Luật tục Êđê từ cái nhìn tiền giả định bách khoa về ứng xử trong mối quan hệ giữa người đứng đầu với cộng đồng buôn làng

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> <br /> <br /> LUẬT TỤC ÊĐÊ<br /> TỪ CÁI NHÌN TIỀN GIẢ ĐỊNH BÁCH KHOA VỀ ỨNG XỬ<br /> TRONG MỐI QUAN HỆ GIỮA NGƯỜI ĐỨNG ĐẦU VỚI<br /> CỘNG ĐỒNG BUÔN LÀNG<br /> Phạm Thị Xuân Nga(1)<br /> <br /> Luật tục là tri thức của một dân tộc về tự quản và quản lí cộng đồng. Luật tục Êđê<br /> là sản phẩm của xã hội cổ truyền - xã hội được tổ chức trên cơ sở gia đình mẫu hệ,<br /> một xã hội còn mang tính khép kín. Bài viết trình bày những hiểu biết về ứng xử của người<br /> Êđê trong cộng đồng. Đáng chú ý là mối quan hệ đa diện: quan hệ giữa cộng đồng buôn, làng<br /> với người đứng đầu buôn, làng; các điều khoản liên quan đến tài sản, thừa kế, các trọng tội<br /> làm tổn hại đến lợi ích cộng đồng, vi phạm phong tục tập quán, đạo đức xã hội,…<br /> Từ khóa: Luật tục Êđê; tiền giả định; tiền giả định bách khoa; văn hóa ứng xử.<br /> <br /> Trong giao tiếp ngôn ngữ, để đạt hiệu quả, các Klei duê4 của luật tục Êđê (Klei bhiăn Êđê)5<br /> những người tham gia cần phải có các tri thức đã được L.Sabatier sưu tầm, sắp xếp thành 236<br /> nền cũng như những tri thức về cách thức tổ chức điều với 11 chương. Các nhân vật giao tiếp cần<br /> ngôn từ. Tiền giả định (presupposition) là những phải có kiến thức về đặc trưng văn hóa của người<br /> căn cứ cần thiết để người nói tạo ra ý nghĩa tường Êđê. Đó là văn hóa mẫu hệ, mà vai trò của người<br /> minh trong phát ngôn của mình. Theo Đỗ Hữu phụ nữ vừa là vai trò quyền lực vừa là vai trò<br /> Châu1, tiền giả định là “những hiểu biết được dòng tộc: Con gái là người coi sóc tổ tiên, ông bà,<br /> xem là bất tất phải bàn cãi, bất tất phải đặt lại đất đai, núi rừng; con gái đi hỏi chồng, cư trú bên<br /> thành vấn đề, đã được các nhân vật giao tiếp mặc nhà vợ, con cái mang họ mẹ,... Những tri thức<br /> nhiên thừa nhận, dựa vào chúng mà người nói này được gọi là tri thức nền.<br /> tạo nên ý nghĩa tường minh trong phát ngôn của Trong luật tục Êđê, các câu có TGĐBK về<br /> mình”, có hai loại tiền giả định: Tiền giả định quy định cách ứng xử trong các mối quan hệ xã<br /> bách khoa (TGĐBK) và tiền giả định ngôn ngữ. hội chiếm số lượng khá lớn. Điều này cho thấy,<br /> TGĐBK là “bao gồm tất cả những hiểu biết về ngoài những quy định chung, những quy định về<br /> hiện thực bên trong và bên ngoài tinh thần con cách ứng xử của con người với thế giới tự nhiên<br /> người mà các nhân vật giao tiếp cùng có chung, thì hơn hết, vấn đề đặt ra trong luật tục là nhằm<br /> trên nền tảng đó mà nội dung giao tiếp hình thành giải quyết các mối quan hệ cộng đồng của làng<br /> và diễn biến”2, Tiền giả định ngôn ngữ là “những buôn: Quan hệ sở hữu, quan hệ giữa Chủ làng<br /> tiền giả định được diễn đạt bởi các tổ chức hình với dân làng và ngược lại. Qua sự phân bố các<br /> thức của phát ngôn”3. điều khoản (ĐK) của luật tục, chúng ta thấy vấn<br /> Nghiên cứu, tìm hiểu giá trị của bộ luật tục đề sở hữu tài sản, các vấn đề quy định về việc<br /> thông qua nghệ thuật ngôn ngữ mà TGĐBK