Mộng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du

Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Ngô Thị Thanh Tâm<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> MỘNG TRONG THƠ CHỮ HÁN NGUYỄN DU<br /> NGÔ THỊ THANH TÂM*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, bên cạnh một thế giới thực với những miêu tả, phản<br /> ánh cụ thể và xúc động về cuộc sống xã hội, con người còn có sự tồn tại hiển nhiên của<br /> một thế giới khác, vô hình – thế giới của những giấc mộng. Trong bài viết này, chúng tôi<br /> đưa ra đôi điều suy nghĩ về những giấc mộng, những tưởng tượng mơ hồ trong thơ chữ<br /> Hán Nguyễn Du, đồng thời chỉ ra ý nghĩa nghệ thuật đặc sắc của nó.<br /> Từ khóa: thơ chữ Hán, Nguyễn Du, hư ảo, mộng.<br /> ABSTRACT<br /> Dreams in Nguyen Du’s Sino poems<br /> Reading Nguyen Du,s Sino poems, we easily realize the existence of a real world with<br /> specific descriptions, reflections and emotions about the social life and people. Besides, it<br /> is undeniable that an invisible world obviously exists in Nguyen Du,s Sino poems. The<br /> article presents some of our opinions about dreams and unreal things in Nguyen Du,s Sino<br /> poems, and at the same time we also would like to indicate its significant art effects.<br /> Keywords: Sino poems, Nguyen Du, unreal, dream.<br /> <br /> Mộng đã xuất hiện trong văn học từ thì ý thức của ông đã làm việc, đã in dấu<br /> rất lâu. Thần thoại, sử thi… là những vào giấc mộng trong nghệ thuật kia rồi.<br /> minh chứng đầu tiên cho thấy sự xuất Thơ chữ Hán Nguyễn Du trùng<br /> hiện của thế giới mộng. Đó là thế giới điệp những giấc mộng. Từ “mộng” xuất<br /> của thần, tiên, của những phép màu, của hiện đến 26 lần trong 3 tập thơ chữ Hán<br /> những con người mang sức mạnh thần Nguyễn Du. Chính nhà thơ cũng tự nhận<br /> linh… Trong nghệ thuật, mộng không chỉ mình là người hay sống trong mộng mị<br /> là việc ghi lại những giấc mơ khi ngủ của như bạn ông từng nhận xét:<br /> nhà văn, mộng còn là mong ước, tưởng Tri giao quái ngã sầu đa mộng<br /> tượng của tác giả trong cuộc sống thực (Bạn bè thân thiết lấy làm lạ rằng<br /> tại. Dù trong trường hợp nào, khi đã là sao ta hay sầu mộng)<br /> một sáng tạo hiện hữu trong văn bản (Ngẫu đề)<br /> ngôn từ nghệ thuật, mộng đều đã đi qua Có những giấc mộng được nhà thơ<br /> sự khúc xạ đặc biệt của ý thức nhà văn để miêu tả lại, phác họa lại trong thơ một<br /> diễn tả một quan niệm của nhà văn về cách chi tiết như mộng hái sen, mộng<br /> cuộc sống, về thế giới. Mặc dù những gặp vợ… Có những giấc mộng chỉ được<br /> giấc mơ đến từ thế giới tiềm thức, vô nhắc đến qua tên như mộng lấy lá chuối<br /> thức nhưng khi nhà văn viết lại những giấu hươu, mộng cỏ bờ ao, mộng phồn<br /> giấc mơ ấy