Mẫu người quân tử - con người toàn thiện trong “Luận ngữ” của Khổng Tử

Mẫu người quân tử - con người toàn thiện trong

“Luận ngữ” của Khổng Tử

Bốn tác phẩm kinh điển nổi tiếng của Nho giáo mà bất kỳ người nào nghiên

cứu học thuyết này cũng đều biết đến là Đại học, Trung Dung, Luận Ngữ,

Mạnh Tử, được nhà triết học nổi tiếng đời Tống là Chu Hy (1130 - 1200)

sắp xếp, kế thừa cách chú giải của các nhà tư tưởng Tống Nho đi trước, cũng

như chú giải của chính ông thành bộ sách có tên chung là Tứ thư tập chú,

trong đó Luận ngữ được xem là một trong những tác phẩm khởi đầu quan

trọng cho một nền Nho học Trung Hoa do Khổng Tử sáng lập. Đây là cuốn

sách đề cập đến các vấn đề của triết học, chính trị, tôn giáo, đạo đức... Có

thể nói, những tinh tuý được rút ra từ những vấn đề đó nhằm mục đích xây

dựng con người toàn thiện, toàn mỹ cho một xã hội phong kiến lý tưởng theo

học thuyết của Không Tử.

Trong bài viết này, từ bình diện triết học, chúng tôi muốn làm rõ mẫu người

quân tử - con người toàn thiện trong Luận ngữ của Khổng Tử.

Để làm rõ mẫu người quân tử - con người toàn thiện trong học thuyết Khổng

Tử, chúng ta cần phải lý giải tại sao ông lại chọn đối tượng quan tâm trong

học thuyết của mình là con người và các quan hệ của con người. Song, trong

khuôn khổ của một bài viết, chúng tôi không thể thực hiện được điều đó mà

chỉ muốn nói rằng, bất kỳ ai khi nghiên cứu học thuyết của Khổng Tử cũng

đều thống nhất ở điểm cho rằng, đứng trước một xã hội đang phải hứng chịu

sự suy thoái về đạo đức của con người (cái mà Trời phú cho con người khi

con người xuất hiện và được đặt nó vào vị trí trung tâm của Vũ trụ), xác định

đối tượng quan tâm của mình ở trần thế, Khổng Tử muốn làm cho con người

thấy được chính bản thân mình, thấy được sự băng hoại về bản tính đạo đức

(tính bản thiện) vốn giống nhau khi nó mới được sinh ra nhưng cũng ngay

lập tức bị phân hoá, đồng thời dạy cho con người biết cái căn bản nhất của

nó là Nhân tính. Chính vì vậy mà ông không đề cập, hay nói đúng hơn là cố

ý tránh đề cập đến những vẫn đề sống - chết, mà chỉ chú ý đến bậc trí giả, đó

là người biết "chuyên vào việc nghĩa để giúp dân, kính trọng quỷ thần nhưng

tránh xa" (Vụ dân chi nghĩa, kính quỷ thần nhi viễn chi - Luận ngữ, VI, 20).

Khổng Tử cũng không thích nói về những điều kỳ diệu, về sự hiện diện của

thần thánh. Điều này chúng ta có thể biết được qua cuộc đối thoại giữa Quý

Lộ và Khổng Tử. Quý Lộ hỏi về việc thờ quỷ thần, Khổng Tử nói rằng:

"Thờ người còn chưa nổi, làm sao thờ được ma?". Thưa: Dám hỏi về sự

chết. Khổng Tử nói: "Sống còn chưa biết rõ, làm sao biết được sự chết?"

(Quý Lộ vấn sự quỷ thần. Tử viết: "Vị năng sự nhân, yên năng sự quỷ”?

