LÝ THUYẾT CHUNG VỀ ANTEN

Chia sẻ: Tran Huu Tap | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:19

Thêm vào BST

Báo xấu

909
lượt xem 349
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sóng điện từ có thể truyền dẫn bằng hai phương pháp: Truyền dẫn trong các thiết bị định hướng như đường dây song hành, cáp đồng trục, ống dẫn sang, cáp sợi quang... Khi truyền lan trong các hệ thống này sóng điện từ bị giới hạn trong khoảng không gian của thiết bị và được gọi là sóng điện từ ràng buộc. Bức xạ sóng ra không gian để sóng truyền đi trong các môi trường thực và được gọi là sóng điện từ tự do. Thiết bị dùng để chuyển đổi sóng điện từ ràng buộc thành sóng điện từ tự do và...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: LÝ THUYẾT CHUNG VỀ ANTEN

LÝ THUYẾT CHUNG VỀ ANTEN 4.1 GIỚI THIỆU CHUNG 4.1.1 Các chủ đề được trình bày trong chương - Vị trí của anten trong thông tin vô tuyến - Các tham số cơ bản của anten - Các nguồn bức xạ nguyên tố 4.1.2 Hướng dẫn - Hoc kỹ các phần được trình bày trong chương - Tham khảo thêm [1], [2] - Trả lời các câu hỏi và bài tập 4.1.3 Mục đích của chương - Hiểu được ví trí của anten trong thông tin vô tuyến - Hiểu về các tham số của anten - Hiểu về các nguồn bức xạ nguyên tố (các anten đơn giản nhất) 4.2. MỞ ĐẦU Sóng điện từ có thể truyền dẫn bằng hai phương pháp: - Truyền dẫn trong các thiết bị định hướng như đường dây song hành, cáp đồng trục, ống dẫn sang, cáp sợi quang... Khi truyền lan trong các hệ thống này sóng điện từ bị giới hạn trong khoảng không gian của thiết bị và được gọi là sóng điện từ ràng buộc. - Bức xạ sóng ra không gian để sóng truyền đi trong các môi trường thực và được gọi là sóng điện từ tự do. Thiết bị dùng để chuyển đổi sóng điện từ ràng buộc thành sóng điện từ tự do và ngược lại được gọi là anten. ở chương này ta sẽ xem xét phân tích vai trò , hoạt động, các thông số kỹ thuật cơ bản của anten. 4.2.1 Vị trí của anten trong thông tin vô tuyến. Anten là một hệ thống cấu trúc có khả năng bức xạ và thu nhận các sóng điện từ. Anten là thiết bị không thể thiếu được trong các hệ thống thông tin vô tuyến điện, bởi vì thông tin vô tuyến 62
sử dụng sóng điện từ bức xạ ra không gian để truyền lan từ nơi phát đến nơi thu.Một hệ thống truyền dẫn vô tuyến đơn giản bao gồm máy phát, máy thu, anten phát và anten thu (hình 4.1). Ở nơi phát, sóng điện từ cao tần được truyền dẫn từ máy phát đến anten thông qua hệ thống fidơ dưới dạng sóng điện từ ràng buộc. Anten phát có nhiện vụ biến đổi sóng điện từ ràng buộc trong fidơ thành sóng từ tự do bức xạ ra không gian. Cấu tạo của anten quyết định đặc tính biến đổi năng lượng điện từ nói trên. Tại nơi thu, anten thu làm nhiệm vụ ngược lại với anten phát, nghĩa là tiếp nhận sóng điện từ tự do từ không gian bên ngoài và biến đổi chúng thành sóng điện từràng buộc. Sóng này sẽ được truyền theo fidơ tới máy thu. Anten phát Anten thu Nguồn Đầu tin Thiết bị Máy Máy Thiết bị ra xử lý phát thu xử lý nhận tín hiệu tín hiệu tin Hình 4.1. Hệ thống truyền tin đơn giản Yêu cầu của thiết bị anten - fidơ là phải thực hiện việc truyền và biến đổi năng lượng sóng điện từ với hiệu suất cao nhất và không gây méo dạng tín hiệu. Anten sử dụng trong các hệ thống thông tin khác nhau phải có những yêu cầu khác nhau. Trong các hệ thống thông tin quảng bá như phát thanh, truyền hình, ... thì yêu cầu anten phải có bức xạ đồng đều trong mặt phẳng ngang (mặt đất) để cho mọi hướng đều có thể thu được tín hiệu của đài phát. Nhưng trong mặt phẳng thẳng đứng anten lại phải có bức xạ định hướng sao cho hướng cực đại trong mặt phẳng này song song với mặt đất, để máy thu thu được tín hiệu lớn nhất và giảm được năng lượng bức xạ hướng không cần thiết, giảm được công suất máy phát, giảm được can nhiễu. Tuy nhiên, trong các hệ thống thông tin vô tuyến điểm tới điểm như hệ thống thông tin vi ba, thông tin vệ tinh, rađa... yêu cầu anten anten bức xạ với tính hướng cao, nghĩa là sóng bức xạ chỉ tập trung vào một góc rất hẹp trong không gian. Như vậy nhiệm vụ của anten không chỉ đơn thuần là chuyển đổi sóng điện từ ràng buộc thành sóng điện từ tự do và ngược lại mà phải bức xạ sóng điện từ theo những hướng nhất định với các yêu cầu kỹ thuật đề ra. Anten có thể được phân loại theo nhiều cách khác nhau, thường theo các cách phân loại sau: - Công dụng của anten: Anten có thể được phân thành anten phát, anten thu hoặc anten phát + thu dùng chung. Thông thường anten làm nhiện vụ cho cả phát và thu. - Dải tần công tác của anten: Anten sóng dài, anten sóng trung, anten sóng ngắn và anten sóng cực ngắn. - Cấu trúc của anten: - Đồ thị phương hướng của anten: anten vô hướng và anten có hướng - Phương pháp cấp điện cho anten: anten đối xứng, anten không đối xứng 63
4.2.2 Quá trình vật lý của sự bức xạ sóng điện từ Về nguyên lý, bất kỳ một hệ thống điện từ nào có khả năng tạo ra điện trường hoặc từ trường biến thiên đều có bức xạ sóng điện từ. Tuy nhiên trong thực tế, sự bức xạ chỉ xảy ra trong những điều kiện nhất định. Ví dụ xét một mạch dao động L, C như chỉ ra trong hình 4.2a, nếu đặt vào một sức điện động biến đổi thì giữa hai má tụ sẽ phát sinh điện trường biến thiên, còn không gian trong lòng cuộn dây sẽ phát sinh từ trường biến thiên. Nhưng trường điện từ này hầu như không bức xạ ra bên ngoài mà bị ràng buộc bởi các phần tử của mạch. Dòng điện dịch chuyển qua tụ điện theo đường ngắn nhất trong khoảng không gian giữa hai má tụ, nên năng lượng điện trường bị giới hạn trong khoảng không gian ấy. Còn năng lượng từ trường tập trung chủ yếu trong lòng cuộn dây. Năng lượng của toàn bộ hệ thống sẽ được bảo toàn nếu không có tổn hao nhiệt trong dây dẫn của cuộn cảm và tổn hao trong chất điện môi trong tụ điện. Hình 4.2. Quá trình bức xạ sóng điện từ Nếu mở rộng khoảng cách giữa hai má tụ điện như chỉ trong hình 4.2b thì dòng điện dịch được biểu thị trùng với đường sức điện trường, sẽ không dịch chuyển trong khoảng không gian giữa hai má tụ điện mà mộ bộ phận sẽ lan toả ra môi trường bên ngoài và có thể truyền tới những điểm khá xa nguồn (nguồn sinh ra điện trường chính là các điện tích trên hai má tụ điện). Tiếp tục mở rộng khoảng cách giữa hai má tụ điện như hình 4.2c thì dòng điện dịch sẽ lan toả càng nhiều và tạo ra điện trường biến thiên với biên độ lớn hơn trong khoảng không gian bên ngoài. Điện trường biến thiên được truyền lan với vận tốc ánh sáng. Khi đạt tới một khoảng cách khá xa nguồn, chúng sẽ tự khép kín và không bị ràng buộc bởi nguồn, nghĩa là không còn liên hệ với điện tích trên hai má tụ điện nữa. Còn các đường sức ở gần tụ điện không tự khép mà bắt nguồn từ điện tích dương trên má tụ và kết thúc ở má tụ có điện tích âm. Do đó giá trị của điện trường ở những điểm nằm trên đường sức ấy sẽ biến thiên theo sự biến thiên của điện tích trên hai má tụ điện. Còn những điểm ở cách xa nguồn, ví dụ tại điển M có thể đạt một giá trị nào đó trong 64
lúc điện tích trên hai má tụ điện lại biến đổi qua giá trị không. Các đường sức tự khép kín, nghĩa là đã hình thành một điện trờng xoáy. Theo quy luật biến thiên (được biểu thị bởi các phương trình Maxwell) thì điện trường xoáy sẽ tạo ra một từ trường biến đổi, từ trường biến đổi lại tạo ra một điện trường xoáy, nghĩa là hình thành quá trình truyền lan sóng điện từ. Trường điện từ thoát khỏi sự ràng buộc của nguồn, tự nó khép kín gọi là trường điện từ tự do, năng lượng của trường điện từ này gọi là năng lượng bức xạ. Phần năng lượng này là năng lượng có ích và được sử dụng cho thông tin vô tuyến. Trường điện từ bị ràng buộc bởi nguồn gọi là trường điện từ ràng buộc. Năng lượng của trường điện từ này gọi là năng lượng vô công. Vậy một thiết bị bức xạ điện từ là thiết bị trong đó điện trường hoặc từ trường biến thiên có khả năng thâm nhập 4.3 CÁC THAM SỐ CƠ BẢN CỦA ANTEN Để đánh giá, lựa chọn hoặc sử dụng tốt một anten phải dựa trên những đặc tính và tham số của nó. Dưới đây là những đặc tính và tham số cơ bản của anten. 