thành mộng trong tác phẩm hoa… Có những giấc mơ đẹp đẽ, lãng<br /> mạn, và cũng có cả những giấc chiêm<br /> *<br /> ThS, Trường Đại học Sư phạm TPHCM bao đầy hãi hùng. Mộng trong thơ chữ<br /> <br /> 131<br /> Ý kiến trao đổi Số 49 năm 2013<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hán Nguyễn Du theo nghĩa hẹp có thể Đang ở giữa cõi mộng mà dự cảm về sự<br /> hiểu là những giấc mộng, cơn mơ của mất mát, tàn phai đã cận kề. Người đọc<br /> ông; theo nghĩa rộng là toàn bộ những cũng phải theo thi nhân mà nương nhẹ<br /> tưởng tượng lãng mạn, vượt ra ngoài từng bước, nếu đặt chân quá mạnh không<br /> “đường biên” thực tế của tác giả thể hiện gian ấy sẽ vỡ tan và biến mất. Giấc mơ của<br /> trong sáng tác. thi nhân có màu xanh non mơn mởn của<br /> 1. Thế giới tâm hồn Nguyễn Du ẩn lá sen, có vẻ đẹp đầy đặn của hoa sen, có<br /> chứa nhiều cái nhìn tài tử của Lão Trang hương sen thơm ngát. Tất cả đem đến<br /> về cuộc đời và cái đẹp. Trong Mộng đắc một cảm giác dịu ngọt cho tâm hồn.<br /> thái liên, nhân vật trữ tình có hẹn với Mộng đẹp nhưng không hé lộ hết mà cứ<br /> cô láng giềng đi hái sen sáng sớm. Cô dẫn dắt người trong mộng tiếp tục tìm<br /> gái “Chẳng biết đến lúc nào không biết” kiếm, mải miết đuổi theo những ảo ảnh,<br /> mà “Cách khóm hoa nghe tiếng cười theo tiếng cười trong khóm hoa, theo<br /> nói”: bóng người dưới nước. Giấc mơ ánh lên<br /> Bất tri lai bất tri, vẻ kì diệu hư ảo. Nguyễn Du bao giờ<br /> Cách hoa văn tiếu ngữ cũng muốn nhìn sâu vào bên trong, vào<br /> (Mộng đắc thái liên III) chiều sâu vô hình ấy, ông muốn tìm hiểu<br /> Cô gái ở đâu không rõ, mà “trong đến tận cùng. Nhưng tất cả chỉ là hư ảo.<br /> nước có bóng người”: Mộng đến với người không phải bằng<br /> Thủy trung hữu nhân ảnh chân dung hữu hình, bằng những đường<br /> (Mộng đắc thái liên III) nét cụ thể mà chỉ là ý niệm về một người<br /> Hình ảnh “cô láng giềng” hiện lên con gái được nhìn qua lăng kính ảo ảnh<br /> chỉ với vài nét chấm phá ít ỏi, nhưng mà nhà thơ gọi là “cô láng giềng”, là<br /> những nét chấm phá ấy cũng thật mơ hồ. “người mình thương”. Sự là ảo mà tình là<br /> Không thấy người thật mà chỉ thấy bóng thật. Niềm yêu mến, quyến luyến hiển<br /> người, chỉ nghe tiếng người cười nói. hiện rõ ràng:<br /> Nhưng điều đáng nói là cái bóng kia lại Kì trung hữu chân ti,<br /> in trên một bề mặt vô định là nước hồ. Khiên liên bất khả đoạn.