là bảo vệ người thủ lĩnh - người đầu làng được chú<br /> một điển hình, được xem là quan trọng và cần 4<br /> . Trong tiếng Êđê, klei có nghĩa là lời nói, duê có nghĩa là<br /> thiết. Tư liệu sử dụng cho bài viết này được lấy từ nối kết; klei duê có nghĩa là lời nói có sự nối kết với nhau<br /> bằng các âm tiết cùng vần hoặc bằng từ có các âm tiết tương<br /> 1<br /> . Đỗ Hữu Châu (2001), Đại cương ngôn ngữ học, tập 2 - Ngữ đồng; klei duê có nghĩa tương đồng với cụm từ “lời nói vần”<br /> dụng học, Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr.366; trong tiếng Việt;<br /> 2<br /> . Đỗ Hữu Châu (tlđd), tr. 395; 5<br /> . Ngô Đức Thịnh (Chủ biên, 1996), Luật tục Êđê, Nxb<br /> 3<br /> . Đỗ Hữu Châu (tlđd), tr. 397; Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/4/2017; Ngày phản biện: 10/5/2017; Ngày duyệt đăng: 10/6/2017 45<br /> (1)<br /> Viện Khoa học Xã hội vùng Tây Nguyên; e-mail: xuanngapham1982@gmail.com<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> trọng, tiếp theo là các điều khoản bảo vệ lợi ích lộng hành; sử dụng quyền ủy thác để vô cớ bắt<br /> cộng đồng. Dù ở điều khoản nào, các quy định bớ, giam cầm, xử oan người khác, không làm<br /> cũng đều cụ thể, rõ ràng với nguyên tắc bao trùm tròn trách nhiệm là “cây đa, cây sung” của mình,<br /> lên mọi quan hệ là quan hệ cộng đồng. Những sự không chăm lo chu đáo đến dân làng. Điều 66<br /> việc làm tổn hại đến lợi ích của cá nhân, gia đình, quy định về việc Trưởng buôn từ chối, không<br /> cộng đồng, vi phạm đến phong tục tập quán, đạo xét xử các vụ việc thuộc thẩm quyền của mình<br /> đức xã hội,… đều là cơ sở để người Êđê xây dựng như sau:<br /> các điều khoản trong luật tục.<br /> ~u mnu\t ko\ êa, hra ko\ [uôn, `u pô dla\ng<br /> 1. Tiền giả định bách khoa về các tội xúc adei amuôn [uôn sang. Lip khư grio\ amâo `u<br /> phạm đến người đầu làng và quy định các tội kđah; `u jing sah mdro\ng, amâo `u lac brei kđi<br /> của Trưởng buôn kơ adei tlang yang [uôn. Pưk gri amâo `u dra\ brei<br /> Luật tục dành riêng chương II với 33 điều ho\ng k[ang, sang gri `u amâo bi knưl, m’iêng ti<br /> gồm 224 câu klei duê nói về các tội xúc phạm đến tu\l, amâo `u djip kci\ng brei. Ana\n kthu\l `u, rai<br /> người đầu làng; chương III với 11 điều, 62 câu để mnuih [uôn sang `u.<br /> quy định các tội của Trưởng buôn. Chúng ta có (Ông ta là cây đa đầu suối, cây sung đầu<br /> thể thấy luật tục đã rất chú trọng đến mối quan hệ làng, là người trông coi những người anh em<br /> then chốt này trong xã hội cộng đồng Êđê. con cháu dân làng (…) Cái nong xổ vành, ông<br /> Quan hệ giữa người đầu làng (Khoa pin ta không lo cạp lại; cái nia xổ vành, ông ta cũng<br /> ea) và các thành viên đối với người Êđê rất quan không lo cạp lại. Là người tù trưởng nhà giàu mà<br /> trọng. Đây là mối quan hệ hai mặt: Trách nhiệm, ông ta không lo xét xử các vụ việc giữa dân làng.<br /> nghĩa vụ và quyền của người dân cũng như của Nhà đã siêu mà ông ta không lo lấy chạc chống;<br /> người đầu làng, vừa đảm bảo kỉ cương xã hội, nhà đã vẹo mà ông ta không lo đỡ cho đứng thẳng<br /> vừa đảm bảo quyền bình đẳng trong quan hệ cộng lên; váy áo đã rách bươm, ông ta không lo vá víu<br /> đồng làng buôn. lại giùm. Như vậy là ông ta có tội, tội làm tan cửa<br /> nát nhà buôn làng ông ta) (ĐK 66).