Viết: "Cảm vẫn tử”.Viết: " Vị tri sinh, yên tri tử”? Luận ngữ, XI, 11). Tuy

nhiên, để giữ gìn trật tự xã hội nói riêng, Vũ trụ nói chung, Khổng Tử không

phủ nhận sự tồn tại của quỷ thần. ông kêu gọi phải kính tổ tiên và biết trọng

quỷ thần: "Tế tổ tiên coi như tổ tiên đang có mặt, tế thần coi như thần đang

có mặt" (Tế như tại, tế thần như thần tại - Luận ngữ, III, 12).

Qua đó, chúng ta thấy, Khổng Tử hạn chế nhiệm vụ của mình ở việc phục vụ

mọi người, quan tâm đến công việc quốc gia, nhưng ông vẫn cho rằng, cuộc

sống của mọi người, của dân tộc lại phụ thuộc vào đường lối lãnh đạo đúng

đắn hay sai lầm của thiên tử và hệ thống quan lại. Đường lối đó là Đạo Khác

với quan niệm của Lão Tử - "Đạo khả đạo, phi thường đạo", đạo mà Khổng

Tử đưa ra là đạo của thế giới hiện tượng, là cái cần được nắm bắt để áp dụng

vào việc trị nước. Đạo đó có nhiệm vụ uốn nắn những người có nhận thức

sai lầm, "cong vậy" thành ngay thẳng. Khi con người trở nên chân thành,

ngay thẳng thì mọi quan hệ đều trở nên tất đẹp, bởi vì bản thân con người là

linh hồn, là trung tâm của vạn vật trong trời đất.

Vậy ai là người có thể thực hiện sứ mệnh nói trên trong lịch sử tư tưởng

Trung Hoa ? Trước hết, chúng ta đọc được trong Đạo đức kinh của Lão Tử:

"Đạo lớn... nuôi dưỡng vạn vật mà không làm chủ vạn vật. Nó vĩnh viễn là

"không", vô vi, cho nên có thể bảo nó là ẩn vi (vô hình), muôn vật quy về nó

mà nó không làm chủ, cho nên có thể bảo nó là lớn. Vì cho tới cùng, nó

không tự nhận nó là lớn cho nên mới hoàn thành được cái vĩ đại của nó" .

Người nắm được đạo cao và có đức cả là Thánh nhân (Đạo nhân). Đó là

người "biết hoà thì gọi là bất biến (thường), biết bất biến thì gọi là sáng".

Còn Khổng Tử thì lại thấy mẫu người (Đức cả) đó là người nắm được đạo

Trung, họ thật hiếm trong dân chúng thời bấy giờ: "Trung dung quả là một

đức tính, rất mực tất đẹp? Đã lâu dân chúng không theo nổi" (Trung dung

chi đức dã, kỳ chí dĩ hồ! Dân tiễn cữu hĩ - Luận ngữ, VI, 27).

Trong Kinh Dịch đã có khái niệm con người toàn thiện hay thiện nhân. Đó là

người biết theo đạo trung chính, biết giá trị của hạng cao sĩ. Thế nhưng,

Dịch không bỏ qua mẫu người đối lập với con người hoàn thiện như hai thế

lực tự nhiên âm và dương. Đó là sự đối lập giữa quân tử và tiểu nhân.

Nguyễn Hiến Lê đã nhận định một cách đúng đắn rằng, "Dịch muốn đào tạo

hạng người quân tử, khuyến khích tiểu nhân cải tà quy chính (quẻ Bác):

"Dịch vị quân tử mưu” là nghĩa vậy, cho nên tôi cho đạo Dịch là ‘đạo của

người quân tử". Nếu ngay từ đầu, tiểu nhân và quân tử là hai hạng người đối

lập nhau và sự đối lập đó là hoàn toàn mang tính tự nhiên thì làm thế nào để

tiểu nhân cải tà quy chính được? Khổng Tử là người đã khắc phục vấn đề đó

bằng cách vượt khỏi lập luận của Dịch về sự hình thành hai thế lực đối lập.