<br /> Nước sóng sánh, bóng sẽ tan biến ngay. (Trong thân cây sen rõ có những sợi<br /> Tiếng cười nói cách khóm hoa kia cũng tơ/ Vấn vương không thể dứt được)<br /> không biết là xa hay là gần. Cô gái trong (Mộng đắc thái liên IV)<br /> giấc mơ của thi nhân không được miêu tả Tất cả đều thoắt ẩn, thoắt hiện,<br /> rõ ràng mà chỉ được hình dung qua ảo mong manh, khó nắm bắt vô cùng. Thể<br /> ảnh đưa đến, qua âm thanh vọng lại. Tất thơ năm chữ với những câu thơ ngắn tựa<br /> cả đều huyền ảo và mơ hồ. Ngỡ như vén như giấc mơ kia cũng ngắn ngủi, bất<br /> khóm hoa kia là thấy ngay cô gái nhưng định. Nguyễn Du như muốn nối dài thêm<br /> cả nhà thơ và người đọc đều không tìm câu chữ, nối dài thêm giấc mơ. Việc dùng<br /> thấy gì. Nhà thơ khẽ khàng, nâng niu nhiều thanh bằng trong bài thơ có thể<br /> từng chút một cái “vũ trụ riêng tư” ấy. xem như một cố gắng níu kéo của thi<br /> <br /> <br /> 132<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Ngô Thị Thanh Tâm<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nhân. Gần đạt đến mức tuyệt đối thanh thần linh, ma quỷ…<br /> bằng, đôi câu thơ dẫn dắt hồn thơ qua Ở Kí mộng, người vợ đã khuất hiện<br /> điệp trùng những vang ngân không cùng. về trong giấc chiêm bao ngắn ngủi, trong<br /> Nhờ đó giấc chiêm bao thêm thanh và sự hình dung của sợi dây tình cảm thiêng<br /> thêm nhẹ, lan tỏa mênh mang: liêng:<br /> Liên diệp hà thanh thanh, Mộng trung phân minh kiến,<br /> Liên hoa kiều doanh doanh. Tầm ngã giang chi mi.<br /> (Lá sen sao xanh xanh/ Hoa sen đẹp Nhan sắc thị trù tích,<br /> đầy đặn) Y sức đa sâm si.<br /> (Mộng đắc thái liên V) Thỉ ngôn khổ bệnh hoạn,<br /> Nhưng cố gắng ấy cũng không đủ Kế ngôn cửu biệt li.<br /> để giấc mộng ở lại với thi nhân lâu hơn. (Trong mộng thấy rõ ràng/ Tìm ta ở<br /> Mộng tan để lại nỗi vấn vương như tơ bến sông/ Nhan sắc vẫn như xưa/ Áo<br /> sen, mãi không thể dứt được. quần thì lếch thếch/ Thoạt đầu nói khổ vì<br /> Mộng đến mà như không, không bệnh hoạn/ Kế đó nói xa nhau lâu)<br /> mà như có. Nhân sinh quan Nguyễn Du Người vợ của thi nhân phải đối mặt<br /> đượm màu sắc Lão Trang, xem kiếp sống với bao hiểm nguy trên đường đi tìm<br /> như một trò mộng huyễn. Nam Hoa Kinh chồng. Trong khoảnh khắc ngắn ngủi của<br /> chép rằng: “Có người nằm mộng thấy giấc mộng, người vợ nào kịp giãi bày hết<br /> được uống rượu ăn tiệc, tỉnh dậy tiếc mà nỗi niềm bởi “nghẹn ngào khóc không<br /> khóc; lại có người nằm mộng thấy mình nói hết câu”.<br /> khóc rồi thức dậy vui như đi săn. Mà hai Không gian giấc mộng nằm ngoài ý<br /> hạng người đó trong khi nằm mộng thức của con người – đó là không gian vô<br /> không biết rằng mình nằm mộng, đôi khi thức. Giấc mộng cũng ngổn ngang những<br /> nằm mộng thấy rằng mình nằm mộng, tới bất an vô thức: sợ nỗi hổ báo, thuồng<br /> khi tỉnh mới biết rằng mình nằm mộng. luồng, ngán nỗi đường đi hiểm và dữ.