<br /> Cây đa, cây sung được đồng bào Êđê quan<br /> niệm là nơi trú ngụ của thần linh, là biểu tượng Như vậy, cuộc sống của đồng bào phụ<br /> của người Đầu làng. Người dân phải tôn trọng, thuộc rất nhiều vào người đầu làng, người ta ví<br /> không được xúc phạm đến danh dự và thân thể những quan hệ rạn nứt, trong đời sống như là<br /> Khoa pin ea, không được đe dọa và mua chuộc “cái nong, cái nia xổ vành, nhà siêu, nhà vẹo, váy<br /> Chủ buôn; mọi người phải tuân thủ các quy định áo rách bươm…”. Đây là những hình ảnh quen<br /> của cộng đồng mà Chủ buôn là người điều hành: thuộc, gần gũi với đồng bào. Đứng trước những<br /> vấn đề đó, hơn ai hết, người thủ lĩnh phải khéo<br /> Huĩ mniê amâo mă klei, êkei amâo mă léo giải quyết dưới sự phối hợp tận tình của các<br /> asăp, nũ khăng amâo khăp klei khua, hõng klei thành viên trong buôn làng.<br /> amĩ ama nũ, nũ khăng amâo gưt. Anăn mâo kđi<br /> arăng kơ nũ. 2. Tiền giả định bách khoa về quyền<br /> hạn, nhiệm vụ của Chủ đất<br /> (Nếu là đàn bà không chịu vâng lời, là đàn<br /> ông không chịu vâng lệnh, là những người không Mặc dù chỉ chiếm 8 điều với 44 câu klei<br /> ưa lời dạy bảo của người thủ lĩnh cũng như không duê trong luật tục nhưng người Êđê đã cho thấy<br /> nghe lời dạy bảo của cha mẹ chúng, thì chúng đều nhiệm vụ rất rõ ràng của người Chủ đất (Pô lăn):<br /> là những kẻ có tội, có việc phải đưa ra xét xử giữa La\n `u kriê, dliê `u êma\ng, `u ra\ng kriê<br /> người ta với chúng) (ĐK 25). ma\ la\n`u pô. Pro\ng anak `u mtô, pro\ng cô `u lac,<br /> Ngoài ra, người dân phải có nghĩa vụ giúp tloh lo\ cuê, ahuê lo\ kbua.\<br /> đỡ người đầu làng khi “có khó khăn trong việc (Người đó sẽ trông coi đất đai, thăm nom<br /> chòi rẫy, có khó khăn trong việc sửa chữa chốn rừng rú, tự mình phải chăm nom mảnh đất mà<br /> ở, nơi ăn” (ĐK 36). mình là chủ. Khi con đã lớn, họ phải dạy. khi<br /> Mặt khác, người Chủ buôn không được cháu đã khôn, họ phải bảo, hễ đứt thì phải nối, hễ<br /> <br /> 46 Số 18 - Tháng 6 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> yếu thì phải buộc lại cho vững) (ĐK 229). cối,… dòng họ Niê Kđăm bèn dậm chân xuống<br /> đất và tuyên bố họ là chủ đất (kđăm có nghĩa là<br /> Theo quy định, Pô lăn là một phụ nữ lớn<br /> dậm chân).<br /> tuổi, bà trông coi, quản lí đất đai chủ yếu về mặt<br /> tâm linh và nghi lễ. Nhưng trên thực tế, quyền hạn Các buôn làng Êđê đều có ranh giới đất đai<br /> này lại thường thuộc về người đàn ông. Người và rừng núi, thuộc sở hữu chung, các thành viên<br /> đàn ông này thay mặt vợ hoặc thuộc về dòng nữ có thể chiếm dụng nhưng không được quyền sở<br /> đã được chỉ định làm chủ đất. Với tư cách là chủ hữu. Ngoài Chủ đất, người Êđê cũng gắn cho đất<br /> đất, ông ta thay mặt dân làng trông nom, quản lí của buôn một vị thần cai quản làm tăng sự linh<br /> việc khai thác, sử dụng đất rừng làm nương rẫy, thiêng. Như vậy, xâm chiếm đất tức là xúc phạm<br /> cũng như việc khai thác rừng vào các hoạt động đến thần linh và “dám vượt cả non cao” (Chủ<br /> sinh kế khác. đất) thì sẽ bị trừng phạt.