Luận văn Thạc sĩ Luật học: Hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là trên cơ sở phân tích, đánh giá một số vấn đề lý luận và nhận định những khó khăn, vướng mắc trong hoạt động thực tiễn nhằm hướng đến việc góp phần hoàn thiện chế định pháp luật về việc xác định cha, mẹ, con; hiệu lực pháp luật của việc xác nhận cha, mẹ, con dưới góc độ lý luận và thực tiễn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HOA HIỆU LỰC CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HOA HIỆU LỰC CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật dân sự và tố tụng dân sự Mã số: 8380101,04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGÔ HUY CƢƠNG Hà Nội – 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập, không có sự sao chép của người khác. Luận văn là một sản phẩm mà tôi đã nỗ lực nghiên cứu trong quá trình học tập cũng như nghiên cứu thực tế. Các số liệu và trích dẫn trong Luận văn là chính xác và trung thực. Tất cả những tham khảo, kế thừa đều được trích dẫn và tham chiếu đầy đủ. Hà Nội, ngày tháng năm Tác giả luận văn NGUYỄN THỊ HOA
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1........................................................................................................... 7 TỔNG QUAN VỀ VIỆC XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON VÀ HIỆU LỰC CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON ................................................................... 7 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con ................................ 7 1.1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con ................................ 7 1.1.2. Ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con .................................................... 10 1.2. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. ....................................................................................................... 14 1.2.1. Khái niệm hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. ................................ 14 1.2.2. Ý nghĩa của việc xác định hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. ....... 16 1.3. Căn cứ phát sinh quan hệ cha, mẹ, con ........................................................ 19 1.3.1. Đối với trƣờng hợp cha, mẹ có hôn nhân hợp pháp ................................. 20 1.3.2. Đối với trƣờng hợp cha, mẹ không có hôn nhân hợp pháp ...................... 25 1.3.3. Đối với trƣờng hợp sinh con bằng phƣơng pháp khoa học ...................... 28 1.3.4. Đối với trƣờng hợp nhận nuôi con nuôi.................................................... 35 CHƢƠNG 2......................................................................................................... 38 HỆ QUẢ PHÁP LÝ CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON ...................... 38 2.1. Hệ quả pháp lý về nhân thân giữa cha, mẹ, con. ......................................... 38 2.1.1. Quyền đăng ký khai sinh, thay đổi họ tên, xác định lại dân tộc ............... 39 2.1.2. Quyền đại diện .......................................................................................... 43 2.2. Hệ quả pháp lý về tài sản giữa cha, mẹ, con. ............................................... 44 2.2.1. Quan hệ cấp dƣỡng, nuôi dƣỡng. .............................................................. 44