Nhìn thẳng vào cuộc sống xã hội hiện thực, ông đã khẳng định rằng, "Bản

tính người ta gần giống nhau, thói quen khiến xa nhau (Tính tương cận dã,

tập tương viễn dã - Luận ngữ, XII, 2). Nghĩa là, nếu "giáo đục" con người,

có thể uốn nắn đạo đức của họ, tẩy đi những tham dục nảy sinh trong cuộc

sống của họ, đưa họ về với bản tính (thiện) ban đầu và nâng cao phẩm hạnh

của họ bằng "ngũ thường”. Tuy nhiên, với kẻ tiểu nhân thì sự "giáo dục" đó

chỉ có hiệu quả khi phát hiện kịp thời sự suy thoái đạo đức "bởi thói quen"

của nó và khi sự suy thoái đó chưa đến mức tột cùng của sự hèn hạ. Khổng

Tử nói rằng: "Chỉ có hạng thượng trí và hạng trí ngu là không thay đổi (tính

tình)" (Duy thượng trí dữ hạ trí ngu bất di Luận ngữ, XVII, 3). Hạng thượng

trí ở đây chi thánh nhân, đó là những người nắm được quy luật của trời đất

(Cửu trù) để làm ra các phép tắc dạy người. Bậc thấp hơn là quân tử, tức là

người giữ đúng phép tắc trong hành xử của mình. Bậc cuối cùng trong sự

phân hạng người là tiểu nhân, tức là những kẻ mà trong cuộc sống, bất chấp

mọi giá trị đạo đức, sẵn sàng làm bất cử điều gì, miễn là có lợi cho họ.

Mọi điều hay lẽ phải trong phép ứng xử đạo đức đã được các thánh nhân đời

xưa vạch ra. Khổng Tử chỉ là người thuật lại và mong muốn học thuyết của

mình có người thực hiện. Người đó chính là bậc quân tử, hay còn gọi là con

người toàn thiện. Chữ "quân" trong cụm từ “quân tử” thường dùng để chỉ

người đàn ông đạo đức, người toàn thiện hoặc "siêu nhân". Ngoài ra, chữ

"quân" đó còn đùng để chỉ các bậc quân vương. Ngạn ngữ Trung Hoa có

câu: “Quân tử động khẩu, tiểu nhân động thủ”, tức là: "Quân tử dùng lời,

tiểu nhân dùng tay".

Mâu thuẫn giữa hai mặt trái ngược nhau của con người đã có từ lâu. Song,

đối với Khổng Tử, nó trở nên cực kỳ quan trọng và cấp bách. Lúc nào ông

cũng dành sự quan tâm của mình xung quanh vấn đề con người, xem sự xa

rời bản tính (Trời sinh) ban đầu như là nguyên nhân dẫn đến sự đảo lộn trật

tự thế giới và đó chính là sự xa rời Đạo. Giữ mình theo Đạo, người quân tử

bao giờ cũng tỏ ra thư thái như đạt được sự giải thoát khỏi những ràng buộc,

cám dỗ của đời thường - cái vốn làm mọi người xa nhau. Khổng Tử nói:

"Người quân tử thư thái mà không kiêu căng, kẻ tiểu nhân kiêu căng mà

không thư thái " (Quân tử thái nhi bất kiêu, tiểu nhân kiêu nhi bất thái - Luận

ngữ, XIII, 26). Tuy nhiên, sự thư thái đó chỉ là tương đối, bởi người quân tử

bao giờ cũng thấy rõ trách nhiệm của mình trước xã hội, giống như Bồ Tát

trong đạo Phật. Khi “làm sạch" mình, làm trong sạch từ bên trong, người

quân tử đồng thời làm sạch cái không gian quanh mình, làm cho môi trường

sống khỏi bị ô nhiễm bởi những thói đời hèn hạ, giải thoát cho mình đồng

thời với giải thoát cho những người khác. Chính vì vậy, Khổng Tử khẳng

định, kẻ tiểu nhân không tự giải phóng cho mình (hạ trí ngu bất di). Ông nói:

“Đức của người quân tử như gió, đức của kẻ tiểu nhân như cỏ, gió thổi thì cỏ

rạp xuống" (Quân tử chi đức phong, tiểu nhân chi đức thảo, thảo thượng chi

phong tất yển - Luận ngữ, XII, 18).

