Luật văn Thạc sĩ Luật học: Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Phú Thọ)

Chia sẻ: Trí Mẫn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:100

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm sâu sắc hơn những vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp cho việc tiếp tục hoàn thiện và bảo đảm áp dụng quy định của BLHS Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luật văn Thạc sĩ Luật học: Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Phú Thọ)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT VŨ THỊ BÍCH HẰNG TR¸CH NHIÖM H×NH Sù §èI VíI C¸C TéI PH¹M VÒ CHøC Vô TRONG LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh Phó Thä) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT VŨ THỊ BÍCH HẰNG TR¸CH NHIÖM H×NH Sù §èI VíI C¸C TéI PH¹M VÒ CHøC Vô TRONG LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh Phó Thä) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. LÊ LAN CHI HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Vũ Thị Bích Hằng
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng biểu MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẦN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI PHẠM VỀ CHỨC VỤ ............... 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ ......................................................................... 8 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự.......................................................... 8 1.1.2. Khái niệm tội phạm về chức vụ và trách nhiệm hình sự đối với tội phạm về chức vụ .................................................................. 13 1.1.3. Đặc điểm của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ ....... 15 1.2. Cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ ............................................................................................ 20 1.3. Khái quát quá trình phát triển các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm chức vụ .................................................................................. 27 1.3.1. Giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ........................ 27 1.3.2. Giai đoạn từ Cách ma ̣ng Tháng Tám năm 1945 đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 ................................................ 32 1.4. Những quy định về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ tại một số quốc gia khu vực ASEAN.............. 38
Chương 2: TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI PHẠM VỀ CHỨC VỤ TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ......................................................... 42 2.1. Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong Bộ luật hình sự năm 1999 ................................................... 42 2.1.1. Khái quát các tội phạm về chức vụ trong Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) .................................................. 42 2.1.2. Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) ................. 44 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ....................................................... 56 2.2.1. Thực tiễn xét xử các tội phạm về chức vụ trên phạm vi cả nước và trên địa bàn tỉnh Phú Thọ................................................... 56 2.2.2. Những tồn tại trong thực tiễn áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ .................. 63 2.2.3. Nguyên nhân của những tồn tại trong thực tiễn áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trên cả nước nói chung và tại Phú Thọ nói riêng.................................................. 67 Chương 3: HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI PHẠM VỀ CHỨC VỤ VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ....... 71 3.1. Quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ và một số vấn đề cần tiếp tục hoàn thiện .................................................................. 71 3.1.1. Các quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ ......................................... 71
