Mô típ con người cá nhân với sự tư vấn lương tâm trong truyện thầy Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng Quảng

Tạp chí Khoa học & Công nghệ - số 2(50)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân văn<br /> <br /> MÔ TÍP CON NGƯỜI CÁ NHÂN VỚI SỰ TỰ VẤN LƯƠNG TÂM<br /> TRONG<br /> TRUYỆN THẦY LAZARÔ PHIỀN CỦA NGUYỄN TRỌNG QUẢN<br /> Cao Thị Hảo (Trường ĐH Sư phạm - ĐH Thái Nguyên)<br /> <br /> 1. Có thể nói: Truyện thầy Lazarô Phiền (1887) là tác phẩm văn xuôi quốc ngữ đầu tiên<br /> của văn học Việt Nam. Đã có nhiều nhà nghiên cứu khẳng định giá trị của tác phẩm này từ nhiều<br /> phương diện khác nhau. Bùi Đức Tịnh cho rằng Nguyễn Trọng Quản đã “Đi bước đầu trong việc<br /> dùng văn xuôi viết bằng ngôn ngữ thông thường để kể lại một câu chuyện“bày đặt” giống như<br /> những truyện xảy ra trong xã hội đương thời” [1]; Nguyễn Văn Trung đi sâu phân tích kĩ những<br /> ảnh hưởng đậm nét của tiểu thuyết phương Tây hiện diện trong Truyện thầy Lazarô Phiền về các<br /> phương diện: kết cấu, cách kết thúc, tính cách nhân vật…[2]; Hoàng Dũng đặt tác phẩm “Trong<br /> sự đối sánh với những tác phẩm trước và sau nó” trong tiến trình văn học Việt Nam để khẳng<br /> định “Những đóng góp của tác phẩm trên về kĩ thuật viết văn hư cấu” [3]… Những nhận định<br /> này là đúng đắn và có cơ sở nhưng đều giống nhau ở một điểm - đó là các tác giả mới chỉ quan<br /> tâm khảo sát đối tượng ở cấp độ văn học.<br /> Nếu nhìn từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi cho rằng Truyện thầy Lazarô Phiền còn là tác<br /> phẩm văn xuôi quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam đã xuất hiện môtíp: con người cá nhân với sự tự<br /> vấn lương tâm - một quan niệm mới về con người có xuất xứ từ phương Tây.<br /> 2. Khác với xã hội phương Đông chịu sự chi phối mạnh mẽ của tư tưởng Nho giáo, xã hội<br /> phương Tây lại chịu ảnh hưởng khá sâu sắc tư tưởng của đạo Thiên chúa giáo. Trên tinh thần Cơ<br /> đốc giáo, bản chất con người được quan niệm là xấu xa, mang tội tổ tông, cần được cứu rỗi và<br /> rửa tội nơi chúa Jesus. Vì thế, theo quan niệm của phương Tây: con người thường bị day dứt vì<br /> nỗi lo lắng nội tâm và xung đột tâm lý là bản chất của sự tồn tại. Trong văn xuôi quốc ngữ Việt<br /> Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX, chúng ta cũng dễ nhận thấy quan niệm về con người như thế<br /> trong tác phẩm Truyện thầy Lazarô Phiền.<br /> Toàn bộ cốt truyện tác phẩm văn xuôi đầu tiên của Việt Nam này xoay quanh sự tự vấn<br /> của nhân vật chính - thầy Lazarô Phiền. Dường như, cả cuộc đời anh ta sống trong ám ảnh và lo<br /> âu: thuở nhỏ phải chịu cảnh “diệt đạo” trốn chạy khắp nơi cùng cha mẹ, chứng kiến cảnh cha mẹ<br /> chết cháy khi nhà ngục bị phóng hỏa, lớn lên lấy vợ, rồi bị thói ghen tuông nghi kị giày vò dẫn<br /> đến giết vợ, giết bạn và sống trong lo âu day dứt vì tội lỗi của mình. Đây là môtíp nhân vật tiêu<br /> biểu cho những con người chịu nỗi lo âu, ám ảnh của ngày phán xét cuối cùng trong đạo Thiên<br /> chúa – một thứ tôn giáo phổ biến của người phương Tây. Mặc