<br /> Quyền sở hữu đất đai thuộc về cả cộng 3. Tiền giả định bách khoa về những vi<br /> đồng mà Chủ đất là người đại diện: La\n ala, êa phạm lợi ích cộng đồng<br /> djuh, hmei gơ (Đất đai, sông suối, rừng cây, là<br /> Luật tục dành 27 điều với 183 câu klei<br /> của chúng tôi (Chủ đất)) (ĐK 234). Kẻ nào xâm<br /> duê để quy định các tội vi phạm đến lợi ích cộng<br /> phạm đến đất đai thì hắn là kẻ có tội, phải đưa ra<br /> đồng, bao gồm: Tội lang thang, lêu lổng không<br /> xét xử:<br /> chịu sống theo khuôn phép của cộng đồng; tội<br /> Lăn `u sua, êa `u plah, la\n sah mdro\ng không giúp đỡ người hoạn nạn; tội làm lây lan<br /> `u mmia\. Dliê `u hba\n, la\n `u hgan, car emeh bệnh truyền nhiễm cho người khác; tội làm cháy<br /> êman `u ktưn. ~u pro\ng grưh mrưh ai, `u mlai rừng, hỏa hoạn; tội xâm phạm phong tục – tập<br /> cữ mtâo. Ana\n mâo kđi ara\ng kơ `u. quán của làng.<br /> (Đất đai hắn chiếm, sông suối hắn đoạt; Đối với người Êđê, tính cộng đồng luôn<br /> đất đai của tù trưởng nhà giàu hắn giành lấy. được đặt lên hàng đầu, vì vậy, ai làm những<br /> Rừng cây, hắn xí; đất đai hắn choán; rừng tê điều vi phạm đến lợi ích chung của cộng đồng<br /> giác, rừng voi, hắn cũng lấn chiếm. Hắn là kẻ to đều bị xử lí nghiêm. Họ quan niệm dù là dòng<br /> gan lớn mật, dám vượt cả non cao. Như vậy, có họ nào thì cũng có nguồn gốc “từ ông bà xưa”.<br /> việc phải đưa ra xét xử giữa người ta với hắn) Sự tương thân tương ái thể hiện trong cuộc sống<br /> (ĐK 235). thường ngày, trong khó khăn, hoạn nạn. Bất cứ ai<br /> đi ngược với truyền thống này, như không chăm<br /> Trong quan niệm xưa của người Êđê, quyền<br /> sóc người ốm chu đáo, bỏ đi hay lẫn tránh khi có<br /> sở hữu đất đai của một dòng họ được coi là tuyệt<br /> tiếng kêu cứu cần sự giúp đỡ thì phải đưa hắn<br /> đối và trường tồn với một mảnh đất nhất định:<br /> ra xét xử giữa người đầu làng với hắn. Đặc biệt<br /> Luc amiêt kơ amuôn. Luc amuôn kơ cô. là các vụ gây cháy rừng, âm mưu gây hỏa hoạn,<br /> Luc pô anei kơ pô adih. Amâo mâo pô jho\ng plah chôn cơm nguội, mai táng trong rẫy người khác<br /> ôh. Amâo mâo pô plah kơ bha, sua kơ dưi ôh. làm uế tạp, cằn cỗi đất đai, dơ bẩn nguồn nước…<br /> (Mất cậu, để lại cho cháu. Mất bà, để luật tục sẽ phạt:<br /> lại cho cháu. Mất người này, để cho người kia. ~u tăm brei ênua, ba brei kđi, cia\ng khi\n<br /> Không ai dám chiếm lấy. Không ai dám giành amâo lo brei, mlei amâo lo\ tu\, ju\ jhat bi hlao, kuê<br /> lấy mà chia cắt, chiếm lấy bằng được) (ĐK 230). bi ja\k lo\ hriê, mdiê bi ja\k lo\ brei, asei mlei bi<br /> Vốn xưa kia, ở người Êđê, chỉ có những suaih mngac. Ana\n mâo kđi. ~u tuh brei la\n ho\ng<br /> phụ nữ thuộc dòng Niê Kđăm mới được giữ vai kbao kô#. U|n ko\ kpih brei pô hma.