luật trí não: phần 2 - nxb thế giới

QUY LUẬT #7 <br /> GIẤC NGỦ<br /> <br /> Ngủ tốt, suy nghĩ tốt<br /> Không có con đường nào dễ dàng hơn để được ghi tên vào cuốn sách Kỷ lục thế<br /> giới bằng cách nhận được điểm A về một công trình nghiên cứu khoa học ở<br /> trường trung học phổ thông và làm quen với một nhà khoa học nổi tiếng thế giới.<br /> 69<br /> <br /> Năm 1965, Randy Gardner , 17 tuổi, đã lựa chọn công trình nghiên cứu liên<br /> quan đến việc không ngủ liên tục trong 11 ngày và quan sát những điều đã xảy<br /> ra. Trước sự ngạc nhiên của mọi người, cậu đã hoàn thành một kỳ tích, ghi kỷ lục<br /> thế giới trong năm về sự mất ngủ. Công trình khoa học này đã thu hút sự chú ý<br /> 70<br /> <br /> của nhà khoa học William Dement , người được phép nghiên cứu điều đã xảy ra<br /> với trí não của cậu trong suốt một tuần rưỡi.<br /> Điều đã xảy ra với trí óc của Randy thật khác thường. Nó bắt đầu làm việc sai<br /> chức năng. Ngay lập tức, cậu bắt đầu dễ bị kích động, hay quên, buồn nôn, và<br /> không có gì đáng ngạc nhiên, cậu mệt mỏi một cách không thể tin được. Năm<br /> ngày đầu trong cuộc thí nghiệm, Randy bắt đầu phải chịu đựng hậu quả của bệnh<br /> Alzheimer (bệnh tâm thần, mất trí nhớ). Cậu bị ảo giác mạnh, mất phương hướng<br /> nghiêm trọng và hoang tưởng. Vì trí nhớ thay đổi, cậu cho rằng đài truyền thanh<br /> địa phương đã đến gặp cậu. Trong bốn ngày cuối của quá trình thử nghiệm, cậu<br /> mất chức năng vận động, các ngón tay run run và lời nói líu ríu. Thật lạ kỳ, vào<br /> ngày cuối cùng, cậu vẫn có thể thắng Dement ở trò chơi bắn bi và thắng 100 lần<br /> liên tiếp.<br /> Một vài tâm tính không có được sự khoái trá trong cuộc thử nghiệm. Chúng mất<br /> 71<br /> <br /> khả năng đột ngột - và vĩnh viễn của việc không ngủ lại. Fatal Familial lnsomnia<br /> là bệnh rối loạn gen hiếm nhất ở loài người còn tồn tại, chỉ ảnh hưởng đến<br /> khoảng 20 gia đình trên thế giới. Sự hiếm hoi đó thật là điều may mắn, vì căn<br /> bệnh này có chiều hướng cực xấu về mặt sức khỏe tâm thần, ở giữa giai đoạn<br /> cuối tuổi trưởng thành, con người bắt đầu thấy bồn chồn, xúc động và vã nhiều<br /> mồ hôi. Khi căn bệnh này trở thành kinh niên, triệu chứng của căn bệnh là những<br /> cú co giật không thể kiểm soát được ngày càng tăng. Con người sớm trải nghiệm<br /> các cảm xúc rất mạnh của sự buồn phiền và lo lắng. Anh ta hoặc cô ta trở nên rối<br /> loạn tinh thần. Cuối cùng, thật đáng thương, bệnh nhân chìm vào hôn mê và chết.<br /> Như vậy, chúng ta hiểu được những điều tồi tệ xảy ra khi không ngủ. Nhưng, xét<br /> <br /> cho cùng giấc ngủ chiếm một phần ba thời gian của chúng ta trên hành tinh.<br /> Không thể tin được rằng chúng ta vẫn không biết lý do tại sao cần phải ngủ.<br /> Không phải là chưa có những manh mối. Một gợi ý mạnh mẽ đến từ khoảng 10<br /> năm trước đây do một nhóm các nhà nghiên cứu đã đặt một bó dây thần kinh que<br /> vào bên trong não của một con chuột. Con chuột này vừa mới biết cách ra khỏi<br /> mê cung khi nó quyết định chợp mắt một lúc.<br /> Thiết bị ghi đang gắn với các dây thần kinh vẫn còn ở đó. Song để hiểu điều này<br /> có liên quan đến mục đích của giấc ngủ như thế nào, chúng ta hãy cùng xem xét<br /> bộ não hoạt động ra sao trong khi chúng ta đang ngủ.