dù hành động tội lỗi của nhân vật<br /> (giết vợ, giết bạn) không hề bị pháp luật phát giác và anh ta vẫn được trọng dụng, lên chức,<br /> nhưng đối với con người phương Tây - thì trách nhiệm về mặt đạo đức lại nằm trong chính lương<br /> tâm họ. Nỗi băn khoăn của thầy Phiền không phải chỉ là bổn phận và nghĩa vụ với vợ con gia<br /> đình không tròn mà bao trùm nhân vật này là sự nghi kị, day dứt luôn giày vò, ám ảnh lương tâm<br /> khôn nguôi. Cách xây dựng nhân vật như thế tạo ra một mẫu nhân vật rất khác so với môtíp con<br /> người luôn lo lắng về gia đình, dòng tộc, về nghĩa vụ với cha mẹ, vợ con theo kiểu phương Đông<br /> truyền thống. Thầy Phiền đi tìm sự giải thoát khỏi mặc cảm tội lỗi trong lương tâm bằng việc<br /> xưng tội và rửa tội nơi chúa Jêsus chứ không phải là đi tu hay tìm sự lượng thứ của cha mẹ, của<br /> làng, tổng. Con đường thoát khỏi sự cắn rứt lương tâm, cứu rỗi linh hồn của những con chiên chỉ<br /> có thể là rửa tội làm cho vợi bớt những ô nhục vì tội lỗi do mình gây ra được thực hiện bằng<br /> 1<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - số 2(50)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân văn<br /> <br /> hành động xưng tội với đức cha – người đại diện cho chúa. Nhưng ngay cả điều đó cũng không<br /> giúp thầy Phiền thoát khỏi sự giày vò của mặc cảm tội lỗi. Rõ ràng, hình tượng nhân vật được<br /> xây dựng trên tinh thần Cơ đốc giáo với quan niệm: con người sinh ra vốn đã xấu xa và mang tội<br /> từ trong bản chất!<br /> Nét độc đáo cơ bản của Truyện thầy Lazarô Phiền là nhân vật đã mang thế giới quan của<br /> nền văn hóa phương Tây. Nhân vật ấy có đủ tư cách tồn tại như một cá nhân độc lập. Mối quan hệ<br /> của nhân vật với cộng đồng và trách nhiệm với cộng đồng hầu như không được nhấn mạnh. Đạo<br /> đức của nhân vật bị lên án bởi chính lương tâm của anh ta, sự tự vấn trong con người anh ta. Về<br /> vấn đề này, Hoàng Dũng đã có lý khi nhận định: “Đây là cuốn truyện đầu tiên lấy sự ân hận làm<br /> chủ đề” [4]. Chính vì thế, bạn đọc đương thời vốn quên lối văn học truyền thống cảm thấy nhân vật<br /> thầy Phiền rất xa lạ - dù cốt truyện vẫn mang tính hiện thực. Bởi, nhân vật đã được miêu tả theo<br /> quan niệm của nền văn hóa phương Tây. Tại thời điểm này, khả năng tiếp nhận và cảm thụ của đại<br /> đa số công chúng độc giả vẫn nằm trong từ trường văn hóa phương Đông với tín ngưỡng Phật giáo<br /> với quan hệ cộng đồng làng xã. Do đó, đương thời tác phẩm chỉ xuất hiện một cách “Âm thầm<br /> trong phạm vi các xóm Đạo” [5], không gây được tiếng vang và lạc loài như “Một con chim lạ từ<br /> phương Tây đáp xuống một vùng đất còn vắng bóng đồng loại” [6]. Đây là một típ nhân vật hầu<br /> như chưa hề gặp trong văn xuôi Việt Nam thời trung đại.<br /> Nhìn từ góc độ quan niệm nghệ thuật về con người, có thể coi Truyện thầy Lazarô Phiền<br /> là một bước đột biến của văn xuôi quốc ngữ Việt Nam, chỉ có điều sự đột biến này lại rơi vào<br /> tình trạng“độc sáng” mà không trở thành một phong trào ở cuối thế kỷ XIX. Tuy vậy, tác phẩm<br /> cũng ghi một dấu mốc quan trọng đánh dấu xu hướng sự ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đối<br /> với văn xuôi quốc ngữ nước nhà, đồng thời mở đường cho sự xuất hiện thể loại văn xuôi theo lối<br /> hiện đại: đó là thể tự truyện!