4.3.1 Hàm tính hướng Khi sử dụng anten ta cần biết anten đó bức xạ vô hướng hay có hướng, và ở hướng nào anten bức xạ là cực đại, hướng nào anten không bức xạ để có thể đặt đúng vị trí anten. Muốn vậy ta phải biết tính hướng của anten đó. Một trong các thông số đặc tả hướng tính của anten là hàm tính hướng. Hàm tính hướng là hàm số biểu thị sự phụ thuộc của cường độ trường bức xạ của anten theo các hướng khác nhau trong không gian với khoảng cách không đổi, được ký hiệu là f(θ,φ). Hàm tính hướng được thể hiện ở các dạng sau: Trong trường hợp tổng quát, hàm tính hướng là hàm véc tơ phức, bao gồm các thành phần theo θ và φ f (θ , ϕ ) = fθ (θ , ϕ ) iθ + fϕ (θ , ϕ ) iϕ (4.1) Hàm tính hướng biên độ là hàm số biểu thị quan hệ tương đối của biên độ cường độ trường bức xạ theo các hướng khảo sát khi cự ly khảo sát không đổi, đó chính là biên độ của hàm tính hướng phức (cụ thể hơn là modun của hàm tính hướng phức). f (θ , ϕ ) = fθ (θ , ϕ ) + fϕ (θ , ϕ ) 2 2 (4.2) Để đơn giản cho việc khảo sát tính hướng của một anten cũng như thiết lập và phân tích đồ thị phương hướng ta thường dùng một hàm biên độ chuẩn hóa, là hàm số biểu thị biên độ cường độ trường ở hướng khảo sát trên biên độ cường độ trường ở hướng cực đại. f (θ , ϕ ) F (θ , ϕ ) = (4.3) f (θ , ϕ ) max 65
Như vậy giá tri cực đại của hàm biên độ chuẩn hóa sẽ bằng 1. 4.3.2 Đồ thị phương hướng và độ rộng búp sóng Hàm tính hướng cho biết giá trị cụ thể của tính hướng một anten, nhưng muốn cảm nhận được bằng trực thị tính hướng của một anten ta phải sử dụng đồ thị. Đồ thị phương hướng được vẽ bởi hàm tính hướng. Đồ thị phương hướng của anten mô tả quan hệ giữa cường độ trường bức xạ hoặc công suất bức xạ của anten trong các hướng khác nhau với một khoảng cách khảo sát cố định (tính từ anten). Đồ thị phương hướng được biểu diễn trong không gian ba chiều (có dạng hình khối) nhưng rất khó để hiển thị một cách đầy đủ. Thông thường, đồ thị phương hướng là một mặt cắt của đồ thị hướng tính ba chiều. Đó là đồ thị hướng tính hai chiều trong hệ tọa độ cực hoặc trong hệ tọa độ vuông góc, loại đồ thị có thể hiển thị dễ dàng trên giấy (hình 4.3). Để đơn giản đồ thị phương hướng thường được vẽ từ hàm tính hướng biên độ chuẩn hóa và được gọi là đồ thị phương hướng chuẩn hóa của anten. Nó cho phép so sánh đồ thị phương hướng của các anten khác nhau. Từ đồ thị phương hướng trên hình 4.3 nhận thấy rằng, giá trị trường bức xạ biến đổi theo sự biến đổi của các góc phương hướng khác nhau. Vì vậy để đánh giá dạng của đồ thị phương hướng của các anten khác nhau ta sử dụng khái niệm độ rộng của đồ thị phương hướng hay còn gọi là độ rộng búp sóng. Độ rộng búp sóng được xác định bởi góc giữa hai hướng mà theo hai hướng đó cường độ trường hoặc công suất bức xạ giảm đi một giá trị nhất định. Có nhiều cách đánh giá độ rộng búp sóng, thường thì độ rộng búp sóng nửa công suất được sử dụng. Độ rộng búp sóng nửa công suất là góc giữa hai hướng mà theo hai hướng đó công suất bức xạ giảm đi một nửa so với công suất bức xạ cực đại. Nếu tính theo giá trị của cường độ điện trường thì độ rộng búp sóng này ứng với góc giữa hai hướng mà theo hai hướng đó cường độ điện trường giảm đi 2 lần so với giá trị cực đại. của anten trong tọa độ cực Nếu tính theo đơn vị decibel (dB), khi công suất giảm đi một nửa sẽ tương ứng với công suất sẽ giảm 3 dB. Bởi vậy độ rộng búp sóng nửa công suất còn được gọi là độ rộng búp sóng 3 dB, ký hiệu là θ3dB (hình 4.5). Như vậy độ rộng búp sóng thể hiện tính chất tập trung năng lượng bức xạ theo một hướng nào đó, nếu góc θ3dB càng bé thì anten đó tập trung công suất bức xạ càng mạnh. 66