2.2.2. Quan hệ tài sản khác. ................................................................................ 49 CHƢƠNG 3......................................................................................................... 61 KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ HIỆU LỰC CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON ................................................................. 61 3.1. Thực tiễn áp dụng những quy định của pháp luật về việc nhận cha, mẹ, con . ................................................................................................................... 61 3.1.1. Về vấn đề quyền nhân thân. ...................................................................... 62 3.1.2. Về vấn đề cấp dƣỡng, nuôi dƣỡng ............................................................ 69 3.1.3. Về vấn đề bồi thƣờng thiệt hại .................................................................. 72 3.1.4. Về vấn đề thừa kế ...................................................................................... 74 3.2. Kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật..................................... 76 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 85
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ Luật Dân sự BLTTDS : Bộ Luật tố tụng dân sự CQNN : Cơ quan nhà nƣớc HN&GĐ : Hôn nhân và gia đình TAND : Tòa án nhân dân UBND : Ủy ban nhân dân
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm đất nƣớc đổi mới, mở cửa, hội nhập quốc tế, cùng với sự phát triển của công nghệ thông tin, sự giao lƣu văn hóa Đông – Tây đặc biệt là qua các phƣơng tiện thông đại chúng, các giá trị của toàn cầu hoá đã tác động mạnh mẽ tới xã hội Việt Nam, tạo ra những chuyển biến quan trọng trong nhận thức và lối sống của con ngƣời. Các quan hệ xã hội nói chung và quan hệ trong lĩnh vực hôn nhân gia đình nói riêng đang diễn ra ngày càng phức tạp và có rất nhiều vấn đề mới phát sinh. Việc xác định quan hệ cha, mẹ, con cũng trở nên khó khăn hơn, nên đã và đang đƣợc Đảng và Nhà nƣớc đặc biệt quan tâm. Điều này đƣợc thể chế hoá bằng các quy định trong Hiến pháp và các văn bản pháp luật có liên quan. Vấn đề này đã đƣợc quy định từ rất sớm trong hệ thống pháp luật Việt Nam và giữ vai trò rất quan trọng trong sự phát triển của xã hội. Thể hiện đƣợc truyền thống văn hóa, nếp sống phƣơng Đông coi trọng đạo đức, gia đình cũng nhƣ bảo vệ quyền lợi phụ nữ và trẻ em. Việc xác định cha, mẹ, con cũng nhƣ hiệu lực của nó có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong quan hệ này, đồng thời còn góp phần giải quyết các tranh chấp khác nhƣ: tranh chấp về nuôi dƣỡng, cấp dƣỡng, thừa kế... Tuy nhiên, việc này trong thực tế đang gặp rất nhiều khó khăn và phức tạp Vì thế, xem xét hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con nhƣ thế nào. Thời điểm và điều kiện phát sinh hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. Hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con trong trƣờng hợp con ngoài giá thú, con trong giá thú;… để đảm bảo quyền lợi của các chủ thể. Và thực tế việc giải quyết các tranh chấp liên quan quyền nhân thaaab, quyền tài sản của các chủ thể. Phƣơng 1