Người quân tử có sức mạnh biến cải nhân dân đến chỗ tất hơn. Sức mạnh đó

không chỉ là lời nói, mà còn là sức mạnh bên trong, là đạo đức. Người quân

tử lấy đạo đức làm động cơ thúc đẩy nhân dân hành thiện. Khổng Tử nói:

“Dùng chính lệnh để dẫn dắt dân, dùng hình pháp để giải trật tự, dân tránh

khỏi tội nhưng chưa biết hổ thẹn. Dùng đức để dẫn dắt, dùng lễ để giữ trật

tự, dân biết hổ thẹn mà tiến tới chỗ tất lành" (Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình,

dân miễn nhi vô sỉ, đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách - Luận ngữ,

II, 3).

Ngôn ngữ là biểu hiện của tư duy khi sự biểu hiện đó không phù hợp thì tư

duy của người phát ngôn có thể không lành mạnh cũng có khi việc phát

ngôn quá chất phác, không đủ sức thuyết phục người nghe cũng bất lợi. Vì

vậy, khi nêu ra đặc trưng của người quân tử, Khổng Tử đã xem xét mối

tương quan giữa tính chất phác (Trời cho) với học vấn: "Chất phác thắng văn

vẻ thì quê mùa, văn vẻ thắng chất phác thì cứng nhắc. Văn vẻ và chất phác

đều nhau, mới nên quân tử" (Chất thắng văn tắc đã, văn thắng chất tắc sử,

văn chất bân bân nhiên hậu quân tử - Luận ngữ, VI, 16).

Một trong những đặc điểm nổi bật của con người toàn thiện là mối quan hệ

của nó với cộng đồng xã hội. Khổng Tử nói: "Quân tử thân với khắp mọi

người mà không tư vị, kẻ tiểu nhân tư vị mà không thân với khắp mọi

người"(Quân tử chu nhi bất tị, tiểu nhân tị nhi bất chu - Luận ngữ, II, 14).

Câu này được địch theo nhiều cách khác nhau. Nếu xét trên bình diện triết

học thì câu này mang ý nghĩa sâu sắc về cấu trúc. Chữ chu ở đây chỉ sự chu

tất, chu toàn, có thể hiểu là tính cách của con người toàn thiện và chỉ có con

người toàn thiện mới có khả năng thể hiện được chủ ý của Vũ trụ. Vì vậy,

theo chúng tôi, dịch chữ chu là thân khắp với mọi người không thể hiện đủ

nghĩa của từ.

Con người chu toàn có thể được xem như là tấm gương, là chủ thể của mọi

thiện chân, cho nên ai cũng kính nể. Khi được tất cả kính nể thì trong quan

hệ không thể thiên lệch với bất kỳ người nào, nhóm nào, bè đảng nào. Tiểu

nhân thì hoàn toàn ngược lại. Vì không có tính chu toàn, nên kẻ tiểu nhân

chỉ có thể cấu kết với những người đồng tâm, đồng ý với mình, chính vì thế

mà xã hội để bị phân chia thành phe nhóm khác nhau, đấu tranh cho quyền

lợi của phe nhóm mình và chèn ép các nhóm khác, thậm chí đấy tới mức thù

hằn nhau. Như vậy, xét về mặt cấu trúc hệ thống, tiểu nhân có thể được coi

là những bộ phận trong một chỉnh thể, luôn nằm trong sự thống nhất biện

chứng và bản thân nó không thể đại diện cho một chỉnh thể xác định, tức là

luôn bị ràng buộc bởi các mối quan hệ bắt buộc, không tự do, nó được xem

như Ià công cụ để phục vụ cho những mục đích nào đó. Ngược lại, "quân tử

không thể là công cự (quân tử bất khí - Luận ngữ, II, 12).