1,0 0,75 0,50 0,25 θo -90 -60 -30 0 30 60 90 Hình 4.4. Ví dụ đồ thị phương hướng trong hệ tọa độ vuông góc Hình 4.3. Ví dụ đồ thị phương hướng trong hệ tọa độ cực 00 2θ 1 (θ 3dB ) Pmax / 2 2 Pmax 90 0 2θ 0 Pmax / 2 180 0 Hình 4.5. Độ rộng của đồ thị phương hướng 4.3.3 Công suất bức xạ, điện trở bức xạ và hiệu suất của anten Công suất đặt vào anten PA do máy phát đưa trực tiếp đến anten hoặc thông thường qua fidơ cung cấp cho anten. Trong quá trình chuyển đổi năng lượng cao tần từ máy phát thành năng lượng bức xạ sóng điện từ không thể tránh các tổn hao do nhiệt bởi vật dẫn, chất điện môi của anten, và phần mất mát do cảm ứng và che chắn bởi các linh kiện phụ như thanh đỡ bộ chiếu xạ, bản thân bộ chiếu xạ… Vì vậy, công suất là bao gồm cả công suất tổn hao Pth và công suất bức xạ Pbx. PA = Pbx + Pth (4.4) Một cách hình thức ta có thể coi công suất bức xạ của anten tương tự như công suất tiêu hao trên một điện trở tương đương Rbx nào đó. Khi ấy ta có thể viết PA = I 2 ( Rbx + Rth ) (4.5) 67
Đại lượng Rbx được gọi là điện trở bức xạ của anten, nó chỉ mang tính chất tượng trưng và ở một mức độ nào đó có thể dùng để đánh giá khả năng bức xạ của anten. Anten được coi là thiết bị chuyển đổi năng lượng, do đó một thông số quan trọng đặc trưng của nó là hiệu suất làm việc. Hiệu suất của anten, ηA, chính là tỷ số giữa công suất bức xạ, Pbx và công suất máy phát đưa vào anten, (PA) Pbx ηA = (4.6) PA Pbx Rbx Hay ηA = = (4.7) Pbx + Pth Rbx + Rth Hiệu suất của anten đặc trưng cho mức độ tổn hao công suất của anten. Thông thường hiệu suất của anten luôn nhỏ hơn 1. 4.3.4 Hệ số hướng tính và hệ số khuếch đại của anten Anten có nhiều loại, kết cấu hình dáng và kích thước của chúng rất đa dạng. Để biểu thị tính hướng của mỗi anten, ngoài các thông số về độ rộng búp sóng người ta đưa vào hệ số hướng tính (còn gọi là hệ số phương hướng) và hệ số khuếch đại (còn gọi là hệ số tăng ích hay độ lợi). Các hệ số đó cho phép đánh giá tính phương hướng và hiệu quả bức xạ của anten tại một điểm xa nào đó của trường bức xạ trên cơ sở các biểu thức hoặc đồ thị so sánh với anten lý tưởng (hoặc anten chuẩn). Như vậy việc so sánh các anten với nhau và lựa chọn loại anten thích hợp cho tuyến thông tin cần thiết trở nên dễ dàng. Anten lý tưởng là anten có hiệu suất làm việc 100% và năng lượng bức xạ sóng điện từ đồng đều ở tất cả các hướng. Anten lý tưởng được xem như nguồn bức xạ vô hướng hoặc một chấn tử đối xứng nửa bước sóng. - Hệ số hướng tính Hệ số hướng tính của anten ở hướng đã cho là tỷ số giữa mật độ công suất bức xạ của anten ở hướng đó trên mật độ công suất bức xạ của anten chuẩn ở cùng hướng với khoảng cách không đổi, với điều kiện công suất bức xạ của hai anten là như nhau. S (θ , ϕ ) D (θ , ϕ ) = (4.8) S0 Trong đó D(θ,φ) là hệ số hướng tính của anten khảo sát ở hướng (θ,φ) với khoảng cách r. S(θ,φ) và S0 là mật độ công suất bức xạ của anten khảo sát ở hướng (θ,φ), khoảng cách r và mật độ công suất bức xạ của anten vô hướng tại cùng điểm xét. Như đã đề cập ở chương 1, công thức (1.12) và (1.13) ta có thể rút ra công thức E 2 (θ , ϕ ) D (θ , ϕ ) = (4.9) E 20 68
Trong đó E(θ,φ) và E0 l giá trị biên độ cường độ điện trườn của anten khảo sát ở hướng E là n đ ng (θ,φ) tại khoảng cá r và giá trị biên độ cư ách ường độ điện trường của a n anten vô hướ tại cùng điểm ớng xét. Mặt khác từ các công th (1.10) và (1.11) ta có ừ hức à E 2 (θ , ϕ ) .2π r 2 D (θ , ϕ ) = (4.10) ZPb bx Biên độ cư ường độ trườ tại một h ờng hướng bất kỳ có quan hệ với hàm tín hướng biê độ ỳ ệ nh ên chuẩn hóa và giá tr cường độ tr rị rường ở hướn bức xạ cự đại theo bi thức ng ực iểu E (θ , ϕ ) = Emax . F (θ , ϕ ) (4.11) Do đó từ (4 4.10) và (4.11 ta có 1) D (θ , ϕ ) = Dmax F 2 (θ , ϕ ) (4.12) Dmax: hệ số hướng tính ở hướng cực đại. ố c - Hệ số khuếch đại c anten k của Hệ số khuế đại của anten ở hướn đã cho là tỷ số giữa mật độ công suất bức xạ của ếch ng à g ạ anten ở hướng đó trên mật độ công suất bứ xạ của an ức nten chuẩn ở cùng hướng với khoảng cách g không đổi, với điều kiện công suất đưa vào của hai ant là như nh và anten chuẩn (ante vô o ten hau n en hướng có hiệu suấ bằng 1. g) ất S (θ , ϕ ) G (θ , ϕ ) = η A = η A D (θ , ϕ ) (4.13) S0 Như vậy h số khuếch đại của ante là một kh niệm đầy đủ hơn và được dùng n hệ en hái y nhiều trong t thực tế kỹ thu nó đặc tr uật, rưng cho ant cả về đặc tính bức xạ (hướng tính) và khả năng làm ten ) g hiệu suất) của anten. Hệ số khuếch đạ của anten cho thấy rằn anten có hướng tính sẽ bức việc (h ại ng h ẽ xạ năn lượng tập trung về hư ng p ướng được c chọn và giảm năng lượn bức xạ ở các hướng k m ng khác. Chính vì vậy mà nó còn được có thể được g là hệ số tă ích hay đ lợi của ant ó c gọi ăng độ ten. Hình 4.6. Đồ thị phương hướng củ anten om Đ ủa mni-direction và anten có hướng nal Lưu ý rằng, ta thườ chọn phư ờng ương chuẩn l phương bứ xạ cực đại của anten nê sau này kh chỉ là ức ên hi dùng c kí hiệu D và G, đó chí là hệ số h các ính hướng tính và hệ số khuếc đại ở hướn bức xạ cự đại. à ch ng ực Hệ số hướn tính và hệ số khuếch đ thường đ ng ệ đại được biểu diễ theo đơn vị dB. Lúc đó các ễn v công th (4.8), (4.9), (4.13) có dạng hức ó
D(dBi) = 10lgD = 10lgS – 10lgS0 (4.14a) Hay D(dBi) = 20lgE – 20lgE0 (4.14b) G(dBi) = 10lgG = 10lgηAS – 10lgS0 (4.15) 4.3.5 Trở kháng vào của anten Khi mắc anten vào máy phát hoặc máy thu trực tiếp hay qua fidơ, anten sẽ trở thành tải của máy phát hoặc máy thu. Trị số của tải này được đặc trưng bởi một đại lượng gọi là trở kháng vào của anten. Trong trường hợp tổng quát, trở kháng vào là một đại lượng phức bao gồm cả phần thực và phần kháng, được xác định bằng tỷ số giữa điện áp đầu vào của anten và dòng điện đầu vào Ua Z vA = = RvA + jX vA (4.16) Ia Trở kháng vào của anten ngoài ra còn phụ thuộc vào kích thước hình học của anten, điểm và phương tiếp điện cho anten. Thành phần thực của nó bao gồm điện trở bức xạ và phần điện trở tổn hao (như đã đề cập trong mục 4.3.3). Thành phần ảo của nó biểu thị phần công suất vô công không bức xạ ra ngoài. 4.3.6 Công suất bức xạ đẳng hướng tương đương Trong một số hệ thống thông tin vô tuyến, ví dụ trong thông tin vệ tinh, công suất bức xạ của máy phát và anten phát được đặc trưng bởi tham số công suất bức xạ đẳng hướng tương đương, ký hiệu là EIRP. Công suất này được định nghĩa: EIRP = PT GT (W) (4.17) Trong đó PT là công suất đầu ra của máy phát đưa vào anten và GT là hệ số khuếch đại của anten phát. Chú ý rằng, nếu bỏ qua suy hao fiđơ nối từ máy phát đến anten thì PA = PT. Công suất bức xạ đẳng hướng tương đương là công suất phát được bức xạ với anten vô hướng, trong trường hợp này có thể coi GT = 1. Biểu thức EIRP cũng có thể tính theo đơn vị decibel EIRP(dBw) = 10 lg ( PT GT ) Hay EIRP ( dBw ) = PT ( dBw ) + GT ( dBi ) (4.18a) PT Hay EIRP(dBm) = 10 lg + 10 lg GT (4.18b) 0, 001 Ví dụ 4.1. Một máy phát có công suất là 100 W nối với anten có hệ số khuếch đại là 10. Hãy xác định công suất bức xạ đẳng hướng tương đương, tính theo W, dBW, dBm. Giải: Công suất bức xạ đẳng hướng tương đương, EIRP, tính theo (4.17), (4.18a) và (4.18b) là: EIRP = PT GT = 100.10 = 1000 (W) 70
EIRP(dBw) = 10 lg ( PT GT ) = 10 lg1000 = 30 (dBW) 1000 EIRP(dBm) = 10 lg = 60 (dBm) 0, 001 Ví dụ 4.2. Một anten phát có trở kháng bức xạ là 73 Ω, trở kháng tổn hao của anten là 8 Ω, hệ số hướng tính là 20 và công suất máy phát đưa vào anten là 100 W. Hãy xác định: a, Hiệu suất làm việc của anten b, Hệ số khuếch đại của anten (dBi) c, Công suất bức xạ và công suất bức xạ đẳng hướng tương đương theo W, dBW và dBm Giải a, Hiệu suất làm việc của anten, theo công thức (4.7) Rbx 72 ηA = = 100 = 90% Rbx + Rth 72 + 8 b, Hệ số khuếch đại của anten, theo (4.15) G = η A D = 0,9.20 = 18 G (dBi) = 10 lg18 = 12,55 c, Công suất bức xạ (chưa có tính hướng) Pbx = η A PA = 0,9.100 = 90 (W) Pbx (dBw) = 10 lg 90 = 19,54 (dBW) 90 Pbx (dBm) = 10 lg = 49,54 (dBm) 0, 001 Công suất bức xạ đẳng hướng tương đương theo (4.17), (4.18a) và (4.18b) là: EIRP = PT GT = 100.18 = 1800 (W) EIRP(dBw) = 10lg1800 = 32,55 (dBW) 1800 EIRP(dBm) = 10 lg = 62,55 (dBm) 0, 001 4.3.7 Diện tích hiệu dụng và chiều dài hiệu dụng Khi anten làm việc ở chế độ thu, công suất hay sức điện động cảm ứng lên anten sẽ phụ thuộc vào năng lượng trường điện từ do phía phát tạo ra tại nơi đặt anten thu và khả năng làm việc của anten thu. Khả năng làm việc của anten thu được biểu thị bởi một tham số gọi là diện tích hiệu dụng hoặc chiều dài hiệu dụng của anten. Nếu anten là anten bức xạ mặt thì công suất thu được tại anten sẽ là tích của mật độ thông lượng công suất với diện tích hiệu dụng của anten thu. Diện tích hiệu dụng được xác định bởi biểu thức: Ae = A.η A (4.19) Trong đó A là diện tích bức xạ hay cảm ứng thực tế của anten, ηA là hiệu suất làm việc của anten. 71
Quan hệ giữa diện tích hiệu dụng và hệ số khuếch đại của anten thu được biểu thị bởi biểu thức GR .λ 2 Ae = (4.20) 4π Trong đó Ae là diện tích hiệu dụng của anten (m) GR là hệ số khuếch đại của anten thu λ là bước sóng công tác (m) Tương tự đối với các anten dây, chấn tử đối xứng… biểu thị bằng chiều dài hiệu dụng. Nếu cường độ điện trường tại điểm đặt anten thu là Eh(V/m) thì sức điện động cảm ứng lên anten sẽ là ε A = le .Eh (V) (4.21) le của anten phụ thuộc vào chiều dài thực của anten và bước sóng công tác, hay nói cách khác phụ thuộc vào chiều dài tương đối l λ của anten đó. 4.3.8 Dải tần công tác của anten Dải tần công tác của anten là khoảng tần số làm việc của anten mad trong khoảng tần số đó các thông số của anten không thay đổi hoặc thay đổi trong phạm vi cho phép. Thường dải tần công tác của anten được phân làm bốn nhóm: - Anten dải hẹp Δf f < 10% tức max < 1,1 f0 f min - Anten dải tần tương đối rộng Δf f 10% < < 50% tức 1,1 < max < 1,5 f0 f min - Anten dải rộng f max 1,1 < < 1,5 f min - Anten dải rất rộng f max >4 f min Trong đó Δf = f max − f min và fo, fmax, fmin là tần số trung tâm, tần số cực đại và tần số cực tiểu của dải tần. 4.3.9 Hệ số bảo vệ của anten Để giảm can nhiễu ra các hệ thống khác, đồng thời làm tăng tính hướng của anten trong các hệ thống thông tin vô tuyến, anten yêu cầu phải có bức xạ ở hướng cực đại lớn hơn một giá trị 72
nào đó so với các hướng bức xạ khác. Giá trị yêu cầu này lớn hay nhỏ phụ thuộc vào đặc điểm của từng hệ thống thông tin và phương bức xạ phụ so với phương bức xạ cực đại. Thường thì khi phương bức xạ phụ càng gần phương bức xạ cực đại thì giá trị này càng lớn. Tính chất đó của anten được biểu thị bởi một hệ số gọi là hệ số bảo vệ, Kbv, bằng tỷ số bình phương cường độ điện trường tạo bởi anten ở hướng bức xạ cực đại trên bình phương cường độ điện trường ở hướng đang xét. Công thức: 2 Emax Gmax Kbv = = (4.22) E (θ , ϕ ) G (θ ,ϕ ) 2 Khi tính theo đơn vị dB ta có K bv ( dB ) = 20 lg Emax − 20 lg E (θ , ϕ ) (4.23a) Hay K bv ( dB ) = Gmax ( dBi ) − G (θ , ϕ )( dBi ) (4.23b) 4.4 CÁC NGUỒN BỨC XẠ NGUYÊN TỐ Theo lý thuyết về trường bức xạ thì các anten bức xạ sóng điện từ có thể được xem là tập hợp của các nguồn bức xạ đơn giản. Vì vậy khi nghiên cứu các loại anten phức tạp có thể dựa trên cơ sở nghiên cứu các anten nguyên tố đơn giản. 4.4.1 Dipol điện Dipol điện là phần tử dẫn diện thẳng, rất mảnh, có độ dài rất nhỏ so với bước sóng công tác ( l
Đặt dipol vào trong hệ tọa độ cầu có tâm O trùng với tâm của dipol và chiều dài của chấn tử hướng theo trục z (hình 4.7b). Trường điện từ tại một điểm M bất kỳ trên hình cầu có tọa độ M(r,θ,ϕ) sẽ được xác định bởi các biểu thức sau: ikZ e e − ikr Eθ = I l sin θ iθ (V / m) 4π r Eϕ = 0 (4.24) Hθ = 0 ik e e −ikr Hϕ = I l sin θ iϕ 4π r Trong đó: k = 2π/λ là hệ số sóng Z: là trở kháng sóng của môi trường truyền lan. Trong không gian tự do Z = 120 π (Ω) Ie : là dòng điện trong dipol điện R: là khoảng cách từ tâm O dến điểm khảo sát M l : chiều dài của dipol θ,ϕ: là các góc của hệ tọa độ cầu Nếu thay giá trị của k và Z0 vào biểu thức (4.22) ta nhận được i 60π e − ikr Eθ = I