<br /> 3. Đến đầu thế kỷ XX, trên Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn cũng đã xuất hiện những<br /> quan niệm mới mẻ về con người như trên qua các tác phẩm: Tự thuật của Lâm Kim Liên (phần đầu<br /> đăng trên Nông cổ mín đàm, phần còn lại đăng trên Lục tỉnh tân văn, từ số 44 đến số 47/1908); Tự<br /> truyện của Nguyễn Thị Én (đăng trên Lục tỉnh tân văn từ số 14 đến số 26/1908 chưa kết thúc);<br /> Chơn cáo tự sự của Michel Tình. Lê Ngọc Thúy đã xếp những tác phẩm này vào loại “Văn hồi ký<br /> về đời tư cá nhân” [7]. Chúng tôi cho rằng, đó là những tác phẩm nghiêng nhiều về tính tự truyện<br /> hơn, bởi ở đó “Tác giả tự kể và miêu tả cuộc đời của bản thân mình” [8]. Hơn nữa, nếu tác giả hồi ký<br /> thường đặt trọng tâm chú ý đến thế giới bên ngoài, đến những người mình đã gặp, những việc mình<br /> đã thấy hoặc đã tham dự thì tác giả tự truyện “Thường tập trung vào quá trình hình thành và lịch sử<br /> thế giới nội tâm của mình trong sự tương tác của nó với thế giới bên ngoài” [9].<br /> Nếu đặt tác phẩm trong cách đánh giá như trên, chúng ta sẽ thấy mẫu nhân vật trong<br /> những tác phẩm tự truyện này, về chất có nhiều nét đáng chú ý! Cụ thể là: Lâm Kim Liên - nhân<br /> vật tôi trong Tự truyện của Nguyễn Thị Én và Chơn cáo tự sự của Michel Tình có nhiều nét<br /> giống với thầy Lazarô Phiền - đó cũng là những con người cá nhân với sự tự vấn của lương tâm.<br /> Điểm có thể coi là mới mẻ trong các tác phẩm tự truyện là những chuyện vụn vặt chỉ có quan hệ<br /> đến đời sống riêng tư cá nhân lần đầu tiên đã được đưa ra công luận. Tác giả kể chuyện mình với<br /> mục đích ăn năn, hối hận và răn dạy, cảnh tỉnh người đời: “Tôi làm tự thuật này trước là xưng<br /> sửa lỗi tôi, trước là ăn năn thống hối, sau là chỉ đường hoang nẻo hiểm cho chị em lấy đó mà<br /> làm chỗ sửa mình”. Trong Tự truyện lại cho rằng, không chỉ có gương xấu để tránh, mà “gương<br /> người hữu chí thiết thạch chi tâm không ai bày vẽ cũng là chước cho người hậu thế”. Thậm chí, họ<br /> 2<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Công nghệ - số 2(50)/năm 2009<br /> <br /> Khoa học Xã hội Nhân văn<br /> <br /> viết cũng không phải để treo gương tốt hay gương xấu mà đơn giản chỉ với mục đích “Chép lại để<br /> cho con cháu được biết” (Chơn cáo tự sự). Những nhân vật này, rõ ràng có nhiều điểm khác với<br /> nhân vật Đạm Thủy trong Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách – con người cá nhân với tình yêu lãng<br /> mạn, tự do nhưng không quên làm tròn bổn phận hiếu nghĩa của một người con theo đạo Nho gia.<br /> Cho nên, có lẽ hơi khiên cưỡng khi đặt Đạm Thủy bên cạnh những nhân vật tự truyện để so sánh, để<br /> đánh giá sự xuất hiện muộn hay sớm của nó - chỉ vì cùng là “nhân vật xưng tôi” [10].