3.1.2. Các định hướng tiếp tục hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ ............................................................................................. 75 3.1.3. Một số đề xuất tiếp tục hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 liên quan đến trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ .................................................................. 78 3.2. Một số giải pháp khác bảo đảm áp dụng quy định về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ .......................... 80 3.2.1. Giải pháp về nâng cao năng lực, quyết tâm chính trị của Tòa án và các cơ quan bảo vệ pháp luật ................................................. 80 3.2.2. Giải pháp về đảm bảo điều kiện tài chính cho hoạt động tố tụng, bảo đảm điều kiện làm việc cho cán bộ tư pháp .................... 83 KẾT LUẬN .................................................................................................... 86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 88
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự CQĐT: Cơ quan điều tra HĐXX: Hội đồng xét xử TAND: Tòa án nhân dân VKSND: Viện kiểm sát nhân dân
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1. Thống kê việc quy định hình phạt chính trong các tội phạm về chức vụ 50 Bảng 2.2. Thống kê việc quy định hình phạt bổ sung trong các tội phạm về chức vụ 52 Bảng 2.3. Tình hình xét xử các tội phạm về chức vụ giai đoạn 2011 – 2015 trên phạm vi cả nước 57 Bảng 2.4. Số lượng án chức vụ trong tổng số án được xét xét xử trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ 2011 đến 2015 61 Bảng 2.5. Các hình phạt chính được áp dụng đối với tội phạm về chức vụ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ năm 2011 đến 2015 62 Bảng 2.6. Các hình phạt bổ sung được áp dụng đối với tội phạm về chức vụ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ năm 2011 đến 2015 62
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Các tội phạm về chức vụ là các hành vi lệch chuẩn phát sinh từ những đối tượng là người có chức vụ, quyền hạn nhất định, là biểu hiện tha hoá của một bộ phận các quan chức được giao các thẩm quyền nhất định về quản lý Nhà nước đối với những ngành, lĩnh vực, địa phương nhất định, ảnh hưởng đến uy tín, hoạt động của bộ máy nhà nước, gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho tài sản của Nhà nước, xã hội, xâm phạm đến các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Những người phạm tội này cần phải bị áp dụng các loại, mức trách nhiệm hình sự thích đáng, như một sự trừng phạt nghiêm khắc của Nhà nước, một sự răn đe cần thiết để có thể ngăn chặn, khắc phục và giảm thiểu đến mức thấp nhất hậu quả xảy ra hoặc đe dọa sẽ xảy ra, đồng thời làm trong sạch bộ máy nhà nước, lấy lại uy tín của nhà nước đối với xã hội. Trong những năm vừa qua do tác động của nhiều nguyên nhân, tình hình tội phạm nói chung, tình hình tội phạm về chức vụ nói riêng diễn ra tương đối nghiêm trọng và phức tạp, để lại những hậu quả nghiêm trọng về kinh tế, chính trị, xã hội. Theo báo cáo của Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Thanh tra Chính phủ, trong năm 2015, mặc dù các tội phạm về tham nhũng có xu hướng giảm theo xu hướng của tình hình tội phạm (tổng thể), nhưng giá trị tài sản thiệt hại, thất thoát gây ra cho Nhà nước, cho xã hội lại có xu hướng tăng. Điều này một phần xuất phát từ hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm về chức vụ chưa cao, “một bộ phận” cán bộ, công chức bị tha hóa, biến chất có xu hướng lan rộng, thủ đoạn phạm tội ngày càng tinh vi hơn. Mặt khác, từ phương diện pháp lý, thực trạng trên còn có phần do pháp luật hình sự hiện hành còn tồn tại những hạn chế nhất định trong các quy định đối với một số tội phạm về chức 1
vụ, dẫn đến sự chưa thống nhất trong nhận thức và áp dụng pháp luật. Quy định về trách nhiệm hình sự đối với nhóm tội phạm này còn nhiều bất cập. Mức hình phạt chưa thật sự nghiêm khắc và nhân văn, chưa đủ sức răn đe; hình phạt tiền, biện pháp tịch thu tài sản… còn hạn chế dẫn tới khó thi hành, khó thu hồi cho ngân sách Nhà nước, còn tồn tại nhiều bất cập về kỹ thuật lập pháp dẫn tới việc chưa phân hóa hợp lý trách nhiệm hình sự đối với các trường hợp phạm tội. Quá trình áp dụng các quy định về trách nhiệm hình sự cũng thể hiện những nhận thức chưa đúng về miễn trách nhiệm hình sự, về áp dụng án treo… dẫn tới bức xúc trong dư luận xã hội. Những vấn đề trên đòi hỏi khoa học pháp lý hình sự phải tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện lý luận, từ đó đưa ra các cơ sở khoa học để cơ quan lập pháp tội phạm hóa kịp thời, hợp lý các vi phạm pháp luật của người có chức vụ và thiết kế các dạng, mức trách nhiệm hình sự tương ứng với tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi, đủ sức răn đe, giáo dục và phòng ngừa tội phạm. Vì vậy, nghiên cứu làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ nói chung và trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, trong sự so sánh với cả nước, có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện lý luận và lập pháp hình sự. Do đó, học viên lựa chọn vấn đề: “Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Phú Thọ)” làm đề tài luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ mặc dù không phải là vấn đề mới, nhưng vẫn mang tính thời sự và ít nhiều được nghiên cứu trong khoa học luật hình sự Việt Nam. Dưới góc độ các công trình nghiên cứu như luận án, luận văn, sách chuyên khảo, giáo trình, tạp chí đã được công bố mà học viên tiếp cận được thì có thể đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài như sau: 2
Thứ nhất, các công trình nghiên cứu về trách nhiệm hình sự và trách nhiệm hình sự đối với một số nhóm tội, tội phạm cụ thể trong BLHS, điển hình là: Luận án tiến sĩ luật học "Chế định trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam" của Phạm Mạnh Hùng (2004) đã đưa ra khái niệm trách nhiệm hình sự, mối quan hệ giữa trách nhiệm hình sự với miễn trách nhiệm hình sự; cơ sở của trách nhiệm hình sự...; luận án tiến sĩ luật học "Những vấn đề lý luận và thực tiễn về miễn trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam" của Trịnh Tiến Việt (2008) nghiên cứu những vấn đề lý luận về miễn trách nhiệm hình sự; các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự theo BLHS Việt Nam và thực tiễn áp dụng... Luận án tiến sĩ luật học "Trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sở hữu" của Nguyễn Ngọc Chí (2000), luận án tiến sĩ luật học "Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về ma túy" của Phạm Minh Tuyên (2006), luận án tiến sĩ luật học "Trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế trong luật hình sự Việt Nam" của Nguyễn Văn Nam (2008), luận án tiến sĩ luật học "Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về môi trường" của Dương Thanh An (2011)…: các luận án này đã đưa ra khái niệm, đặc điểm chính sách và cơ sở trách nhiệm hình sự, các hình thức trách nhiệm hình sự đối với các nhóm tội phạm tương ứng. Thứ hai, các công trình nghiên cứu tội phạm về chức vụ nói chung và một số tội phạm cụ thể trong nhóm tội phạm này nói riêng, bao gồm: (i) Các luận án, luận văn: Luận án tiến sĩ luật học “Các Tội phạm về tham nhũng trong Luật hình sự Việt Nam” của Trần Văn Đạt (2012); Luận văn thạc sĩ luật học “Tội tham ô tài sản trong bộ luật hình sự Việt Nam - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của Trần Quang Sơn (2007); 3
(ii) Bài nghiên cứu đăng trên tạp chí chuyên ngành: “Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ từ những quy định của pháp luật hình sự hiện hành đến thực tiễn áp dụng” của Nguyễn Ngọc Tính (Tạp chí Nghề Luật, số 1/2016, tr. 31-37); “Một số ý kiến góp ý đối với phần các tội phạm về chức vụ trong Dự thảo Bộ luật hình sự (sửa đổi)” của Hoàng Đình Thanh (Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 9/2015, tr. 55 – 60); “Một số ý kiến đóng góp về chương XXIII các tội phạm về chức vụ trong dự thảo Bộ Luật hình sự (sửa đổi)” của Trương Thế Nguyễn, Tạp chí Thanh tra, số 9/2015, tr. 35-36); “Góp phần hoàn thiện một số quy định đối với các tội phạm về chức vụ trong Bộ luật hình sự năm 1999” của Nguyễn Ngọc Tính (Tạp chí Kiểm sát, số 22/2015, tr. 23-29, 42); “Các tội đưa và nhận hối lộ của Luật hình sự Hoa Kỳ trong sự so sánh với Luật hình sự Việt Nam” của Trần Hữu Tráng, (Tạp chí Luật học, số 12/2010, tr.51-60)… Nhìn chung, các công trình nghiên cứu nói trên đã góp phần làm rõ được các vấn đề về cấu thành tội phạm các tội phạm về chức vụ, khát quát được một số nét lịch sử lập pháp và thực tiễn áp dụng trong thời gian vừa qua. Tuy nhiên, các công trình này chưa làm nổi bật được các vấn đề liên quan đến trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, với tư cách là hậu quả pháp lý bất lợi áp dụng đối với người có hành vi phạm tội thuộc nhóm các tội phạm về chức vụ… từ đó, chưa đánh giá các quy định của BLHS năm 1999 về vấn đề này, phát hiện tồn tại, bất cập, qua đó kiến giải hoàn thiện pháp luật và các vấn đề hữu quan trong thực tiễn áp dụng. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm sâu sắc hơn những vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp cho việc tiếp tục hoàn thiện và bảo đảm áp 4