thức giải quyết vấn đề, những hạn chế và tiến bộ của luật quy định về quan hệ cha, mẹ, con là gì vô cùng quan trọng. Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của vấn đề này, tôi đã chọn đề tài: “Hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Pháp luật quy định về việc xác nhận quan hệ cha, mẹ, con là một vấn đề không mới, gắn liền với quyền nhân thân của con ngƣời. Vì vậy, vấn đề này rất đƣợc các nhà nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam quan tâm. Ở Việt Nam, vấn đề xác nhận cha, mẹ, con cùng một số vấn đề liên quan cùng đƣợc đề cập đến trong một số bài nghiên cứu nhƣ: - Tiến Sĩ Nguyễn Văn Cừ: “Một số vấn đề về xác định cha, mẹ và con ngoài giá thú theo luật HN&GĐ Việt Nam”; - Bài viết của Tiến sĩ Lê Thu Hà trên tạp chí luật học số 6/2006: “Bàn về thẩm quyền xác định cha, mẹ cho con”; - Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan đăng trên Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 5/2014 với đề tài:“Vấn đề xác định cha, mẹ, con và mang thai hộ theo Dự thảo Luật HN&GĐ sửa đổi”. - Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan trên Tạp chí Luật học số 3/2006 với đề tài: “Xác định cha, mẹ con dưới góc độ bình đẳng giới”. - Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan trên Tạp chí Luật học số 8/2007 với đề tài: “Bàn về thời gian mang thai tối đa và tối thiểu trong việc xác định cha, mẹ, con” - Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan đăng trên Tạp chí Dân chủ và Pháp 2
luật số 1/2007 với đề tài: “Bàn về trường hợp 'con sinh ra trước ngày đăng ký kết hôn và được cha mẹ thừa nhận cũng là con chung của vợ chồng”. Các công trình luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ nhƣ: - Luận văn của tác giả Nguyễn Vũ Ngọc Phúc với đề tài “Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật hôn nhân gia đình năm 2000”. - Luận văn của tác giả Trần Thu Phƣơng với đề tài “Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật Việt Nam” năm 2015. - Luận văn của tác giả Nguyễn Thị Lan với đề tài “Xác định cha, mẹ, con – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” năm 2002 - Luận án của tác giả Nguyễn Thị Lan với đề tài “Xác định cha, mẹ, con theo pháp luật Việt Nam” năm 2008. Những công trình này đã tìm hiểu và đƣa ra đƣợc những vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản các chế định pháp lý về vấn đề xác định cha, mẹ, con. Tập trung giải quyết vấn đề từ cơ bản đến nâng cao, từ khái quát chung đến chuyên sâu. Nhƣng hầu nhƣ những công trình này đều chƣa đi vào nghiên cứu sâu về hiệu lực pháp luật của việc xác nhận cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam và các văn bản hƣớng dẫn thi hành. Nhận thức đƣợc điều này, cùng với tầm quan trọng của xác định thời điểm phát sinh quan hệ cha, mẹ, con và thời điểm phát sinh quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể cũng nhƣ phƣơng thức xác định hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con theo pháp luật hiện hành, tôi đã tiến hành nghiên cứu về vấn đề này, nhằm đảm bảo việc nghiên cứu một cách toàn diện, chặt chẽ, hiệu quả và chính xác hơn các vấn đề pháp lý liên quan, đảm bảo đƣợc quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. 3. Mục tiêu nghiên cứu 3
Trên cơ sở phân tích, đánh giá một số vấn đề lý luận và nhận định những khó khăn, vƣớng mắc trong hoạt động thực tiễn nhằm hƣớng đến việc góp phần hoàn thiện chế định pháp luật về việc xác định cha, mẹ, con; hiệu lực pháp luật của việc xác nhận cha, mẹ, con dƣới góc độ lý luận và thực tiễn, luận văn làm rõ những mục tiêu cụ thể sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về việc xác định cha, mẹ, con; hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam. - Nghiên cứu các quy định của pháp luật hiện hành về việc xác định cha, mẹ, con; hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con và các luật liên quan nhƣ Luật dân sự, Luật HN&GĐ, Luật hộ tịch….. và các văn bản dƣới luật để từ đó có kiến nghị đề xuất nhằm đảm bảo sự thống nhất. Các quyền nhân thân, quyền