Bảo tồn được tính thiện cao cả ban đầu là điều kiện để người quân tử trở nên

phổ biến. Đã là phổ biến thì người quân tử có thể chi phối cuộc sống một

cách toàn vẹn. Mặt khác, chính vì giữ được tính thiện cao cả đó mà người

quân tử thể hiện mình như là người hoàn thiện với đầy đủ phẩm cách tất đẹp

trong việc thi hành đạo nhân: "Nết hiếu và nết để có phải là gốc của việc thi

hành đạo nhân đó chăng"? (Hiếu đễ dã giả, kỳ vi nhân chi bản dư - Luận

ngữ, 1,2).

Từ việc đề cao đức hiếu, đễ, Khổng Tử đi đến thuyết chính danh. Đối với

câu hỏi cái gì cần cho đường lối trị quốc đúng đắn, Khổng Tử trả lời: "Vua

ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con" (Quân quân, thần thần, phụ phụ, tử

tử - Luận ngữ, XII, 11). Câu trả lời thật là đơn giản, song lại hàm chứa một

nội đung khá đầy đủ về chính danh. Khổng Tử nhận thấy, trong một xã hội

thịnh trị, có những đẳng cấp xã hội, thì bổn phận của mỗi con người phải

được phân định một cách rạch ròi, trình độ tri thức của họ cũng phải tương

ứng với công việc mà họ đảm nhận: "Hiểu biết là hiểu biết, không hiểu nhận

là không hiểu. Thế cũng là đã hiểu rồi vậy" ( Tri chi vi tri chi,bất tri vi bất

tri. Thị tri dã - Luận ngữ, II,17). Đặc biệt, đối với bậc quân tử lại càng phải

thận trọng trong cuộc sống. Điều gì chưa nắm chắc, chưa rõ thì không nên cả

quyết một cách vội vàng: "Người quân tử đã nêu được tên gọi (danh chính)

ắt nói được ra lời, đã nói được ra lời ắt làm được. Đối với lời nói ra, người

quân tử không bao giờ cẩu thả vậy" (Quân tử danh chi tất khả ngôn dã, ngôn

chi tất khả hành dã. Quân tử ư kỳ ngôn vô sở cầu nhi dĩ hĩ - Luận ngữ, XIII,

3).

Theo Không Tử, con người toàn thiện là người có phẩm chất đạo đức phù

hợp với ngũ thường, trong đó nhân tính được đặt lên hàng đầu. Chính vì vậy,

người quân tử "Có khi còn quyên sinh để giữ trọng đạo nhân" (Hữu sát thân

dĩ thành nhân - Luận ngữ, XV, 8), hoặc "Người quân tử lấy đạo nghĩa thành

làm căn bản, dùng lễ để thi hành, biểu lộ bằng đức khiên tốn, hoàn thành

nhờ chữ tín" (Quân tử nghĩa dĩ vi chất, lễ dĩ hành chi, tốn dĩ xuất chi, tín dĩ

thành chi - Luận ngữ, XV, 17).

Vậy Lễ là gì mà có thể làm cho thế giới này trở nên trật tự hài hoà? Lễ trước

hết là cái làm cho vạn vật trong thế giới này có được vị thế phù hợp. Do vậy,

con người là một trong vạn vật đó cũng phải tuân theo lễ, phải biết " Khắc

kỷ phục lễ", bởi "Người mà không có lòng nhân, dùng lễ sao được? Người

mà không có lòng nhân dùng nhạc sao được?" (Nhân nhi bất nhân, như lễ

hà? Nhân nhi bất nhân, như nhạc hà? Luận ngữ, III, 3), hoặc "Cung kính mà

thiếu lễ thì khó nhọc, cẩn thận mà thiếu lễ thì nhút nhát, cương dũng mà

thiếu lễ thì loạn, thẳng thắn mà thiếu lễ thì nóng gắt" (Cung nhi vô lễ tắc lao,

thận nhi vô lễ tắc tỉ. Dũng nhi vô lễ tắc loạn, trực nhi vô lễ tắc giáo - Luận

ngữ, VIII, 2). Như vậy, lễ là cái đóng vai trò điều chỉnh hành vi con người,

làm cho con người ứng xử với nhau tất hơn trên cơ sở lấy "Thứ" làm trọng.