<br /> trò chủ đất. Tập tục này có nguồn gốc từ một (Hắn sẽ phải trả giá, nộp phạt để điều cấm<br /> huyền thoại kể rằng: Xưa kia, khi các dòng họ kỵ được bỏ qua, để điều xấu xa được gột sạch,<br /> Êđê từ hang đất Ađrênh chui lên, do chậm chạp, để kê trở lại sinh sôi, lúa lại đâm bông nảy hạt,<br /> họ Niê Kđăm lên sau cùng. Lúc ấy, các dòng để con người lại mạnh khỏe tắn tươi. Như vậy là<br /> họ trước đã chiếm hết sông, suối, đồng cỏ, cây có chuyện phải xét xử. Hắn phải tẩy uế đất bằng<br /> <br /> <br /> Số 18 - Tháng 6 năm 2017 47<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> trâu trắng. Một con lợn bạch sẽ được giết để hiến bệnh thủy đậu cho người khác trong làng. Vì vậy,<br /> sinh cho người chủ rẫy) (ĐK 94). cha mẹ họ, gia đình họ phải làm cho họ một túp<br /> lều trong rừng, một cái lẫm trong rú, và họ phải<br /> Tập quán của người Êđê buộc phải hiến<br /> sống ở đó một mình) (ĐK 75).<br /> sinh bằng trâu trắng, lợn trắng trong các lễ trọng<br /> để tạ tội. Như vậy, vi phạm các tội nêu trên được Theo nhận thức của người Êđê, những<br /> xem là trọng tội. người bị bệnh là do thần quở, trời phạt làm cho<br /> đau đớn thân xác, họ sẽ bị đuổi ra khỏi làng. Nếu<br /> Những kẻ lang thang, phiêu bạt, không<br /> để lây bệnh cho người khác thì phải đưa họ ra<br /> quê hương trong luật tục Êđê được ví như con<br /> xét xử.<br /> dao cùn, như chà gạc quằn, như con ngựa hoang,<br /> trâu hoang, như con lợn, con trâu. Cách ví von Những năm nóng nực, hạn hán, thần linh<br /> bằng các hình ảnh khá quen thuộc, gần gũi và hay gây ra bệnh hoạn, chết chóc, làng thường<br /> sinh động này có lẽ rất dễ nhớ, dễ hiểu đối với phải kiêng cữ để được yên lành. Luật tục quy<br /> đồng bào Êđê vốn mưu sinh bằng tập tục canh tác định rằng:<br /> nương rẫy: Ku\ng gông knông cu\t, `u duah mu\t kma<br /> Mnuih dho\ng đa\ kga\ ku, mnuih lu klei. hla\m [uôn sang, ana\n kthu\l. Tơdah yang [ie adiê<br /> Mnuih aseh kmuê kbao kmuê amâo mâo djuê nga\, lo\ mâo rua\ duam, m’ai `u. (…) Tơdah djiê,<br /> ana, ama ami\ (...). ~u duah đue\ hiu jơ\ng mngo\ ko\ ênua kơ `u. Tơduh êka, kđi kơ `u.<br /> my, si kru hlang. U|n rih jih asei; kbao rih jih asei; (Kẻ nào khi làng vào cữ, đường đã cắm<br /> `u duah boh klei, jih asei `u pô. dấu cấm đi, đường đã trồng cây chắn lại, mà<br /> (Hắn là một kẻ như con dao cùn, như vẫn cứ vào làng thì kẻ ấy có tội. Nếu ông trời<br /> cây chà gạc quằn, luôn luôn sinh sự. Hắn như và các thần linh lại nổi giận, gây ra bệnh hoạn,<br /> con ngựa hoang, con trâu hoang, không biết họ chết chóc thì hắn phải chịu trách nhiệm. (…)Nếu<br /> hàng, gốc gác của mình, cha không có, mẹ cũng người đó chết thì hắn phải trả giá mạng người.<br /> không… Hắn đi lang thang, phiêu bạt, chân ở Còn nếu người đó chỉ bị thương tật thì hắn phải<br /> phía đông nhưng đầu lại ở phía tây, khác nào con chịu phạt một khoản bồi thường) (ĐK 84).<br /> bò rừng trên rừng cỏ… Như con lợn, con trâu 4. Tiền giả định bách khoa về các điều<br /> để hiến sinh, hắn sẽ chịu phạt vì chính những khoản liên quan đến tài sản<br /> chuyện hắn đã gây ra) (ĐK 69).<br /> Tài sản và quyền sở hữu luôn là vấn đề<br /> Về các dịch bệnh truyền nhiễm xảy ra quan trọng của đời sống cộng đồng, dù cộng đồng<br /> trong làng, luật tục quy định là phải báo ngay cho đó còn ở trình độ chậm tiến hay đã đạt tới trình độ<br /> thủ lĩnh của làng biết: Dja\p mta ra ênâo mâo klei văn minh. Luật tục Êđê có 38 điều với 257 câu để<br /> ju jhat, bi nao hưn kơh ho\ng khua (Hễ có huyện quy định về vấn đề này.