el sin θ iθ λ r Eϕ = 0; Hθ = 0 (4.25) i e e − ikr Hϕ = I l sin θ iϕ 2λ r Từ các công thức trên có nhận xét: - Trường bức xạ của dipol điện là trường phân cực đường thẳng. Mặt phẳng điện trường là mặt phẳng chức trục dipol còn mặt phẳng từ trường là mặt phẳng vuông góc với trục của dipol. Tại mỗi điểm khảo sát các véc tơ Eθ và H ϕ đều có góc pha giống nhau nên năng lượng của trường bức xạ là năng lượng thực. - Hàm tính hướng tổng quát của dipol điện sẽ là: f (θ , ϕ ) = − ZI e l sin θ iθ (4.26) Hàm tính hướng biên độ : f (θ , ϕ ) = ZI el sin θ (4.27) Hàm tính hướng biên độ chuẩn hóa: F (θ ) = sin θ với ϕ = const (4.28) F (ϕ ) = const với θ = const 74
Như vậy hàm tính hướng của dipol chỉ phụ thuộc vào góc θ mà không phụ thuộc vào góc ϕ, nghĩa là trường bức xạ của dipol điện có tính hướng trong mặt phẳng E và vô hướng trong mặt phẳng H. Nếu chỉ xét một mặt phẳng đi qua tâm của dipol điện thì ở mọi phương khảo sát trong mặt phẳng đó đều có góc θ = 900 nên hàm tính hướng trong mặt phẳng H sẽ là F (ϕ ) = 1 . - Đồ thị phương hướng của đipol điện được cho ở hình sau: a) Trong không gian b) Tọa độ cực z θ F(θ); ϕ = const y ϕ Eθ x F(ϕ) = 1;θ = const c) Tọa độ vuông góc F(θ) F(ϕ) 1,0 1,0 0,8 0,8 0,6 0,6 0,4 0,4 θ0 ϕ0 0 0 0 0 0 0 0 180 360 0 180 360 Hình 4.8. Đồ thị phương hướng của dipol điện - Công suất bức xạ của đipol điện được xác định bằng cách tích phân 1 1 2π ⎛ Eθ 2 ⎞ 2 π P e = ∫ ( E x H )dS = ∫ dϕ ∫ ⎜ Z ⎟r sin θ dθ bx 2s 2 0⎝ ⎜ ⎟ 0 ⎠ (4.29) 2 2 πZ Ie l π π Z I e ⎛ l ⎞2 = ∫ sin θ dθ = 3 ⎜ λ ⎟ 3 4λ 0 ⎝ ⎠ - Điện trở bức xạ của dipol điện 2 2π Z ⎛ l ⎞ R ebx = ⎜ ⎟ (4.30) 3 ⎝λ⎠ Như vậy điện trở bức xạ phụ thuộc vào chiều dài tương đối l /λ của dipol và các thông số của môi trường. 75
- Hệ số hướng tính của dipol điện được xác định bằng cách thay Pbx trong công thức (4.29) vào công thức (4.10) ta được : 3 D (θ , ϕ ) = sin 2 θ 2 Dmax = 3 / 2 (4.31) 4.4.2 Dipol từ Tương tự như dipole điện, dipol từ là một phần tử dẫn từ thẳng rất mảnh, có chiều dài nhỏ hơn nhiều so với bước sóng công tác, trên đó có dòng từ có phân bố biên độ và pha đồng đều ở tất cả mọi điểm. Khảo sát trường bức xạ của dipol từ tương tự như dipol điện, ta thu được biểu thức sau Eθ = 0 ik m e− ikr Eϕ = − I l sin θ iϕ 4π r (4.32) ik m e−ikr Hθ = I l sin θ iθ 4π Z r Hϕ = 0 z Hθ a) b) k m I Eϕ m I Eϕ θ r Hθ l Im y Hθ ϕ Im x Eϕ Hình 4.9 a) Phân bố dòng và trường của dipol từ b) Hình vẽ tính bức xạ của dipol từ Trong thực tế không có dòng từ mà chỉ có dòng từ tương đương, nghĩa là chỉ có phần tử trên đó tồn tại thành phần tiếp tuyến của điện trường. 76
So sánh các công thức (4.24) và (4.32) ta thấy, khi điện trường bức xạ của dipol điện có giá trị bằng điện trường bức xạ của dipol từ thì dòng từ của dipol từ phải có giá trị gấp Z lần dòng điện của dipole điện, nghĩa là I m = ZI e Nếu mômen điện và mô men từ của hai dipol bằng nhau thì trường tạo ra bởi dipol từ sẽ nhỏ hơn trường tạo ra bởi dipol điện Z lần, điều đó có nghĩa công suất bức xạ của dipol từ nhỏ hơn công suất bức xạ của dipol điện Z2 lần. Công suất bức xạ cảu đipol điện được xác định: 2 2 Pbx π I ⎛ l ⎞ m 2 e Rbx I m e P m = 2 = ⎜ ⎟ = (4.33) 3Z ⎝ λ ⎠ 2Z 2 bx Z Điện dẫn bức xạ của dipol từ 2 Rbx 2π ⎛ l ⎞ e Gbx = m = ⎜ ⎟ (4.34) Z 2 3Z ⎝ λ ⎠ 4.4.3 Nguyên tố bức xạ hỗn hợp Nguyên tố bức xạ hỗn hợp là phần tử bức xạ bao gồm một dipol điện đặt vuông góc với một dipol từ, hình 4.10, trong đó dipol điện đặt theo trục x có dòng điện Iex, còn dipol từ đặt theo trục y, có dòng từ Imy. Giả sử độ dài của hai dipol bằng nhau và bằng l còn quan hệ biên độ giữa dòng điện và dòng từ được xác định bởi biểu thức m Iy e = aZ Ix (4.35) Trong đó a là hệ số thực hoặc số phức, Z là trở kháng sóng của môi trường. z M(θ,ϕ) θ r Imy Iex y ϕ x Hình 4.10. Nguyên tố bức xạ hỗn hợp 77