tài sản của các chủ thể liên quan đến việc xác định quan hệ cha, mẹ, con. - Tìm hiểu việc áp dụng pháp liên quan trong thực tế. Qua đó đƣa ra các kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật dƣới gốc độ lý luận và thực tiễn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận dƣới góc độ luật nội dung và luật hình thức; quy định của pháp luật hiện hành từ Hiến pháp, luật, pháp lệnh đến Nghị định, Thông tƣ hƣớng dẫn về việc xác định quan hệ cha, mẹ, con; các công trình nghiên cứu chuyên sâu và thực tiễn hoạt động xét xử của ngành Tòa án. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn này nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý của vấn đề xác định cha, mẹ, con; hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. Trong đó tập trung 4
vào các vấn đề sau: - Những quy định của pháp luật về việc quan hệ cha, mẹ, con; thời điểm, căn cứ phát sinh quan hệ cha, mẹ, con trong một số trƣờng hợp nhƣ con ngoài giá thú, các cặp đôi chung sống nhƣ vợ chồng nhƣng không đăng ký kết hôn…; - Hệ quả pháp lý về nhân thân, về tài sản… khi mối quan hệ cha, mẹ, con đƣợc xác lập. Trên cơ sở đó có thể đƣa ra đƣợc những kiến nghị và giải pháp nhằm hoàn thiện và hạn chế những thiếu sót, bất cập của quy định của pháp luật khi áp dụng trong thực tế xã hội. - Thực tiễn khi áp dụng các quy định pháp luật hiện hành trong thực tế đời sống. Những khó khăn, vƣớng mắc điển hình khi áp dụng pháp luật; nghiên cứu những bản án thực tế từ đó đƣa ra bình luận và phân tích những nguyên nhân chính làm giảm hiệu quả áp dụng pháp luật trong thực tế. Từ đó nhận thức đƣợc những tiến bộ và hạn chế của pháp luật Việt Nam và có những đề xuất điều chỉnh phù hợp hơn với thực tiễn Việt Nam. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng nhiều phƣơng pháp nghiên cứu khác nhau nhƣ: Phƣơng pháp diễn giải và phƣơng pháp quy nạp để phân tích, làm rõ vấn đề liên quan đến các quy định về việc xác định cha, mẹ, con; hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con của pháp luật Việt Nam từ trƣớc đến nay. Từ đó đƣa ra đƣợc những quyết định cuối cùng về những điểm tiến bộ và hạn chế của những quy định hiện hành. Qua đó, rút ra đƣợc những thành tựu cũng nhƣ những hạn chế còn tồn tại trong việc hiểu và áp dụng pháp luật, giúp hiểu rõ vấn đề xác định cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam nhất. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 5
Về mặt lý luận, luận văn này là công trình nghiên cứu chuyên sâu đề cập riêng đến việc phân tích có hệ thống những nội dung cơ bản của chế định xác định cha, mẹ, con; thời điểm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các chủ thể liên quan đến hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con với những đóng góp về mặt lý luận khoa học. Về mặt thực tiễn, luận văn này góp phần vào việc xác định đúng đắn những nội dung cơ bản, cơ sở, điều kiện của việc áp dụng pháp luật về việc xác định cha, mẹ, con trong thực tế. Qua đó, nâng cao đƣợc hiệu quả của việc thực hiện những thủ tục xác định cha, mẹ, con để phục vụ trong đời sống xã hội của nhân dân. Đảm bảo đáp ứng đƣợc những quyền cơ bản của trẻ em, quyền đƣợc nhận cha, mẹ, con của công dân. Đề tài này cũng tập trung tìm hiểu thực trạng xã hội, cùng với việc nghiên cứu những văn bản quy phạm pháp luật mới đƣợc ban hành. Qua đó, đƣa ra những kiến nghị, giải pháp phù hợp, thiết thực nhằm giải quyết những vƣớng mắc còn tồn tại trong quá trình áp dụng các quy định của pháp luật về vấn đề này. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 03 chƣơng: Chương 1: Tổng quan về việc xác định cha, mẹ, con và hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con Chương 2: Xác định hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. Chương 3: Kiến nghị hoàn thiện pháp luật Việt Nam về hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. 6
CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VIỆC XÁC ĐỊNH CHA, MẸ, CON VÀ HIỆU LỰC CỦA VIỆC XÁC NHẬN CHA, MẸ, CON 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con 1.1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con Quan hệ cha, mẹ, con là mối liên hệ giữa một ngƣời (gọi là con) và một ngƣời khác (gọi là cha hoặc mẹ), tùy theo ngƣời khác đó là nam hay là nữ quan hệ đƣợc thiết lập là quan hệ cha con hoặc quan hệ mẹ con. Mối quan hệ này có thể vừa mang tinh pháp lý vừa mang tính sinh học. Con là ngƣời đƣợc cha, mẹ sinh ra hoặc đƣợc nhận nuôi. Cha, mẹ, có trách nhiệm trông nom, nuôi dƣỡng, chăm sóc và giáo dục con cái. Với mỗi tiêu chí khác nhau, có thể phân loại con thành các loại khác nhau: - Căn cứ vào huyết thống sinh học, có thể phân loại con thành con đẻ và con nuôi. Theo đó, con đẻ là con do cha, mẹ trực tiếp sinh ra sau thời kỳ mang thai và sinh đẻ. Có quan hệ huyết thống với cha, mẹ. Con nuôi là con đƣợc cha, mẹ nhận nuôi, đƣợc pháp luật thừa nhận quan hệ cha, mẹ - con nuôi thông qua những thủ tục nhất định. Con nuôi không có quan hệ huyết thống với ngƣời nhận nuôi. - Căn cứ vào tình trạng hôn nhân của cha, mẹ, có thể phân loại thành con trong giá thú, con ngoài giá thú, con chung và con riêng. Con trong giá thú là con của những ngƣời là vợ chồng hợp pháp. Con ngoài giá thú là con mà cha mẹ không phải là vợ chồng trƣớc pháp luật, hoặc tuy cha mẹ ăn ở, chung sống với nhau nhƣ vợ chồng nhƣng không đƣợc pháp luật thừa nhận là vợ chồng [47, tr.168]. Con ngoài giá thú đƣợc sinh ra trong mối quan hệ chung sống nhƣ vợ 7
chồng (có giá trị pháp lý) có thể trở thành con trong giá thú khi cha mẹ của ngƣời đó đăng ký kết hôn hoặc quan hệ giữa cha mẹ đƣợc thừa nhận bằng một bản án, quyết định có hiệu lực của Tòa án. Con ngoài giá thú thƣờng do ngƣời mẹ không có chồng sinh ra hoặc tuy ngƣời mẹ đang có chồng nhƣng ngƣời chồng đã chứng minh trƣớc Toà án rằng ngƣời con đó không phải là con của họ. Con chung là con mà vợ, chồng đƣợc xác định là cha, mẹ của ngƣời con đó. Con riêng là con của một bên vợ hoặc chồng trong mối quan hệ quan hệ hôn nhân hợp pháp. “Con chung” và “con riêng” có thể là con “trong giá thú” hoặc “ngoài giá thú”. “Con riêng” có thể là con đẻ, có thể là con nuôi. [25, tr.36] Dù là con chung hay con riêng, con trong giá thú hay con ngoài giá thú, thì đều bình đẳng với nhau về quyền và nghĩa vụ đối với cha, mẹ Việc hình thành khái niệm cha, mẹ, con sẽ làm phát sinh các vấn đề về quan hệ cha, mẹ, con. Dƣới góc độ sinh học – xã hội, quan hệ giữa cha – con, mẹ - con chính là mối quan hệ huyết thống không thể tách rời, tuân theo các quy luật của tự nhiên. Quan hệ cha, mẹ, con phát sinh không phụ thuộc vào tình trạng hôn nhân của cha, mẹ có hợp pháp hay không. Nó có thể đƣợc xác lập một cách tự nhiên từ sự kiện mang thai và sinh nở (gọi là quan hệ cha mẹ - con đẻ) hoặc nhân tạo từ việc nhận con nuôi. Quan hệ này ràng buộc những ngƣời có liên quan một cách tự nhiên và đƣợc xã hội thừa nhận mà không cần sự can thiệp của luật, không dựa vào các quy phạm pháp luật. Dƣới góc độ pháp lý, quan hệ cha, mẹ, con là quan hệ chỉ phát sinh khi đƣợc sự chứng nhận của CQNN có thẩm quyền thông qua những thủ tục pháp 8