<br /> này chuyện nọ, nhất là những chuyện hiểm nguy<br /> thì bao giờ cũng phải cho người đi báo với đầu Về việc thừa kế tài sản, người Êđê theo chế<br /> làng)(ĐK 74). độ gia đình mẫu hệ nên việc tính tử hệ và thừa kế<br /> tài sản đương nhiên phải theo dòng mẹ:<br /> Phải cách ly những người bệnh để tránh<br /> lây lan: Asei djiê bi êngiê wa\ng, asei djiê bi êngiê<br /> kga\, kông mnuh buh ba, anu\ mna\k ba\k ba, êlu\<br /> Mnuih djo\ cut, djo\ phu\ng la, đa\m duah ba hua\, mngan [ơ\ng djam, hjei, mnhat, jông, dho\ng<br /> kơ [uôn sang ôh, hui\ phu\ng `u duah ba, cut la kri\, mnia\, kli\tjua\, wa\ng điêt, kga\ điêt, hna kniêt,<br /> duah đi# kơ ara\ng. Kơyua ana\n ami\ ama, ga\p djuê đi\ng tiông, breai bi dja\p, dra\p bi ênu\m, asei gơ\<br /> `u bi nga\ brei pưk hla\m dliê, hjiê hla\m kmrơ\ng, djiê êngiê wa\ng, asei gơ\ djiê kga\, ka thâo êlâo aê,<br /> brei `u dơng dôk hja\n `u. ka thâo êlâo aduôm, bhia\n bi ma\ mơ\ng dưm.<br /> (Người lên đậu, kẻ bị phong cùi hay lên (Người đã chết thì cái niết, cái chà gạc<br /> thủy đậu, không được đem họ về ở trong làng, sợ được tự do, cùng với vòng đeo tay, chuỗi hạt<br /> rằng họ sẽ truyền bệnh đậu mùa, bệnh phong cùi, cườm đeo cổ, cùng với các chén bát để ăn cơm,<br /> <br /> 48 Số 18 - Tháng 6 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> cái dùi, cái búa, cái rìu, con dao găm, cái hái và đường cấm, không đếm xỉa đến mọi lời khuyên bảo<br /> đôi dép da, một cái niết nhỏ, một cái chà gạc nhỏ, răn dạy. Vì vậy phải đưa họ ra xét xử) (ĐK 186).<br /> một cái ná nhỏ với ống đựng tên, phải được đem<br /> Việc ai đó lợi dụng trẻ em mà đổi chác,<br /> trả đầy đủ cho mẹ người chết hoặc người thừa kế<br /> mua bán gian trá, cũng bị khép thành một loại<br /> gái bà ta) (ĐK 182).<br /> tội để đưa ra xét xử, đó cũng là lẽ đương nhiên<br /> Một phần của cải của người chồng đã chết trong xã hội nói chung và trong cộng đồng Êđê<br /> cũng phải đem trả về cho mẹ hoặc chị em gái của nói riêng.<br /> anh ta. Vì mọi của cải trong gia đình đều thuộc<br /> Kẻ mượn tiền bạc, của cải mà quá hạn vẫn<br /> quyền quản lí của mẹ hay người đại diện cho mẹ<br /> lần khần không chịu trả thì buộc hắn phải trả gấp<br /> là chị cả. Điều 181 nói về việc giữ gìn của cải đã<br /> ba (Nếu đã quá hạn, mà hắn chưa đem trả thì hắn<br /> khẳng định: Các vật lớn hay nhỏ, quý hay không<br /> buộc phải trả thêm gấp ba lần cái hắn đã mượn).<br /> quý, các nồi hoặc chén bát… đều do người chị cả<br /> Còn nếu quá hạn mà vẫn một mực không trả, thì<br /> trông coi và giao lại. Tài sản của con trai chưa<br /> người có của cho mượn được đến nhà và lấy bất<br /> vợ thì phải giao cho mẹ hoặc chị em gái của anh<br /> cứ cái gì mà hắn có để bắt nợ: Tơdah êgao leh<br /> ta quản lí: Tơdah `u thâo nga\n sa asa\r krah, sa<br /> kleh bi kcah, `u amâo ciu; tơ [uh cing `u ti ktai,<br /> đah po\k, sa arua\t anu\, sa boh kông, brei he\ kơ<br /> ara\ng kleh; tơ [uh ceh `u ti gơ\ng, ara\ng ri\t; tơdah<br /> ami\ ama, kơ juê êngai, amaiadei `u pô; tơdah `u<br /> `u