dụng quy định của BLHS Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ. 3.2. Nhiệm vụ của luận văn Để thực hiện mục đích trên, luận văn đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau: 1) Làm rõ khái niệm, đặc điểm trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ; 2) Phân tích cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ; 3) Hệ thống hóa lịch sử hình thành và phát triển của pháp luật hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay và rút ra những so sánh, đánh giá; 4) Nghiên cứu quy định về trách nhiệm hình sự đối với các tội về chức vụ trong BLHS một số nước ASEAN và rút ra những nhận xét, kinh nghiệm lập pháp đối với Việt Nam; 5) Đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn xét xử và thực tiễn áp dụng quy định về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ (2011 – 2015) trên phạm vi cả nước và địa bàn tỉnh Phú Thọ, để trên cơ sở đó chỉ ra những tồn tại, hạn chế và một số nguyên nhân cơ bản; 6) Đề xuất tiếp tục sửa đổi, bổ sung quy định của BLHS Việt Nam năm 2015 đối với các tội phạm về chức vụ và trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, cũng như các giải pháp bảo đảm áp dụng hiệu quả các quy định tương ứng đó. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là vấn đề trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ. 5
4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu vấn đề trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, đặc biệt qua thực tiễn trên địa bàn tỉnh Phú Thọ trong giai đoạn 5 năm từ 2011-2015. Luận văn cũng tìm hiểu, so sánh pháp luật nước ngoài nhưng chỉ giới hạn trong phạm vi một số nước ASEAN để so sánh, tìm ra những điểm tương đồng và những điểm khác biệt giữa pháp luật nước ta và các trong khu vực, từ đó, đề xuất những vấn đề cần điều chỉnh nhằm hoàn thiện hơn nữa các quy định của pháp luật Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ. 5. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng Mác – Lê nin, trên cơ sở đó, sử dụng những phương pháp nghiên cứu truyền thống như phân tích, so sánh, thống kê xã hội học nhằm làm rõ các vấn đề cần nghiên cứu. Phương pháp so sánh, đối chiếu với các quy định về vấn đề tương tự trong pháp luật Việt Nam với pháp luật một số nước trên thế giới cũng được sử dụng, từ đó phân tích, tổng hợp và đưa ra kiến nghị để hoàn thiện những quy định của BLHS đối vấn để trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ. 6. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Luận văn có những đóng góp nhất định về lý luận và thực tiễn qua một số điểm mới sau: - Nêu và phân tích khái niệm, đặc điểm, cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ; - Khái quát quá trình phát triển các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ và so sánh với các tội phạm về chức vụ tại một số quốc gia trong khu vực. 6
- Phân tích những bất cập còn tồn tại trong BLHS năm 1999, năm 2015 và các văn bản pháp luật liên quan đến vấn đề trách nhiệm hình sự đối với các tội về chức vụ. - Phân tích các vấn đề thực tiễn liên quan đến áp dụng trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. - Đưa ra giải pháp hoàn thiện thiện quy định của pháp luật hình sự cũng như bảo đảm cho việc áp dụng trách nhiệm hình sự các tội phạm về chức vụ. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và mục lục, luận văn bao gồm ba chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ; Chương 2: Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 và thực tiễn áp dụng; Chương 3: Hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ và một số giải pháp bảo đảm áp dụng. 7
Chương 1 MỘT SỐ VẦN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI PHẠM VỀ CHỨC VỤ 1.1. Khái niệm, đặc điểm của trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự Trong khoa học xã hội, thuật ngữ “trách nhiệm” được hiểu là nghĩa vụ tất yếu phải hoàn thành hoặc việc gánh chịu hậu quả của hành vi gây ra hay vì một nguyên nhân nào đó. Cụ thể, theo Từ điển tiếng Việt, “trách nhiệm” được hiểu theo hai nghĩa. Nghĩa thứ nhất trách nhiệm là “phần việc được giao cho hoặc coi như được giao cho, phải đảm bảo làm tròn, nếu kết quả không tốt thì phải gánh chịu phần hậu quả” hay còn được hiểu là nghĩa vụ, bổn phận của một người trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước. Nghĩa