luật nhất định. Cha, mẹ, con là những chủ thể có quyền và nghĩa vụ đối với nhau theo quy định của pháp luật. Tóm lại, quan hệ cha, mẹ, con là mối quan hệ huyết thống vừa mang tính xã hội, vừa mang tính pháp lý. Việc xác định cha, mẹ, con, tùy theo tính chất cũng có thể đƣợc xếp vào hai loại chính là quan hệ huyết thống tự nhiên và quan hệ pháp lý. Vậy thì thế nào là xác định? Xác định cha, mẹ, con là gì? Theo Từ điển Tiếng Việt thì “xác định” là “qua nghiên cứu, tìm tòi, biết được rõ ràng, chính xác”. Đây là một khái niệm không mới trong đời sống xã hội cũng nhƣ khoa học. Từ điển Luật học đã đƣa ra hai khái niệm: "Xác định cha, mẹ cho con" và "Xác định con cho cha mẹ". Theo đó xác định cha, mẹ cho con là "định rõ một người là cha hoặc một người là mẹ cho con trên cơ sở các quy định của pháp luật". Xác định con cho cha mẹ là "định rõ một người là con của cha hoặc của mẹ trên cơ sở các quy định của pháp luật". Cách phân chia thành hai khái niệm "xác định cha, mẹ cho con" và "xác định con cho cha, mẹ" là không thật sự cần thiết vì mối quan hệ cha, mẹ và con là mối quan hệ hai chiều, khi xác định đƣợc cha, mẹ cho con thì đồng thời cũng là xác định đƣợc con cho cha, mẹ [1]. Nhƣ vậy, từ phân tích trên đây có thể đƣa ra khái niệm xác định cha, mẹ, con dƣới hai góc độ: Về mặt sinh học – xã hội, xác định cha, mẹ, con là một sự kiện dựa trên cơ sở huyết thống, là việc nghiên cứu, tìm kiếm và nhận diện mối quan hệ huyết thống giữa các thế hệ kế tiếp nhau thông qua sự kiện sinh đẻ [25,tr.20]. Về mặt pháp lý, xác định cha, mẹ, con là một hành vi pháp lý do các cá nhân, cơ quan, tổ chức theo quy định của pháp luật có quyền yêu cầu CQNN có 9
thẩm quyền thừa nhận hoặc không thừa nhận quan hệ cha - con, mẹ - con, nhằm làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của cha, mẹ, đối với con cái và ngƣợc lại Xác định cha, mẹ, con còn là một chế định pháp lý bao gồm các quy phạm pháp luật, quy định về căn cứ pháp lý, thủ tục pháp lý xác định cha, mẹ, con, là cơ sở để hình thành các chủ thể quyền và nghĩa vụ theo luật định [25,tr 23]. Việc xác định cha, mẹ, con chịu sự chi phối của những quy tắc đặc thù đƣợc xây dựng tùy theo cách thức thực hiện theo thủ tục hành chính hay thủ tục tƣ pháp. Các yếu tố xã hội, sinh học là cơ sở cho việc thiết lập quan hệ tự nhiên giữa cha, mẹ, con và đƣợc pháp điển hóa. Nhƣ vậy, với mỗi cách nhìn nhận vấn đề khác nhau, ta sẽ có định nghĩa về xác định cha, mẹ, con khác nhau. 1.1.2. Ý nghĩa của việc xác định cha, mẹ, con Xác định cha, mẹ, con đảm bảo cho đứa trẻ sinh ra đƣợc chăm sóc tốt nhất, giúp trẻ đƣợc hoàn thiện cả về thể chất lẫn tinh thần. Về nguyên tắc, một đứa trẻ chỉ đƣợc chăm sóc tốt khi đƣợc sống trong gia đình có cả bố và mẹ. Vì vậy, việc xác định cha mẹ cho đứa trẻ là hết sức cần thiết giúp trẻ đƣợc hoàn thiện đầy đủ về mọi mặt và gắn kết tình cảm gia đình. Xác định cha, mẹ cho con là một tất yếu khách quan để ghi nhận mối quan hệ mẹ - con, cha – con, từ đó phát sinh các quyền, nghĩa vụ về nhân thân và quyền, nghĩa vụ về tài sản trong quan hệ mẹ - con, cha – con. Chỉ khi xác định đƣợc đúng mối quan hệ mẹ - con, cha – con thì khi đó quyền và nghĩa vụ về nhân thân và tài sản mới có cơ sở để xác định. Qua việc xác định cha, mẹ con, sẽ xác định đƣợc quyền, nghĩa vụ cụ thể của các chủ thể đối với nhau. Đối với quyền nhân thân, khi xác định đƣợc cha mẹ đẻ thì đứa trẻ mới xác 10