<br /> Và chỉ khi nào đại giác (tỉnh lớn) mới Mộng không đơn thuần chỉ diễn ra ở một<br /> biết rằng đã qua một “đại mộng” (giấc vị trí cố định mà có sự lắp ghép giữa các<br /> mộng lớn)” [6, tr.172-tr.173]. Quan niệm vùng không gian: núi - sông - bến sông -<br /> “Xử thế nhược đại mộng” (Sống ở đời đường đi… tạo nên cõi mộng rộng lớn,<br /> như một giấc mộng lớn) (Lý Bạch) hay rợn ngợp. Rồi chính bản thân nhà thơ<br /> “Nhân gian như mộng” là vậy. cũng ở trong trạng thái lưỡng phân,<br /> Mộng đôi khi cũng chính là niềm không biết mình đang ở không gian nào<br /> tin tâm linh trong đời sống con người. “Trong hồn mộng là thực hay hư”. Trong<br /> Bằng con đường của những giấc mộng, mộng rõ ràng là vợ mình nhưng người vợ<br /> người ta có thể gặp gỡ được những người ấy bình sinh nào có biết đường, sao nay<br /> đã khuất, người tiền kiếp… Mộng là sự có thể vượt núi băng sông? Tiếng khóc<br /> xác tín về một thế giới vô hình, thế giới kia ở trong mộng ảo. Nhưng nỗi đau, nỗi<br /> của những người đã khuất, của thiên địa, nhức nhối của thi nhân là rất thật. Nhà<br /> <br /> <br /> 133<br /> Ý kiến trao đổi Số 49 năm 2013<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thơ như chập chờn bất định giữa mộng và ân cần dặn dò hương hồn Đỗ Phủ nơi<br /> thực, giữa âm và dương. Hình bóng chín suối:<br /> người vợ đã ẩn hiện xa xôi, lại còn bị che Trạo đầu cựu chứng y thuyên vị?<br /> phủ bởi màu sương khói của không gian Địa hạ vô linh quỷ bối xi.<br /> huyền ảo Phảng phất như cách nhau bức (Chứng lắc đầu cũ đã chửa khỏi<br /> màn. Không gian sau bức màn gợi ra ấn được chưa?/ Dưới đất đừng để cho lũ ma<br /> tượng nhân ảnh ấy nửa thực nửa hư, vừa quỷ cười mình)<br /> như đã có và dường như chưa hề có, vừa (Lỗi Dương Đỗ Thiếu Lăng mộ I)<br /> hiện hữu cụ thể vừa như mang mang tan Những ảo ảnh, những hình dung<br /> loãng trong không gian. Nếu liên tưởng tưởng tượng càng làm phong phú thêm<br /> đến tích xưa (vua Hán Vũ Đế chiêu hồn thế giới hư ảo trong thơ chữ Hán Nguyễn<br /> Lý phu nhân) thì “bức màn” kia còn là Du. Đó là khi mộng hòa vào thực,<br /> ranh giới giữa hai thế giới: âm và dương, Nguyễn Du nhìn thấy bóng Dự Nhượng<br /> cõi trần gian và cõi vĩnh hằng. Cái phảng bên cầu năm nào:<br /> phất, mập mờ ấy khiến nhà thơ bối rối Lộ kinh Tam Tấn giai khâu thổ,<br /> “Trong hồn mộng là thực hay hư”… Chú mục kiều biên như hữu đổ.<br /> Không chỉ dừng lại ở những giấc (Đường qua Tam Tấn toàn là gò<br /> chiêm bao, hồn mộng Nguyễn Du cũng bãi/ Mắt chăm chú nhìn bên cầu dường<br /> có những vận động trong thế giới tâm như thấy bóng ông (Dự Nhượng))<br /> linh đầy hư ảo. Bằng chứng là, đêm đêm (Dự Nhượng chủy thủ hành)<br /> hồn mộng Nguyễn Du vẫn tìm đến thơ Đó là khi Nguyễn Du lắng nghe<br /> Đỗ Phủ như một sự tri âm, chia sẻ: được những âm thanh mơ hồ từ cõi âm,<br /> Mộng hồn dạ nhập Thiếu Lăng thi tưởng tượng trong gió mưa gầm thét<br /> (Hồn mộng tôi đêm đêm nhập vào chừng như đó là tiếng la thét của Hạng<br /> thơ Đỗ Thiếu Lăng) Vũ năm xưa:<br /> (Y nguyên vận kí Thanh Oai Ngô Phong vũ do văn sất sá thanh<br /> Tứ Nguyên) (Trong gió mưa còn nghe như tiếng<br /> Dân gian quan niệm khi người ngủ la thét)<br /> là linh hồn xuất đi. Trong khoảng thời (Sở Bá Vương mộ II)<br /> gian đó hồn đi đến nhiều nơi. Khi người 2. Theo thuyết nhà Phật, cuộc đời<br /> thức giấc cũng là lúc linh hồn trở về nhập được ví là một giấc mộng lớn (đại mộng).