Nhờ có "thứ" mà con người biết "Điều gì mình không muốn [người khác

làm cho mình], chớ áp dụng cho người" (Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân -

Luận ngữ, XV, 23).

Như vậy, quân tử chưa phải là người lý tưởng (mặc dù các nhà tư tưởng

Tống Nho đã đặt nó ngang hàng với thánh nhân). Bản thân người quân tử

cũng tự nhận thấy mình chưa phải là người hoàn thiện, nên họ luôn tự xác

định phải thường xuyên hoàn thiện hoá bản thân để trở nên tất hơn. Trong

cuộc sống hàng ngày không ai có thể tránh được sai lầm, song người quân tử

là người biết sai để sửa và đó cũng là một trong những phẩm chất tốt đẹp của

con người toàn thiện. Không Tử nói: " Có lỗi mà không sửa mới thật là lỗi",

"Quá nhi bất cải, thị ví quá dã - Luận ngữ, XV, 29). Khác với quân tử, tiểu

nhân không nhận thấy lỗi của mình và nếu nhận ra cũng không chịu sửa,

thậm chí còn dấu diếm. Người quân tử luôn nghiêm khắc với mình, luôn tự

truy tìm nguyên nhân ở mình, ngược lại, tiểu nhân thường đổ lỗi cho người

khác: "Người quân tử trông ở mình, kẻ tiểu nhân trông ở người" (Quân tử

cầu chư kỷ, tiểu nhân cầu chư nhân - Luận ngữ, XV, 20). Đó là quan hệ giữa

nghĩa và lợi. Quân tử trọng nghĩa mà luôn sửa mình, còn tiểu nhân vì lợi mà

trốn tránh trách nhiệm: "Quân tử rành về điều nghĩa, kẻ tiểu nhân rành về

điều lợi" (Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi - Luận ngữ, IV,16).

Quân tử là mắt khâu liên kết giữa thánh nhân và người thường, là sợi chỉ nối

quá khứ với hiện tại. Quân tử "Sợ ba điều: Sợ mệnh trời, sợ bậc đại nhân, sợ

lời của thánh nhân. Kẻ tiểu nhân không biết mệnh trời nên không sợ, [mà

còn] khinh nhờn bậc đại nhân, diễu cợt lời của thánh nhân" (Quân tử hữu

tam uý: Uý thiên mệnh, uý đại nhân, uý thánh nhân chi ngôn. Tiểu nhân bất

tri thiên mệnh nhi bất uý dã, hiệp đại nhân, vũ thánh nhân chi ngôn - Luận

ngữ, XVI, 8). Quả thật, nếu không biết sợ, không cảm nhận được sự hiện

diện của trời, sỉ vả quá khứ và coi thường những điều thánh thiện thì tất thảy

những cái đó sẽ dẫn tới tai hoạ nghiêm trọng. "Chẳng biết được mệnh trời,

không lấy gì để làm người quân tử. Chẳng biết lễ, không lấy gì để lập thân.

Chẳng biết phân biệt nổi lời phải trái, không lấy gì để biết người" (Bất tri

mệnh vô dĩ vi quân tử đã, bất tri lễ vô dĩ lập dã. Bất tri ngôn, vô dĩ tri nhân

dã - Luận ngữ, XX, 3). Quân tử khác với tiểu nhân là ở chỗ biết lễ do đi theo

đường chính, nắm được đạo Trung dung, biết được mệnh trời mà "vươn lên"

để đạt đến cao thượng, đến trạng thái hoàn thiện và làm cho người khác cùng

hoàn thiện thêm. Khổng Tử nói: "Người quân tử đạt tới chỗ cao thượng, kẻ

tiểu nhân đạt tới chỗ thấp hèn" (Quân tử thượng đạt, tiểu nhân hạ đạt - Luận

ngữ, XIV, 24).