thứ hai, trách nhiệm là “sự ràng buộc đối với lời nói, hành vi của mình, bảo đảm đúng đắn, nếu sai trái thì phải gánh chịu phần hậu quả” hay có thể hiểu trách nhiệm là hậu quả bất lợi mà một người phải gánh chịu trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước do đã có hành vi vi phạm nghĩa vụ, bổn phận nào đó [15, tr.102]. Trách nhiệm pháp lý, trong đó có trách nhiệm hình sự, được dùng theo nghĩa thứ hai. Trách nhiệm pháp lý là một loại quan hệ pháp luật đặc biệt giữa nhà nước (thông qua các cơ quan có thẩm quyền) với chủ thể vi phạm pháp luật, trong đó bên vi phạm pháp luật phải gánh chịu những hậu quả bất lợi, những biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định ở phần chế tài trong các quy định pháp luật và bao gồm bốn loại: trách nhiệm hình sự, trách nhiệm hành chính, trách nhiệm vật chất và trách nhiệm kỷ luật nhà nước. Trong đó, trách nhiệm hình sự là hình thức trách nhiệm mà ở đó người phạm tội sẽ phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi với mức độ nghiêm khắc nhất là hình phạt. Dưới góc 8
độ khoa học pháp lý, khái niệm trách nhiệm hình sự được các nhà nghiên cứu tiếp cận dưới một số góc độ sau: Theo GS.TSKH. Đào Trí Úc: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chỗ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình trước nhà nước [45, tr.41]. Theo GS. TS. Đỗ Ngọc Quang: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, là trách nhiệm của người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong pháp luật hình sự bằng một hậu quả bất lợi do Tòa án áp dụng tùy thuộc vào tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi mà người đó đã thực hiện [22, tr.14]. GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa và PGS.TS. Lê Thị Sơn có quan điểm: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý bao gồm nghĩa vụ phải chịu sự tác động của hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, chịu sự kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế của trách nhiệm hình sự (hình phạt, biện pháp tư pháp) và chịu mang án tích [29, tr.126]. GS.TSKH. Lê Cảm cho rằng: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm và được thể hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do luật hình sự quy định [5, tr. 122]. TS. Trịnh Tiến Việt có quan điểm: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý và là hậu quả pháp lý bất lợi của việc thực hiện tội phạm và được thể hiện bằng việc áp dụng một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do BLHS quy định đối với người phạm tội [49, tr.224]. 9
Như vậy, về bản chất, các quan điểm nói trên đều thống nhất khẳng định: (i) Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý; (ii) Trách nhiệm hình sự gắn liền với việc thực hiện hành vi phạm tội và (iii) Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chỗ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình trước nhà nước. Bên cạnh đó, để hiểu đúng thuật ngữ trách nhiệm hình sự, từ đó làm cơ sở cho việc nhận thức đúng về trách nhiệm hình sự đối với một nhóm tội cụ thể, trong đó có trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về chức vụ, cần phân biệt khái niệm này với khái niệm nghĩa vụ pháp lý hình sự. Về bản chất, nghĩa vụ pháp lý hình sự và trách nhiệm pháp lý hình sự là khác nhau. Khi đề cập đến nghĩa vụ pháp lý của một người là đề cập đến khả năng người đó có thể phải chịu trách nhiệm pháp lý, còn khi nói đến trách nhiệm pháp lý hình sự của một người chính là nói đến việc buộc phải thực hiện nghĩa vụ pháp lý của người đó. Trách nhiệm hình sự, với tính cách là một dạng của trách nhiệm pháp lý, không phải là nghĩa vụ mà một người có thể phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi do việc người đó thực hiện tội phạm mà chính là việc phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi của người phạm tội trước Nhà nước trong tình trạng bị cưỡng chế do việc người đó đã thực hiện tội phạm. Thời điểm người phạm tội thực hiện tội phạm là thời điểm bắt đầu phát sinh mối quan hệ pháp luật hình sự giữa Nhà nước và người phạm tội. Từ khi đó, Nhà nước có quyền áp dụng các biện pháp cưỡng chế cần thiết, có quyền buộc người phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự. Người phạm tội có nghĩa vụ phải chịu các biện pháp cưỡng chế, chịu trách nhiệm hình sự do Nhà nước áp dụng. Nhưng nghĩa vụ phải chịu trách nhiệm hình sự của người phạm tội sẽ không được thực hiện trên thực tế nếu tội phạm không bị phát hiện, tội phạm đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của luật hình sự. Người phạm tội có thể phải chịu trách nhiệm 10