<br /> vào thể xác. Ở đây hồn Nguyễn Du nhập Thế nên, khi nhắm mắt lìa đời, con người<br /> vào thơ của bậc thầy văn chương mà chỉ nắm tay không mà đi. Còn giấc chiêm<br /> mình hằng khâm phục. Quả là điều xưa bao của chúng ta có thể ví là tiểu mộng.<br /> nay chưa từng thấy! Mối đồng cảm Thức dậy, mọi việc trong chiêm bao liền<br /> Nguyễn Du dành cho Đỗ Thiếu Lăng đã hoàn không. Cả hai cùng là giấc mộng,<br /> xóa nhòa sự khác nhau về tuổi tác, thời chỉ khác nhau là giấc mộng dài, hay giấc<br /> đại, cũng xóa nhòa cả ranh giới âm – mộng ngắn. Mọi vật đều quy về một chữ<br /> dương cách biệt. Nguyễn Du còn thủ thỉ, “huyễn” mà thôi.<br /> <br /> <br /> 134<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Ngô Thị Thanh Tâm<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Vậy nên sắc màu của mộng trong Với Nguyễn Du, kiếp sống con<br /> thơ Nguyễn Du cũng biến hóa, hư ảo lạ người quả thật ngắn ngủi, đổi thay chóng<br /> thường. Gam màu sáng và ấm áp của vánh, hư ảo khôn lường: “Sáng và chiều<br /> ngọn đèn ngày trùng phùng vừa nhen lên đổi thay theo bóng mây trôi lờ lững; Xưa<br /> đã vội bị thay thế bằng gam màu tối và và nay lênh đênh như hoa sóng cuồn<br /> lạnh lẽo của nỗi cô đơn: Mộng đến, ngọn cuộn” (La Phù giang thủy các độc tọa).<br /> đèn cô đơn sáng leo lét/ Mộng tàn, gió Trong giấc mộng đời ấy, con người chỉ<br /> lạnh thổi (Kí mộng). Sắc đỏ của rừng như một người khách trọ, thoắt đến, thoắt<br /> phong vào thu nhắc nhở chinh nhân rằng đi. Mỗi người đóng một vai trong giấc<br /> dải non Hồng xanh biếc kia chỉ là mộng mộng của chính mình và trong giấc mộng<br /> mị suông mà thôi (Nhiếp khẩu đạo của người khác nữa. Thế nên trong thơ,<br /> trung)… Mập mờ ảo thực, các vùng chẳng lạ gì khi Nguyễn Du luôn nhận<br /> không gian mộng tưởng phảng phất sau mình là “hành nhân”, “chinh nhân”, “du<br /> bức màn, bảng lảng trong khói mây, tít tử”, “du khách”, “chinh khách”, “trệ<br /> tắp nơi góc bể chân trời. khách”...<br /> Từ cõi nhân gian - cuộc sống đời 3. Sáng tác văn chương của các nhà<br /> thường đến miền tâm tưởng - những giấc Nho chủ yếu và trước hết để tỏ ý chí,<br /> mơ, nỗi ám ảnh về cuộc đời hư vô nơi hoài bão, hướng con người đến miền lí<br /> nhà thơ càng hiện rõ: tưởng cao đẹp. Những người thuộc nền<br /> Trần thế bách niên khai nhãn giáo dục Nho giáo hiểu rất rõ về phận sự<br /> mộng. nam nhi và lập trường cống hiến