<br /> <br /> Bạn gọi đây là sự nghỉ ngơi?<br /> Nếu bạn đã từng có cơ hội quan sát một bộ não sống khi nó đang thiu thiu ngủ,<br /> bạn sẽ không còn hoài nghi gì nữa. Bộ não dường như không hoàn toàn ngủ.<br /> Đúng hơn, hầu như khó có thể tin được nó hoạt động trong suốt “thời gian nghỉ<br /> ngơi” với vô số nơ-ron nổ lách tách truyền mệnh lệnh tới các nơ-ron khác trong<br /> các hình mẫu thay đổi liên tục - nó thể hiện sự hoạt động hết sức nhịp nhàng<br /> trong giấc ngủ hơn là khi nó thức. Thời điểm duy nhất bạn có thể quan sát giai<br /> đoạn nghỉ ngơi thực sự của não (năng lượng tiêu thụ ít hơn so với giai đoạn thức<br /> 72<br /> <br /> tương tự) ở những nơi sâu nhất của cái gọi là non REM sleep ).<br /> Nhưng non-REM sleep chỉ chiếm 20% toàn bộ giấc ngủ, đó là lý do vì sao các<br /> nhà nghiên cứu đã sớm tỉnh ngộ với ý niệm là nguyên nhân khiến chúng ta nghỉ<br /> ngơi vì chúng ta có thể nghỉ ngơi. Khi bộ não đang ngủ, nó không hoàn toàn nghỉ<br /> ngơi.<br /> Mặc dù vậy, phần lớn mọi người đều cho rằng giấc ngủ là sự hồi phục mạnh mẽ<br /> và họ cũng chỉ ra thực tế nếu họ không ngủ đủ, họ cũng sẽ không suy nghĩ được.<br /> Điều này đúng ở một mức độ nào đó như chúng ta sẽ thấy. Do vậy, chúng ta bị<br /> đặt trong tình thế lúng túng khó xử: số năng lượng mà não đang sử dụng, dường<br /> như không thể khiến bạn có thể nhận được bất cứ sự hồi phục và nghỉ ngơi nào<br /> về mặt tinh thần trong khi ngủ.<br /> Thậm chí nếu não không tự hoạt động về mặt năng lượng sinh học, thì các bộ<br /> phận khác của cơ thể cũng sẽ nghỉ ngơi trong quá trình ngủ giống như phiên bản<br /> của loài người trong sự ngừng trệ hoạt động rất nhỏ. Điều đó mở đầu cho vấn đề<br /> nan giải thứ hai: Giấc ngủ biến chúng ta thành những động vật rất dễ bị tổn<br /> thương. Quả thực, nhanh chóng thoát khỏi xứ sở của những giấc mơ không<br /> được bảo vệ giữa đám thợ săn không mấy thân thiện (như những con báo, người<br /> bạn cùng chung quá trình tiến hóa của chúng ta ở Đông Phi), dường như giống<br /> cách kẻ thù tồi tệ nhất của chúng ta tưởng tượng ra. Chúng ta cần phải đạt được<br /> một điều gì đó cực kỳ quan trọng trong giấc ngủ nếu chúng ta sẵn sàng chấp<br /> nhận rủi ro để có nó. Đó chính xác là cái gì quá quan trọng như vậy?<br /> Các nhà khoa học, những người đã nghiên cứu tình trạng không ngủ của Randy<br /> Gardner, đã sớm có đóng góp thực tế để trả lời những câu hỏi như vậy. Được coi<br /> là bậc thầy về lĩnh vực nghiên cứu giấc ngủ, Dement một người đàn ông tóc đã<br /> <br /> bạc trắng với nụ cười luôn rộng mở đã viết về nghiên cứu này khi ông gần 80<br /> tuổi. Ông nói một cách súc tích về thói quen thiu thiu ngủ của chúng ta: “Giấc mơ<br /> cho phép mỗi người chúng ta mất trí một cách thanh thản và an toàn mỗi đêm<br /> trong cuộc đời của chúng ta.”<br /> Dement đã nghiên cứu rất nhiều khía cạnh trong chu kỳ giấc ngủ của con người.