hình sự và có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Giống với người phải chịu trách nhiệm hình sự, người được miễn trách nhiệm hình sự là người đã thực hiện tội phạm, nghĩa là đã thực hiện hành vi thỏa mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm được luật hình sự quy định. Từ thời điểm thực hiện tội phạm, người phạm tội có nghĩa vụ phải gánh chịu hậu quả bất lợi là trách nhiệm hình sự, nhưng vì có những căn cứ để được miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của luật hình sự, người đó lại được miễn trách nhiệm hình sự. Đối với người được miễn trách nhiệm hình sự, nghĩa vụ phải chịu hậu quả bất lợi đã không trở thành hậu quả bất lợi thực tế mà người đó phải chịu. Như vậy, trách nhiệm hình sự chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội nhưng không có nghĩa người phạm tội nào cũng đều phải chịu trách nhiệm hình sự. Trong nhiều trường hợp, theo quy định của pháp luật hình sự, người phạm tội không bị buộc phải chịu trách nhiệm hình sự. Do vậy, không thể đồng nhất nghĩa vụ phải chịu trách nhiệm hình sự với trách nhiệm hình sự mà một người phải chịu trên thực tế do việc thực hiện tội phạm. Mặt khác, trong các loại trách nhiệm pháp lý, trách nhiệm pháp lý hình sự là loại trách nhiệm pháp lý mà ở đó người phạm tội phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi, nghiêm khắc nhất, khi so sánh với các loại trách nhiệm pháp lý khác, bao gồm: trách nhiệm hành chính, trách nhiệm vật chất và trách nhiệm kỷ luật nhà nước, thì giữa chúng có những điểm giống và khác nhau. Cụ thể: Trách nhiệm hình sự giống với các dạng trách nhiệm pháp lý khác ở chỗ chúng đều là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi vi phạm một hoặc nhiều quy định của ngành luật tương ứng; được xác định bằng một trình tự nhất định do ngành luật tương ứng quy định; được đảm bảo thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chế của nhà nước trong một văn bản của cơ quan tương ứng có thẩm quyền nhân danh nhà nước; chỉ do nhà nước mà đại diện là cơ quan (người) tương ứng có thẩm quyền áp dụng đối với người bị coi là có lỗi và có 11
năng lực chịu trách nhiệm pháp lý được quy định trong ngành luật tương ứng; có các mức độ nặng hoặc nhẹ khác nhau tương ứng với tính chất và mức độ vi phạm cũng như các tình tiết cụ thể của vụ việc và nhân thân người vi phạm. Sự khác nhau của trách nhiệm hình sự với các dạng trách nhiệm pháp lý khác: Thứ nhất, về cơ sở phát sinh: trách nhiệm hình sự chỉ phát sinh khi có việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà BLHS quy định là tội phạm; trong khi đó, các dạng trách nhiệm pháp lý khác phát sinh khi có việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội vi phạm đến một hoặc nhiều quy định của ngành luật tương ứng. Thứ hai, về hậu quả pháp lý của việc áp dụng trách nhiệm pháp lý tương ứng: đối với trách nhiệm hình sự, chủ thể của hành vi vi phạm bị xử lý bằng chế tài pháp lý hình sự khác nhau và còn phải mang án tích trong một thời gian nhất định (nếu bị áp dụng hình phạt); ở các dạng trách nhiệm pháp lý khác, chủ thể của hành vi vi phạm bị xử lý bằng một hoặc nhiều chế tài pháp lý khác nhau do ngành luật tương ứng quy định và một số hạn chế nhất định về quyền. Thứ ba, mức độ nghiêm khắc của dạng trách nhiệm pháp lý tương ứng: trách nhiệm hình sự là nghiêm khắc nhất so với tất cả các dạng trách nhiệm pháp lý khác vì tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm bao giờ cũng cao hơn cả; các dạng pháp lý khác thông thường ít nghiêm khắc hơn trách nhiệm hình sự vì tính nguy hiểm cho xã hội của vi phạm pháp luật phi hình sự bao giờ cũng nhỏ hơn so với tội phạm. Thứ tư, về chủ thể có thẩm quyền áp dụng: chỉ có Nhà nước mà đại diện là cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền căn cứ vào giai đoạn tố tụng hình sự cụ thể; các dạng trách nhiệm pháp lý khác do nhà nước mà đại diện là cơ quan có thẩm quyền được quy định trong từng ngành luật tương ứng. Thứ năm, về đối tượng bị áp dụng dạng trách nhiệm pháp lý tương ứng: trách nhiệm hình sự chủ yếu áp dụng đối với thể nhân có năng lực trách nhiệm hình sự và có lỗi trong việc thực hiện tội phạm, pháp luật của một số quốc gia cũng quy định pháp nhân là đối 12