của tầng<br /> (Cuộc đời trăm năm trên trần thế lớp họ. Vì thế, không lạ gì khi các nhà<br /> chỉ là giấc mộng vừa mở mắt) nho xây mộng về xã hội thịnh trị, ấm no<br /> (La Phù giang thủy các độc tọa) như thời Nghiêu - Thuấn. Được đào tạo<br /> Bách tuế vi nhân bi thuấn tức, nơi “cửa Khổng sân Trình”, Nguyễn Du<br /> Mộ niên hành lạc tích tu du. cũng quyết nhập thế để thực hiện mộng<br /> (Cuộc đời trăm năm thương thay công danh. Không đơn thuần chỉ là phận<br /> chỉ là chớp mắt/ Cuộc vui chơi lúc tuổi sự nam nhi, đó còn là ý nguyện giúp<br /> già, tiếc chỉ là thoáng chốc) người giúp đời, là hoài bão tự thân<br /> (Mạn hứng) Nguyễn Du. Kì vọng nhiều vào tương lai,<br /> Kim lai cổ vãng Lư sinh mộng, mong ước ấy thôi thúc con người tự tin<br /> (Nay lại xưa qua chỉ là giấc mộng hành động. Nguyễn Du say sưa nghĩ đến<br /> của chàng họ Lư) tương lai với “hoàng các mộng” (giấc<br /> (Hoàng Hạc lâu) mộng gác vàng) (Mạn hứng I), với “vân<br /> Và ngẫm cho cùng thì: tiêu mộng” (mộng mây xanh) (Ngẫu thư<br /> Thiên hạ hà nhân bất mộng trung công quán bích). Đó là mộng công danh<br /> (Nhưng thiên hạ ai là người không cũng là mong ước thành đạt của kẻ sĩ họ<br /> ở trong mộng) Nguyễn. Để rồi khi chí không toại, nhà<br /> (Ngẫu đề) thơ nhắc đến những giấc mộng một thời<br /> <br /> <br /> 135<br /> Ý kiến trao đổi Số 49 năm 2013<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ấy với thái độ chán ngán: Hải thiên mang diểu thiên dư lí,<br /> Cao hứng cửu vô hoàng các mộng Thần phách tương cầu mộng diệc<br /> (Đã lâu không còn cao hứng với nan.<br /> giấc mộng gác vàng) (Trời biển mênh mang, đường xa<br /> (Mạn hứng I) nghìn dặm/ Hồn phách tìm nhau trong<br /> Những câu thơ mang đậm ý vị chua mộng cũng khó)<br /> chát: (Ức gia huynh)<br /> Bình sinh dĩ tuyệt vân tiêu mộng, Anh em cách xa nghìn dặm, vắng<br /> Phạ kiến bàng nhân vấn vũ mao tin tức nhau nhưng không lúc nào<br /> (Bình sinh đã dứt giấc mộng bay Nguyễn Du nguôi tưởng nhớ. Giấc mộng<br /> lên mây xanh/ Chỉ e người bên cạnh hỏi đến trong niềm mong nhớ da diết nhưng<br /> đến lông cánh - Ngẫu thư công quán bích dẫu là trong mộng, hồn phách hai anh em<br /> III) cũng khó tìm nhau. Mộng đã ngắn ngủi<br /> Một khi “Đám phồn hoa trót bước lại còn không trọn vẹn, chẳng giúp thi<br /> chân vào” (Thoát vòng danh lợi – nhân thỏa lòng mong nhớ. Mong đợi<br /> Nguyễn Công Trứ) thì ý định “dứt mộng ngày trùng phùng nhưng thi nhân cũng tự<br /> mây xanh” liệu có dễ dàng? Thực tế là: hiểu ngày đó còn xa lắm, mênh mông góc<br /> Hư danh vị phóng bạch đầu nhân bể chân trời, chắc phải đợi đến kiếp sau.