êku\t pi\t đih, ara\ng râo; ara\ng amâo ra\k mlâo,<br /> amâo brei, kthu\l `u. (Nếu anh ta có, dù chỉ một<br /> ara\ng ma\ gô# ktan ana\p mta `u, amâo soh. (Nếu<br /> cái nhẫn, dù chỉ một cắc bạc, một chuỗi cườm,<br /> thấy trên giá treo chiêng nhà hắn có chiêng, cứ<br /> một vòng đồng đeo tay, anh ta cũng phải đưa cho<br /> tháo chiêng lấy đem đi; nếu thấy ở cột ché nhà<br /> mẹ, đưa cho chị em. Không đưa là anh ta có tội)<br /> hắn có ché, cứ cởi ché lấy bê đi; nếu thấy hắn<br /> (ĐK 183). Điều khoản 185 cũng quy định rằng,<br /> ngủ, cứ đành thức hắn dậy và trước mặt hắn, cứ<br /> người chồng không được lấy tài sản của vợ và<br /> lấy đi những thứ gì mà hắn không chịu trả chẳng<br /> con (gái) để đem cho các cháu (con chị em gái)<br /> có tội tình gì mà sợ) (ĐK 190).<br /> của mình. Nếu lấy vụng, lấy trộm đem về cho<br /> cháu thì anh ta phải bồi thường hoặc trả lại, nếu Các hành vi của con người xâm phạm đến<br /> không sẽ bị xét xử. quyền lợi của người khác đều được luật tục quy<br /> thành từng tội cụ thể như: tội ăn cắp vặt; tôi tớ<br /> Về việc mua bán, đổi chác, cho mượn của<br /> ăn cắp của cải của chủ; ăn trộm ngũ cốc; ăn trộm<br /> cải, đồ vật cũng được quy định rất rõ trong luật<br /> mật ong; đánh cắp thú rừng dính bẫy; đổ trộm cá<br /> tục. Trước tiên, việc mua bán cần phải xem xét,<br /> trong đơm; bắt trộm gia súc, gia cầm… Về tội<br /> cân nhắc, phải hỏi ý kiến vợ hoặc chồng, cha mẹ,<br /> ăn trộm trâu bò, theo luật tục buộc tội thì: Tơdah<br /> người già…:<br /> leh `u cuh [ơ\ng he\, thâo dah leh `u chi\ he,\ `u<br /> Êkei `u blei pliê, mniê `u bliê mcưm. Nu lo\ kpung brei dua mkua tlâo êdei `u brei (Nếu<br /> lu mti\l phiang, prang [hu, `u lu nga\n duah blei. hắn đã ăn trộm một con vật mà sau đó đã ăn thịt<br /> Anăn mâo klei ung jỗ mô# [uah, sah mdro\ng đru hoặc đem bán… thì ngoài trả giá con vật, hắn<br /> ăl kơ `u. (…) Khua amâo `u ktleh; hđeh amâo phải đền hai con nữa, có nghĩa là hắn phải trả lại<br /> `u bi mhac, amâo `u lac ya\l. (…) ~u gao ku\ng, gấp ba, ngoài con vật hắn đánh cắp, hắn phải trả<br /> gao knông, `u gao k[ông mtô lac. Ana\n mâo kđi lại một con trước, một con sau) (ĐK 210). Đó là<br /> ara\ng. nguyên tắc “lấy một đền ba” trong truyền thống<br /> của người Êđê.<br /> (Anh đàn ông mua bừa, chị đàn bà sắm ẩu<br /> đều là người lắm của, nhiều âu đồng, chậu thau, Những ai đồng lõa, bao che cho kẻ trộm<br /> đem tiêu, đem cho hoang phí. Vì vậy, họ làm cho cắp, cưỡng đoạt tài sản của người khác đều quy<br /> người chồng chê, người vợ trách, làm cho tù vào tội liên đới. Người có công báo cho chủ nhân<br /> trưởng nhà giàu nổi giận… Họ chẳng hỏi ý kiến bị mất cắp nơi kẻ gian giấu đồ vật lấy cắp sẽ được<br /> người già, cũng không hỏi ý kiến người trẻ. Họ gia chủ thưởng. Ngược lại, “với những kẻ bao<br /> mua sắm cái gì chẳng hề nói cho ai hay… Họ là che, giấu giếm vật ăn cắp thì hắn sẽ phải trả gấp<br /> những kẻ bất chấp các dấu cữ, bất chấp các con ba, có nghĩa là ngoài cái đã mất, phải trả thêm<br /> <br /> Số 18 - Tháng 6 năm 2017 49<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> cái trước và cái sau” (ĐK 213). Tài