<br /> ông bắt đầu tiết lộ: “Ru ngủ” não, giống như những người lính trên chiến trường,<br /> thực sự bị nhốt trong một trận chiến sinh học xấu xa. Cuộc xung đột liên quan<br /> đến trận chiến ác liệt giữa hai thế lực đối nghịch và hùng mạnh, mỗi bên là các tế<br /> bào não và các chất sinh hóa với chương trình hoạt động khác nhau. Mặc dù<br /> nằm ở đầu, nhưng nơi diễn ra các hoạt động của hai đội quân này lại ngập tràn<br /> trong mọi ngóc ngách của cơ thể.<br /> Trận chiến này đôi khi được gọi là mô hình “quá trình đối kháng”.<br /> Ngay khi Dement bắt đầu xác định hai thế lực đối nghịch này, ông đã lưu ý đến<br /> một vài điều lạ lùng về cuộc chiến tranh mà chúng đang tiến hành. Thứ nhất,<br /> những lực lượng này không bên là các tế bào não và các chất sinh hóa với<br /> chương trình hoạt động khác nhau. Mặc dù nằm ở đầu, nhưng nơi diễn ra các<br /> hoạt động của hai đội quân này lại ngập tràn trong mọi ngóc ngách của cơ thể.<br /> Trận chiến này đôi khi được gọi là mô hình “quá trình đối kháng”.<br /> Ngay khi Dement bắt đầu xác định hai thế lực đối nghịch này, ông đã lưu ý đến<br /> một vài điều lạ lùng về cuộc chiến tranh mà chúng đang tiến hành. Thứ nhất,<br /> những lực lượng này không những giao chiến suốt đêm, trong khi chúng ta ngủ,<br /> mà còn vào cả ban ngày, khi chúng ta thức. Thứ hai, chúng phải tuân theo một kế<br /> hoạch tác chiến, ở đó mỗi bên lần lượt thắng một trận rồi ngay lập tức thua ở trận<br /> tiếp theo, rồi nhanh chóng thắng trận tiếp theo nữa và cứ tiếp tục như vậy, vòng<br /> tuần hoàn thắng/thua diễn ra hàng ngày, hàng đêm. Điều kỳ lạ thứ ba là không<br /> bên nào tuyên bố là đã giành được thắng lợi cuối cùng trong cuộc chiến này.<br /> Cuộc giao chiến không ngừng sinh ra những trải nghiêm thức và giấc theo chu kỳ<br /> mà hầu hết mọi người đều trải qua mỗi ngày (và đêm) trong cuộc đời.<br /> Dement không làm việc một mình, cố vấn của ông, nhà nghiên cứu thiên tài<br /> Nathaniel Kleitman, đã mang đến cho ông sự thấu hiểu đầu tiên. Nếu Dement<br /> được coi là bậc thầy về nghiên cứu giấc ngủ, thì Kleitman chắc chắn cũng có<br /> những phẩm chất giống ông. Một người đàn ông Nga sôi nổi với cặp lông mày<br /> rậm, Nathanalie Klietman nổi tiếng về tinh thần sẵn lòng thử nghiệm trên chính cơ<br /> thể ông và các con ông. Khi như một đồng nghiệp của ông đã phát hiện ra giấc<br /> ngủ REM (cử động nhanh của mắt), Kleitman lập tức tình nguyện đưa con gái<br /> ồng vào cuộc thử nghiệm và cô bé nhanh chóng khẳng định điều đã khám phá.<br /> Song một trong những thí nghiệm thú vị nhất trong sự nghiệp lâu dài của<br /> Kleitman đã xảy ra vào năm 1938, khi ông thuyết phục được một đồng nghiệp<br /> tham gia thử nghiệm ở độ sâu 150 feet dưới lòng đất trong hang động Mammoth<br /> ở bang Kentucky suốt một tháng.<br /> Thoát khỏi ánh nắng mặt trời và lịch trình thường ngày, Kleitman tha hồ đặt câu<br /> <br /> hỏi liệu những thói quen thức giấc và đi ngủ trong cơ thể con người có tự động<br /> tuân theo chu kỳ hay không. Quan sát của của ông khá lộn xộn, nhưng thí nghiệm<br /> này đã cung cấp gợi ý thực sự đầu tiên rằng có một thiết bị tự động tồn tại trong<br /> cơ thể chúng ta. Quả thực, bây giờ chúng ta đã biết rằng cơ thể sở hữu vô số<br /> đồng hồ bên trong, tất cả được kiểm soát bởi các vùng riêng biệt trong não, tạo ra<br /> một lịch trình nhịp nhàng, đều đặn cho những trải nghiệm thức và ngủ của