<br /> (Nhưng hư danh vẫn chưa buông Những giấc mộng “gia hương” -<br /> tha cho người đầu bạc) niềm ao ước được trở về quê hương -<br /> (Mạn hứng I) được Nguyễn Du nhắc đi nhắc lại trong<br /> Một bộ phận sáng tác của các nhà rất nhiều bài thơ:<br /> nho xưa hướng đến việc bày tỏ nỗi niềm Ngũ canh tàn mộng tục hương quan<br /> nhân sinh thế sự và cả nỗi niềm cá nhân. (Trong giấc mộng tàn canh nằm vẫn<br /> Nỗi nhớ dày đặc trong thơ Nguyễn Du: còn mơ về quê hương)<br /> nhớ bạn đồng môn, bạn đồng liêu, nhớ (Thủy Liên đạo trung tảo hành)<br /> người thân, nhớ quê hương… và theo đó Khi phiêu bạt nơi góc bể chân trời,<br /> là những giấc mộng gia hương, mộng cố khi làm quan, khi đi sứ, không lúc nào<br /> nhân… Một điều thú vị là những giấc nhà thơ không nhớ, không hướng về quê<br /> mộng ấy chịu ảnh hưởng sâu sắc của nhà nơi xa xôi:<br /> cách cảm thụ không gian, thời gian của Thiên lí li gia lữ mộng trì.<br /> các nhà nho. Với năng lực chiếm lĩnh (Xa nhà ngoài ngàn dặm, giấc<br /> không gian hạn chế, khi đối diện với mộng đất khách dài)<br /> những vùng không gian rộng lớn, với (Đại tác cửu thú tư quy)<br /> những khoảng cách địa lí cao xa, tách Những giấc mộng ấy một lần nữa<br /> biệt, các tác giả trung đại tỏ ra e ngại và nhắc nhở Nguyễn Du về hoàn cảnh tha<br /> họ khao khát nối liền các vùng không hương của mình:<br /> gian ấy. Mộng có giúp Nguyễn Du thực Mộng trung tùng cúc ức quy dư<br /> hiện ước muốn ấy? (Trong mộng, rừng tùng khóm cúc<br /> <br /> <br /> 136<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Ngô Thị Thanh Tâm<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> làm ta nhớ chuyện trở về) thả bè vượt sông này/ Ta cũng muốn cưỡi<br /> (Lạng Sơn đạo trung) theo chiếc bè đó lên trời lần nữa)<br /> Những giấc mộng và những hình (Hoàng Hà)<br /> dung, tưởng tượng tương tự như thế đưa Hoặc ước mơ thoát khỏi không gian<br /> thi nhân đến với nhiều không gian hư ảo tù đọng, tàn úa, lánh mình vào nơi “vạn<br /> khác nhau. Kia là dãy non Hồng quen sơn thâm xứ tuyệt phong trần”:<br /> thuộc nơi quê nhà: “Hơn một năm qua, Ná đắc khiêu li phù thế ngoại,<br /> chỉ mộng mị suông về dải non Hồng” Trường tùng thụ hạ tối nghi nhân.<br /> (Nhiếp khẩu đạo trung), “Trong mơ núi (Ước gì nhảy thoát ra khỏi vòng<br /> Hồng vắng những cuộc đi săn” (Hồng trần tục/ Dưới bóng cây tùng già, thích<br /> Lĩnh mộng trung). Kia lại là nơi chốn biết bao)<br /> nào hoàn toàn lạ lẫm, là mồ mả, tha ma, (Sơn thôn)<br /> nghĩa địa (Lỗi Dương Đỗ Thiếu Lăng Xác thân và tâm hồn càng mệt mỏi<br /> mộ, Nhạc Vũ Mục mộ, Tỉ Can mộ…). bao nhiêu, nỗi niềm mong ước càng tha<br /> Trong mộng, mọi hình ảnh đều nhòe đi, thiết, mãnh liệt bấy nhiêu. Nhà thơ khao<br /> các đường nét đều trở nên huyền hồ hư khát được tự do:<br /> ảo, cả thế giới dường như cũng ngả Tiễn nhĩ dã âu tùy thủy khứ,<br /> nghiêng trong cơn mộng của thi nhân: (Thèm được như đàn âu kia theo<br /> Chính lúc bồi hồi nhớ đến đêm nao ở non