<br /> Vào những năm 20 của thế kỷ XX, xuất hiện một số tiểu thuyết phỏng lại cốt truyện<br /> Truyện thầy Lazarô Phiền như Oan kia theo mãi của Lê Hoằng Mưu, Duyên phận lỡ làng (hay<br /> Hà Cảnh Lạc - năm ngày tự thuật) của Phạm Minh Kiên, Sổ đoạn trường của Nguyễn Thành<br /> Long... Cũng giống như truyện của Nguyễn Trọng Quản, các tác phẩm này mang đặc điểm của<br /> một thể loại hỗn dung vừa là tiểu thuyết, vừa là hồi ký, lại đậm chất tự truyện. Đây cũng là một<br /> hiện tượng có tính lịch sử ở buổi đầu của sự hình thành và phát triển thể loại.<br /> 4. Có thể nói, môi trường nảy sinh thể tài tự truyện là môi trường chịu ảnh hưởng của nền<br /> văn hóa Tây Âu thời kì cận đại với tinh thần tự phân tích, với nhãn quan cá nhân. Hơn nữa, ở tự<br /> truyện cũng in dấu nếp sống của tín đồ Thiên chúa giáo, rõ nhất là việc xưng tội. Đó là môi<br /> trường văn hóa của những người theo Đạo Thiên chúa. Như vậy, giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu<br /> thế kỷ XX ở Nam Kỳ, trước sự xâm nhập của văn hóa phương Tây - thể loại tự truyện đã xuất<br /> hiện ở Việt Nam. Điều này đánh dấu một bước phát triển của thể loại văn xuôi quốc ngữ trong<br /> tiến trình văn học sử nước ta, đồng thời cũng khẳng định: ngoài ảnh hưởng của văn hóa Nho<br /> giáo, đến giai đoạn này, đời sống văn học nước ta đã chịu sự ảnh hưởng của văn hóa Công giáo –<br /> một tôn giáo phổ biến của người phương Tây. Trong văn học giai đoạn sau, chúng ta có thể bắt<br /> gặp những ảnh hưởng rõ rệt của loại hình văn hóa này trong các tác phẩm văn xuôi của Nguyên<br /> Hồng, thơ của Hàn Mặc Tử, Bích Khê… với nhiều thành tựu xuất sắc <br /> Summary<br /> Truyen thay Lazaro Phien is work arts beginning about the man individual of conception<br /> the West. Motif the man in there other about the man of conception the East. After viewing<br /> cultare, there to have shoot very important and new to give modern Vietnamese literature.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1]. Lại Nguyên Ân (1999), 150 thuật ngữ văn học, Nxb ĐH Quốc gia, Hà Nội, tr 375, 376.<br /> [2]. Hoàng Dũng (2004), Truyện thày Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng Quản – những đóng góp<br /> vào kỹ thuật văn hư cấu (fiction) trong văn học Việt Nam, trong sách: Tự sự học – một số vấn đề lí luận và<br /> lịch sử, Trần Đình Sử chủ biên, Nxb ĐHSP, Hà Nội, tr297, 301.<br /> [3]. Bằng Giang (1992), Văn học quốc ngữ ở Nam Kỳ 1865 – 1930, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh, tr303.<br /> [4]. Phạm Thế Ngũ (1974), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Anh Phương ấn quán, Sài Gòn, tr65.<br /> [5]. Bùi Đức Tịnh (1992), Những bước đầu của báo chí, tiểu thuyết và thơ mới, Nxb Thành phố<br /> Hồ Chí Minh, tr198.<br /> [6]. Lê Ngọc Thúy (2006), “Nhân vật xưng tôi và sự xuất hiện của văn hồi ký trong văn học quốc<br /> ngữ Nam bộ”, tham luận Hội nghị khoa học: Văn học quốc ngữ Nam bộ cuối thế kỷ XIX đến 1945, Tp Hồ<br /> Chí Minh, tháng 5/2006, tr33.<br /> [7]. Nguyễn Văn Trung (1987), Những áng văn chương quốc ngữ đầu tiên – Thầy Phiền, truyện<br /> của Nguyễn Trọng Quản (in ronéo), ĐHSP Tp Hồ Chí Minh.<br /> <br /> 3<br /> <br />