chúng<br /> ta. Đây là điều ngạc nhiên tương tự như tiếng thì thầm của một tinh thể thạch anh<br /> trong chiếc đồng hồ đeo tay. Một vùng của não được gọi là trung tâm siêu giao<br /> 73<br /> <br /> 74<br /> <br /> thoa (suprachiasmatic nucleus) , một phần của hypothalamus (vùng não điều<br /> khiển thân nhiệt, đói, khát…) chúng ta đã bàn luận lúc trước, dường như chứa<br /> thiết bị điều chỉnh thời gian nói trên. Tất nhiên, chúng ta không xác định đặc điểm<br /> của sự nhip nhàng phát xung này giống như một chiếc đồng hồ đeo tay cực tốt.<br /> Chúng ta miêu tả chúng giống như một cuộc chiến tranh bạo tàn. Một trong<br /> những đóng góp vĩ đại nhất của Dement và Kleitman là chỉ ra sự nhịp nhàng tự<br /> động diễn ra do cuộc xung đột không ngừng giữa hai lực lượng đối lập.<br /> Với ý tưởng các lực lượng này chịu sự kiểm soát bên trong, chúng ta có thể khảo<br /> sát chúng một cách chi tiết hơn, bắt đầu với sự miêu tả tên gọi của chúng. Một<br /> quân đội gồm các nơ ron, hoóc-môn và nhiều chất hóa học khác làm hết sức<br /> mình để giữ cho bạn tỉnh táo. Đội quân đội này được gọi là hệ thống thức tỉnh mỗi<br /> lần một ngày/tiết điệu suốt ngày đêm (thường được gọi một cách đơn giản là “quá<br /> trình C”. Nếu đội quân này thắng, nó sẽ khiến bạn thức suốt. Thật may mắn, nó bị<br /> một đội quân cũng được tạo thành từ các nơ-ron, hoóc-môn và nhiều chất hóa<br /> học khác, và cũng mạnh như nó chống đối lại. Đội quân này làm mọi việc với hết<br /> sức mình để buộc bạn phải đi ngủ. Chúng được gọi là “quá trình S” (động thái<br /> ngủ nội cân bằng). Nếu đội quân này thắng, bạn sẽ phải đi ngủ.<br /> Đó là một cuộc chiến tranh kỳ lạ, thậm chí ngược đời. Ví dụ, đội quân nào càng<br /> kiểm soát chiến trường lâu hơn, dường như nó càng bị thua trận hơn. Hầu như<br /> mỗi khi kiệt sức vì trận mạc, cuối cùng những chiến binh đành phải phất cờ trắng<br /> tạm thời đầu hàng. Quả thực, bạn càng tỉnh táo (quá trình c thắng cuộc đang phất<br /> cờ chiến thắng trong đầu bạn), càng có nhiều khả năng hệ thống thức tỉnh mỗi<br /> lần một ngày cuối cùng sẽ nhường lại chiến trường cho đối thủ. Lúc đó bạn sẽ<br /> phải đi ngủ. Với hầu hết mọi người, hành động đầu hàng này thường đến sau khi<br /> thức 16 tiếng đồng hồ liền. Điều này cũng sẽ xảy ra ngay cả khi bạn sống trong<br /> hang động.<br /> Ngược lại, bạn càng ngủ lâu (quá trình s đang hoan hỉ mừng chiến thắng trong<br /> đầu bạn), thì càng có nhiều khả năng động thái ngủ nội thức tỉnh sẽ nhường lại<br /> chiến trường cho địch thủ, tất nhiên, điều đó khiến bạn tỉnh giấc. Kết quả của sự<br /> đầu hàng này là bạn thức giấc. Đối với phần lớn mọi người, thời gian trước cuộc<br /> đầu hàng bằng khoảng một nửa thời gian của đối thủ, khoảng 8 giờ ngủ đẫy giấc.<br /> Điều này cũng sẽ diễn ra ngay cả khi bạn đang sống trong hang động.<br /> Trừ 20 thành viên không may mắn của 20 gia đình hoặc 20 gia đình không may<br /> mắn trên toàn thế giới, Kleitman, Dement và số đông các nhà nghiên cứu khác<br /> <br /> đều có thể chỉ ra tình trạng căng thẳng về chức năng là bình thường - thậm chí<br /> quan trọng - là một phần trong cuộc sống của chúng ta. Trong thực tế, hệ thống<br /> thức tỉnh mỗi lần một ngày và động thái ngủ nội thức tỉnh bị khóa chặt trong cuộc<br /> chiến tranh hàng ngày với các chiến thắng và cuộc đầu hàng có thể dự đoán<br /> được thì bạn thật sự có thể vẽ được đồ thị của chúng. Nói chính thức, quá trình s<br /> duy trì độ dài và độ sâu của giấc ngủ, trong khi quá trình c quyết định xu hướng<br /> và hạn định thời gian của việc ngủ cần thiết.