Sự "vươn lên" đến trạng hoàn thiện là một quá trình tự cải tạo của người

quân tử Con đường khó khăn của sự nghiệp cải tạo đó xuất phát từ nghiên

cứu vạn vật, không ngừng nâng cao hiểu biết về mọi mặt và làm cho ý mình

thành thật, tiến tới chính tâm để tu thân, tề gia, trị quốc và cuối cùng là bình

thiên hạ. Từ bậc thiên tử cho tới thường dân ai cũng phải lấy sự tu thân làm

gốc. Vì vậy, khi Tử Lộ hỏi Quân tử phải làm gì, Khổng Tử đáp: "Sửa mình

để nên người kính cẩn". Lại hỏi: Có vậy thôi ư? Đáp: "Sửa mình kính cẩn để

yên mọi người". Lại hỏi: "Có vậy thôi ư? Đáp: Sửa mình kính cẩn để yên

trăm họ. Sửa mình để yên trăm họ, việc đó dẫu vua Nghiêu, vua Thuấn cũng

chưa làm cho trọn" (Tử Lộ vấn quân tử, Tử viết: "Tu kỷ dĩ kính". Vấn: "Như

tư nhi dĩ hồ?" Viết: "Tu kỷ dĩ an bách tính.Tu kỷ an bách tính, Nghiêu

Thuấn kỳ do bệnh chu”- Luận ngữ, XIV, 45). Qua đoạn đối thoại trên đây,

chúng ta thấy, quan điểm của Khổng Tử về con đường hoàn thiện hoá là vô

tận, đến các bậc thánh nhân, như vua Nghiêu, vua Thuấn, vẫn chưa thực hiện

được trọn vẹn. Sự vận động để đến với bản thân với tư cách con người toàn

thiện đều thông qua sự hoàn thiện hoá bản thân.

Con đường hoàn thiện hoá là con đường giải thoát. Ở các tôn giáo khác

nhau, quan niệm về giải thoát cũng khác nhau song mục đích chỉ là một - đó

là khắc phục quan niệm coi tự kỷ là trung tâm. Trong tư tưởng của Khổng

Tử, đó là sự chiến thắng của con người đối với chính bản thân mình, vượt

lên trên mình, là sự phục hồi lễ, khôi phục thiện nhân khởi thuỷ. Con đường

giải thoát đó phải do chính người quân tử thực hiện thông qua sự tự hoàn

thiện mà phương pháp và mục tiêu của sự tự hoàn thiện đó đã được thánh

nhân vạch ra. Khi Nhan Uyên hỏi về Nhân, Khổng Tử giải thích: "Dẹp bỏ tư

dục, trở về với lễ là phát huy điều nhân. Một ngày dẹp bỏ tư dục, trở về với

lễ, cả thiên hạ [chịu cảm hoá] quay về về với điều nhân vậy" (Khắc kỷ phục

lễ vi nhân, nhất nhật khắc kỷ phục lễ, thiên hạ quy nhân yên. Nhân do kỷ nhi

do nhân hồ tai? - Luận ngữ, XII, 1).

Giải thoát bản thân khỏi sự ràng buộc của những dục vọng, từng bước nâng

cao tri thức của mình về vạn vật (cách vật), về thế giới con người (biết

người, yêu thương con người) là con đường hoàn thiện chân chính của Quân

tử. Chiến thắng bản thân có nghĩa là chiến thắng những gì trong con người

đang cản trở nó quay về với toàn bộ phẩm chất tất đẹp ban đầu mà Trời ban

cho. Việc làm đó là phù hợp với Quân tử - con người toàn thiện, vốn chỉ cầu

ở mình chứ không bao giờ cầu ở người.

Nguyễn Thị Kim Chung

Tạp chí Triết học