định đƣợc họ tên, dân tộc theo bố, mẹ và đƣợc chính bố, mẹ và gia đình của ngƣời bố, ngƣời mẹ đó bảo vệ. Khi xác định đƣợc cha, mẹ, con thì sẽ là cơ sở để xác định đƣợc tài sản nhƣ tài sản riêng của ngƣời con, tài sản đƣợc thừa kế, đƣợc tặng cho… hay ngƣời quản lý khối tài sản đó (nếu có). Đây cũng là cơ sở, là căn cứ pháp lý để Tòa án giải quyết các tranh chấp về việc xác định cha, mẹ và con trong thực tế, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong quan hệ pháp luật. Việc pháp điển hóa chế định xác định cha, mẹ, con trong pháp luật Việt Nam là hết sức cần thiết và có ý nghĩa rất lớn về mặt xã hội và pháp lý. Về mặt xã hội, quan hệ cha, mẹ, con là mối quan hệ thiêng liêng, tràn đầy tình cảm yêu thƣơng, chăm sóc giữa những ngƣời trong gia đình nhƣ một lẽ tự nhiên. Giữa cha mẹ và con cái có sự gắn bó chặt chẽ, sâu sắc về tình cảm và trách nhiệm đối với nhau. Sự chăm sóc, giúp đỡ lẫn nhau tồn tại một cách tự nhiên nhƣ một nhu cầu tất yếu về mặt tình cảm và đạo đức. Cha mẹ có nghĩa vụ nuôi dạy và giáo dục con cái. Con cái có nghĩa vụ tôn trọng, phụng dƣỡng và chăm sóc cha mẹ. Đối với con cái, việc xác định cha mẹ con đảm bảo cho đứa trẻ khi sinh ra sẽ nhận đƣợc chăm sóc và đƣợc dành cho những ƣu tiên, cũng nhƣ tạo môi trƣờng lành mạnh để phát triển toàn diện về thể chất, tinh thần, trí tuệ và đạo đức của trẻ. Đây là một quá trình và sự nghiệp quốc gia, là trách nhiệm của Đảng, Nhà nƣớc cùng với sự nỗ lực của gia đình, nhà trƣờng và toàn xã hội. Đối với cha, mẹ, quyền làm cha, mẹ là quyền vô cùng thiêng liêng và quan trọng. Con cái chính là yếu tố gắn kết hôn nhân, gắn kết tình cảm giữa các thành viên trong gia đình. Giúp ổn định mối quan hệ xã hội nói chung và các mối quan hệ trong gia đình nói riêng. 11
Việc xác định cha, mẹ, con cũng là cơ sở cho việc tuân theo Hiến pháp. Điều 64 Hiến pháp quy định “Nhà nước không thừa nhận sự phân biệt đối xử giữa các con”. Vì vậy, việc xác định cha, mẹ, con giúp xóa bỏ những tƣ tƣởng lạc hậu, đảm bảo cho mọi đứa trẻ sinh ra đều bình đẳng trƣớc pháp luật. Ngoài ra, Việt Nam là nƣớc đầu tiên ở Châu Á và nƣớc thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ƣớc Quốc tế Quyền Trẻ em vào ngày 20/02/1990. Từ sau khi phê chuẩn Công ƣớc, Đảng và nhà nƣớc có rất nhiều nỗ lực trong việc thực hiện Công ƣớc, nâng cao nhận thức về quyền trẻ em; làm hài hoà giữa Công ƣớc Quyền trẻ em và luật pháp quốc gia; đẩy mạnh quản lý nhà nƣớc về quyền trẻ em; tăng cƣờng nguồn lực đầu tƣ và đặc biệt là ngày càng quan tâm đến vai trò của trẻ em và ngƣời chƣa thành niên. Những chủ trƣơng, chính sách này đƣợc áp dụng vào thực tiễn dẫn tới việc toàn xã hội ngày càng quan tâm tới việc xây dựng môi trƣờng an toàn và lành mạnh cho trẻ cũng nhƣ ngăn ngừa và đẩy lùi các nguy cơ ảnh hƣởng đến sự phát triển của trẻ. Xa hơn là sự phát triển của toàn xã hội. Cách tiếp cận pháp luật dựa trên các quyền cơ bản của trẻ em ngày càng đƣợc chú trọng. Chính điều này đã giúp tạo sự ổn định các mối quan hệ phức tạp trong đời sống xã hội, cân bằng các mối quan hệ giữa các cá nhân với cá nhân và giữa cá nhân với tập thể. Là tiền đề cho sự phát triển bền vững của đất nƣớc Về mặt pháp lý, xác định cha, mẹ, con là cơ sở nhằm xác định mối quan hệ cha – con, mẹ - con, từ đó mới phát sinh các quyền và nghĩa vụ về nhân thân và tài sản trong quan hệ cha – con, mẹ - con. Đồng thời, nó còn là cơ sở pháp lý để Tòa án xác định tƣ cách của các chủ thể của cha, mẹ, con trong việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến việc chia di sản thừa kế, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của cha, mẹ, con. 12