<br /> Bây giờ, cuộc chiến giữa hai quân đội không phải là không được giám sát. Có<br /> các lực lượng bên trong và bên ngoài giúp điều chỉnh cuộc xung đột, xác định cho<br /> chúng ta cả thời gian giấc ngủ cần thiết lẫn thời gian giấc ngủ mà chúng ta thực<br /> hiện được. Chúng ta sẽ tập trung vào hai lực lượng bên trong, vùng giấc ngủ<br /> thường xuyên và giấc ngủ chợp mắt. Để hiểu cách thức chúng hoạt động ra sao,<br /> chúng ta cần phải rời bãi chiến trường rắc rối này một thời gian, thay vào đó là đi<br /> khám phá đời sống của những người vẽ tranh biếm họa và bình luận viên chuyên<br /> mục. Và, chúng ta sẽ nói chuyện về các loài chim.<br /> 75<br /> <br /> 76<br /> <br /> Chim chiền chiện hay chim cú ?<br /> Nhà bình luận Ann Landers quá cố đã tuyên bố rõ ràng: Không một ai có thể gọi<br /> điện thoại cho tôi nếu tôi chưa sẵn sàng! Và rồi, bà ngắt điện thoại từ 1 đến 10<br /> giờ sáng. Tại sao vậy? Vì đây là khoảng thời gian bà thường ngủ. Nhà vẽ tranh<br /> biếm họa Scott Adams, tác giả cuốn truyện tranh hài hước Dilbert, không bao giờ<br /> nghĩ sẽ bắt đầu làm việc vào lúc 10 giờ sáng, “Tôi hoàn toàn điều chỉnh được<br /> nhịp độ của bản thân”, ông nói, “Tôi không bao giờ cố gắng sáng tạo bất cứ thứ<br /> gì sau buổi trưa… Tôi làm việc từ 6 đến 7 giờ sáng.” ở đây chúng ta có hai nhà<br /> chuyên nghiệp đã hoàn thành tốt và đầy tính sáng tạo công việc của mình, một<br /> người bắt đầu công việc ngay khi ngày làm việc của người kia kết thúc.<br /> Khoảng thời gian từ 1 đến 10 giờ sáng của chúng ta giống như của tác giả<br /> chuyên mục Dilbeii. Tài liệu khoa học gọi những người đó là chim chiền chiện (dễ<br /> chịu hơn cái tên riêng “người dậy sớm kinh niên”). Nhìn chung, chim chiền chiện<br /> tỉnh táo nhất vào buổi trưa và cảm thấy làm việc hiệu quả nhất vào khoảng vài giờ<br /> trước bữa trưa. Họ không cần đồng hồ báo thức, vì họ luôn thức dậy trước khi<br /> chuông báo thức điểm - thường trước 6 giờ sáng. Chim chiền chiện vui vẻ thông<br /> báo bữa ăn ưa thích nhất của họ là bữa sáng và thường dùng ít cà phê hơn<br /> những người khác. Tình trạng uể oải tăng lên vào đầu buổi tối, phần lớn chim<br /> chiền Chiện đều đi ngủ (hoặc muốn đi ngủ) lúc 9 giờ tối.<br /> Chim chiền chiện là địch thủ lớn của 2 trong số 10 người nằm ở thái cực khác<br /> của việc ngủ: “người dậy muộn kinh niên”, hoặc loài chim cú. Nhìn chung, chim<br /> cú tỉnh táo nhất vào khoảng 6 giờ tối. Hiếm khi họ muốn ngủ trước 3 giờ sáng. Cú<br /> vọ luôn cần đồng hồ báo thức để đánh thức họ vào buổi sáng, những con chim cú<br /> đặc biệt thường cần phải có nhiều đồng hồ báo thức để đảm bảo thức tỉnh. Thực<br /> vậy, nếu chim cú muốn, hầu hết họ cũng không thể thức dậy trước 10 giờ sáng.<br /> Không lấy làm ngạc nhiên, thuộc tính của họ phản ánh bữa ăn ưa thích nhất của<br /> <br />