Tại mọi điểm khảo sát trong không gian, trường bức xạ của nguyên tố hỗn hợp sẽ bao gồm đủ cả bốn thành phần Eθ, Eϕ, Hθ, Hϕ.Thành phần điện trường bức xạ ở khu xa được xác định như sau: ikZ e e− ikr Eθ = − I x lcosϕ ( cosθ +a ) iθ 4π r (4.36) ikZ e e− ikr Eϕ = I x l sin ϕ (1 + acosθ ) iϕ 4π r Ta rút ra được biểu thức đối với các thành phần của hàm tính hướng là: fθ (θ , ϕ ) = ZI x lcosϕ ( cosθ +a ) iθ e (4.37) fϕ (θ , ϕ ) = − ZI xel sin ϕ (1 + acosθ ) iϕ Dấu (-) có nghĩa là hàm tính hướng fϕ có chiều ngược với vectơ đơn vị iϕ. Vì modun của các hàm tính hướng thành phần đều có cực đại bằng ZIe(1+a) nên hàm tính hướng biên độ chuẩn hóa sẽ là: cosϕ ( cosθ +a ) Fθ (θ , ϕ ) = 1+ a (4.38) sin ϕ (1 + acosθ ) Fϕ (θ , ϕ ) = 1+ a Với a = 1 ta có cosϕ ( cosθ +1) Fθ (θ , ϕ ) = 2 (4.39) sin ϕ (1 + cosθ ) Fϕ (θ , ϕ ) = 2 Nếu xét trong mặt phẳng ϕ = const, các mặt phẳng đi qua trục z, đồ thị phương hướng có dạng đường cardiôit với cực đại theo hướng θ = 0 và bằng không theo hướng θ = π, (hình 4.11). Trong không gian đồ thị là một hình cardiôit tròn xoay. Từ đồ thị phương hướng ta thấy rằng nguyên tố bức xạ hỗn hợp chỉ bức xạ năng lượng cực đại về một hướng. Hướng bức xạ cực đại được xác định bởi hướng của tích vec tơ (Ie xIm). Nguyên tố bức xạ hỗn hợp được gọi là nguyên tố bức xạ đơn hướng. Hệ số hướng tính của nguyên tố hỗn hợp được xác định theo công thức: 3 ( cosθ +1) 2 D (θ , ϕ ) = (4.40) 4 z z θ y 78 x
Hình 4.11. Đồ thị phương hướng của nguyên tố bức xạ hỗn hợp 4.5 TỔNG KẾT Chương này đã xét các vấn đề chung về lý thuyết anten. Anten là thiết bị không thể thiếu trong các hệ thống thông tin vô tuyến. Anten phát làm nhiệm vụ bức xạ sóng điện từ (tức là chuyển đổi sóng điện từ ràng buộc thành sóng điện từ tự do) để truyền đến điểm thu. Anten thu sẽ thu nhận sóng điện từ trong không gian tự do để chuyển thành sóng điện từ ràng buộc đưa về máy thu. Để đánh giá, lựa chọn hoặc sử dụng tốt một anten phải dựa trên những đặc tính và tham số của nó. Do đó, trong chương cũng xem xét tất cả các tham số cơ bản đặc trưng cho một anten như hàm tính hướng, đồ thị phương hướng, độ rộng búp sóng, công suất bức xạ, hệ số hướng tính, hệ số khuếch đại …. Ngoài ra còn đề cập đến các nguồn bức xạ nguyên tố là cơ sở để nghiên cứu các loại anten phức tạp đó là các dipole điện, dipole từ, và nguyên tố bức xạ hỗn hợp. 4.6 CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP 1. Nêu vị trí của anten trong thông tin vô tuyến? 2. ThÕ nμo lμ hμm tÝnh h−íng cña anten? 3. §é réng bóp sãng cña anten ®−îc x¸c ®Þnh nh− thÕ nμo? 4. Nªu ®Þnh nghÜa vμ biÓu thøc tÝnh hÖ sè tÝnh h−íng cña anten? 5. Nªu ®Þnh nghÜa vμ biÓu thøc tÝnh hÖ sè t¨ng Ých cña anten? 6. C¸ch tÝnh c«ng suÊt bøc x¹ ®¼ng h−íng t−¬ng ®−¬ng? 7. Tr×nh bμy vÒ dipol ®iÖn? 8. Tr×nh bμy vÒ dipol tõ? 9. Trình bày về nguyên tố bức xạ hỗn hợp? 10. Xác định hệ số hướng tính (theo dBi) của một anten có tính hướng tạo nên mật độ công suất tại điểm xem xét là 3mW/m2 khi mà anten vô hướng tạo nên mật độ công suất cũng tại điểm đó là 0,5μW/m2. (a) 30,8 dBi; (b) 33,8 dBi; (c) 35,8 dBi; (d) 37,8 dBi 11. Xác định hệ số khuếch đại (theo dBi) của anten có hệ số hướng tính là 40 và hiệu suất làm việc 60%. (a) 13,8 dBi; (b) 15,8 dBi; (c) 17,8 dBi; (d) 20,8 dBi 12. Xác định công suất bức xạ đẳng hướng tương đương (theo dBW và dBm) của một anten có hệ số hướng tính 43 dBi, hiệu suất 70% và công suất đầu vào anten là 5 W. (a) 45,44 dBW và 75,44 dBm; (b) 48,44 dBW và 78,44 dBm; (c) 45,44 dBW và 78,44 dBm; (d) 48,44 dBW và 75,44 dBm 13. Một anten có điện trở bức xạ 20Ω, điện trở tổn hao 0,5Ω và hệ số hướng tính là 200. a, Xác định hiệu suất của anten. (a) 87,56 %; (b) 90,56 %; (c) 95,56 %; (d) 97,56 % b, Xác định hệ số khuếch đại. 79
(a) 22,4 dBi; (b) 22,6 dBi; (c) 22,8 dBi; (d) 22,9 dBi 14. Một anten có công suất bức xạ 65W, công suất tổn hao 5W và hệ số hướng tính là 500. a, Xác định hiệu suất của anten. (a) 90,86 %; (b) 92,86 %; (c) 95,86 %; (d) 97,86 % b, Xác định hệ số khuếch đại. (a) 26,6 dBi; (b) 26,7 dBi; (c) 26,8 dBi; (d) 26,9 dBi 80