Chế định xác định cha, mẹ, con là một chế định quan trọng của pháp luật HN&GĐ, phù hợp với các quy định trong Hiến pháp và BLDS, góp phần ổn định các mối quan hệ xã hội, thể hiện sự thống nhất, đồng bộ trong việc xây dựng pháp luật. Đặc biệt, thể hiện đƣợc sự gắn bó và liên kết mật thiết với các chế định khác nhƣ: quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong giao dịch dân sự, quan hệ cấp dƣỡng, chia di sản thừa kế, pháp luật về hộ tịch… là căn cứ xác lập quyền nhân thân, quyền sở hữu, quyền quản lý, quyền sử dụng và định đoạt. Ngoài ra, khi một ngƣời đƣợc xác định là cha, mẹ hoặc con của một ngƣời, thì ngoài mối quan hệ tình cảm giữa các thành viên trong gia đình, còn là những quyền và nghĩa vụ phát sinh theo quy định của pháp luật. Chế định xác định cha, mẹ, con chính là cơ sở pháp lý để CQNN có thẩm quyền căn cứ, giải quyết các tranh chấp hoặc sự kiện pháp lý phát sinh từ quan hệ này nhƣ khai sinh, xác định họ tên, xác định dân tộc, chia di sản thừa kế, …không chỉ giữa cha, mẹ, con mà còn với các thành viên khác trong gia đình nhƣ ông bà với cháu, anh, chị, em với nhau. Trong lĩnh vực hình sự, việc xác định cha, mẹ, con cũng chính là cơ sở để Tòa án quyết định tội danh và khung hình phạt đối với một số tội phạm nhƣ tội giết con mới đẻ, tội không tố giác tội phạm… Tóm tại, việc xác định cha, mẹ cho con cũng nhƣ xác định con đối với cha mẹ không chỉ có ý nghĩa về mặt nhân thân mà nó còn có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo quyền và nghĩa vụ của các chủ thể. Việc xác định cha, mẹ, con không chỉ dừng lại ở việc tất cả các chủ thể còn sống mà ngay cả khi một trong số họ đã chết thì những ngƣời còn lại vẫn có quyền yêu cầu pháp luật xác định rõ nguồn gốc xuất thân của mình. 13
1.2. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. 1.2.1. Khái niệm hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con. Hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con nói đến tác động của một sự kiện nào đó diễn ra, dẫn đến việc xác lập mối quan hệ giữa cha, mẹ con của các chủ thể đồng thời xác lập quyền, nghĩa vụ của các chủ thể đối với nhau. Sự kiện này là một sự kiện pháp lý ràng buộc các chủ thể trong quan hệ cha, mẹ, con. Nó mang tính chặt chẽ, lâu dài và không thể xác định đƣợc thời hạn một cách chính xác. Có thể thấy rằng, căn cứ làm phát sinh hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con là một sự kiện pháp lý. Sự kiện pháp lý này chính là sự kiện sinh đẻ hoặc sự kiện nhận nuôi con nuôi. Khi những sự kiện này xảy ra sẽ làm phát sinh quan hệ cha, mẹ, con đồng thời phát sinh quyền và nghĩa vụ của các chủ thể. Đây là một sự ràng buộc pháp lý giữa các bên chủ thể của quan hệ cha, mẹ, con và quan hệ này đƣợc pháp luật bảo vệ. Do đó, nó tác động lên cả quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ này. Hiện tại, trong các văn bản pháp luật Việt Nam chƣa đƣa ra một khái niệm chính thức về thế nào là “hiệu lực”. Còn theo từ điển tiếng Việt thì “hiệu lực” là “tác dụng thực tế, giá trị thi hành”. Kể cả trong từ điển chuyên ngành Luật lẫn từ điển tiếng Việt ở Việt Nam hiện nay đều không có định nghĩa về “hiệu lực của việc xác nhận cha, mẹ, con” mà chỉ có các khái niệm tƣơng tự nhƣ “hiệu lực của văn bản pháp luật”, “hiệu lực của hợp đồng”, “hiệu lực của di chúc” tức những thứ hữu hình, không phải là những quan hệ vô hình, không cầm nắm đƣợc. Theo đó, thì hiệu lực của pháp luật nói chung là tính bắt buộc thi hành của văn bản pháp luật, là giá trị pháp lý của văn bản hoặc giá trị áp dụng của văn bản 14