liệu tham khảo<br /> Luật tục về quyền sở hữu tài sản của người [1] Đỗ Hữu Châu (2001), Đại cương ngôn<br /> Êđê nói lên quy chế chặt chẽ của cộng đồng, đồng ngữ học, Ngữ dụng học, t.2, NXB. Giáo dục, Hà Nội;<br /> thời thể hiện tính công bằng, dân chủ và công<br /> khai của họ. [2] Lê Đông (1994), “Vai trò của thông tin<br /> tiền giả định trong cấu trúc ngữ nghĩa - ngữ dụng<br /> Mặc dù hạn chế về lịch sử, hiểu biết khoa của câu hỏi”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 2;<br /> học chưa cho phép cộng đồng Êđê chú tâm xây<br /> dựng trong luật tục của mình những dấu hiệu ngôn [3] Đỗ Việt Hùng (2013), Ngữ nghĩa học<br /> ngữ, tuy nhiên, chúng ta có thể khẳng định vai trò từ bình diện hệ thống đến hoạt động, NXB. Đại<br /> của TGĐBK trong luật tục của họ có ý nghĩa vô học Sư phạm Hà Nội;<br /> cùng quan trọng trong việc cung cấp tri thức nền<br /> giúp cho cộng đồng Êđê, đặc biệt là những người [4] Hoàng Phê (1982), “Tiền giả định và<br /> tham gia xét xử có điều kiện trau dồi vốn hiểu hàm ý trong ngữ nghĩa của từ”, Tạp chí Ngôn<br /> biết về đời sống xã hội cũng như văn hóa của dân ngữ, số 2;<br /> tộc mình. Các loại TGĐBK trong văn bản luật [5] Đoàn Văn Phúc (1998), Từ vựng các<br /> tục khá phong phú. Mỗi loại lại mang trong mình phương ngữ Êđê, NXB. Tp. Hồ Chí Minh, Hồ<br /> một hệ thống các tri thức nền: hiểu biết về thế Chí Minh;<br /> giới tự nhiên, về con người, về văn hóa - xã hội,<br /> về các phong tục tập quán, tín ngưỡng… Điều [6] Ngô Đức Thịnh (Chủ biên, 1996), Luật<br /> này đòi hỏi người Êđê khi tham gia vào các vụ tục Êđê, NXB. Chính trị Quốc gia, Hà Nội;<br /> xét xử theo luật tục, phải hiểu biết sâu sắc mọi<br /> [7] Ngô Đức Thịnh, Chu Thái Sơn, Nguyễn<br /> mặt trong đời sống tự nhiên và xã hội. Những tri<br /> Hữu Thấu (2001), Luật tục Êđê (Tập quán pháp),<br /> thức đặc hữu của TGĐBK về ứng xử trong cộng<br /> NXB. Văn hóa dân tộc, Hà Nội;<br /> đồng tộc người đã góp một phần không nhỏ vào<br /> việc làm căn cứ cho những người sử dụng và thực [8] Viện Ngôn ngữ học - Sở Giáo dục và<br /> thi luật tục dễ dàng, nhanh chóng hơn trong việc Đào tạo Đắk Lắk (2004), Từ điển Việt - Êđê,<br /> thực hiện các điều khoản của luật tục Êđê. NXB. Giáo dục, Đắk Lắk.<br /> <br /> <br /> EDE LAW<br /> FROM AN ENCYCLOPEDIC PRECONCEPTUAL PERSPECTIVE ON BEHAVIOR<br /> IN THE RELATIONSHIP BETWEEN THE LEADER AND THE VILLAGE COMMUNITY<br /> <br /> Abstract: Customary law is knowledge of self-management and community managemen<br /> for each person. Ede’s customary law is the product of traditional society organized on the<br /> basis of matrilineal family and a closed society. The article presents insights on the behavior<br /> of Ede in the community. Notably, the multi-faceted relationship are focused between the<br /> village community and the village head; The provisions related to property, inheritance,<br /> felons harm the public benifits, breach of customs and social morals, etc.<br /> Keywords: Ede Law; hypothetical money; presuppose; cultural behavior.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 50 Số 18 - Tháng 6 năm 2017<br />