giòng nước lội đi)<br /> Hồng/ Thì mình lại đang ở bến sông La (Đồng Lung giang)<br /> Phù (Sơ nguyệt). Bút thơ thi nhân đưa ta Trong cảnh phù sinh vất vả của bản<br /> đến với những miền không gian diệu thân, Nguyễn Du muốn từ quan để tìm về<br /> vợi, vô biên, chấp chới giữa thực và cuộc sống thanh nhàn, xa lánh vòng danh<br /> mộng… Tất cả làm nên một thế giới hư lợi. Và ông mộng được đi tu:<br /> huyền vừa quen thuộc, vừa xa lạ. Hà năng lạc phát qui lâm khứ<br /> Đặc biệt, trong thế giới nghệ thuật Ngọa thính tùng phong hưởng bán<br /> của các nhà nho ẩn dật và nhà nho tài tử, vân<br /> mộng luôn luôn hiện hữu. Từ thái độ bất (Ước sao có thể xuống tóc vào<br /> hợp tác, bất mãn với hiện thực, họ thường rừng/ Nằm nghe tiếng thông reo lưng<br /> vẽ ra một thế giới cho riêng mình, thoát chừng mây)<br /> ra khỏi vòng danh lợi tầm thường. (Tự thán II)<br /> Nguyễn Du cũng có lúc mang những ước Nhưng tìm đâu cho thấy khu rừng lí<br /> mơ được chiếm lĩnh những không gian tưởng ấy khi những sợi dây ràng buộc thi<br /> cao, những miền xa để thả hồn cùng trời nhân với cõi tục hãy còn vướng vít, bủa<br /> đất, đi tìm những giây phút lãng mạn, đẹp vây. Mong muốn thoát khỏi ràng buộc trở<br /> đẽ: thành niềm ao ước thường trực và khắc<br /> Thu trung khả hữu phù sà quá, khoải. Đã có lúc niềm mơ ước dâng lên<br /> Ngã dục thừa chi tái thượng thiên mãnh liệt, nhà thơ của chúng ta chỉ chực<br /> (Giữa mùa thu, nếu có được người “treo mũ từ quan” mà ra đi ngay:<br /> <br /> <br /> 137<br /> Ý kiến trao đổi Số 49 năm 2013<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ngã dục quải quan tòng thử thệ, (Y nguyên vận kí Thanh Oai Ngô Tứ<br /> Dữ ông thọ tuế lạc cầm tôn. Nguyên)<br /> (Ta cũng muốn từ đây treo mũ áo từ Gần sáng thì:<br /> quan mà ra đi/ Cùng ông hưởng thọ vui Ngũ canh tàn mộng tục hương<br /> với đàn, với rượu) quan.<br /> (Tặng nhân) (Trong giấc mộng tàn canh nằm vẫn<br /> Có lúc, sự ngột ngạt trong tâm hồn còn mơ về quê hương)<br /> khiến Nguyễn Du phải kêu gọi ánh sáng: (Thủy liên đạo trung tảo hành)<br /> An đắc huyền quan minh nguyệt Ngay cả ban trưa thi nhân cũng<br /> hiện, mộng:<br /> Dương quang hạ chiếu phá quần Ngọ mộng tỉnh lai vãn<br /> âm. (Tỉnh giấc mộng trưa trời đã muộn)<br /> (Ước gì trước cửa huyền vầng trăng (Sơn Đường dạ bạc)<br /> sáng hiện ra/ Ánh sáng rọi xuống phá tan Ngọ song vô mộng đáo thiên nha<br /> mọi u ám) (nhai)<br /> (Ngọa bệnh II) (Trong giấc ngủ trưa bên song cửa,<br /> Nhà thơ ao ước có một thứ ánh hồn mộng không còn đến chân trời)<br /> sáng huyền diệu có thể xua tan không (Tống Nguyễn Sĩ Hữu nam quy)<br /> gian u ám đang vây quanh mình. Ánh Xuất hiện nhiều nhất là bối cảnh<br /> sáng với phép màu kì lạ ấy cũng sẽ giúp “đêm tối”. “Đêm tối” vừa là thời gian<br /> thi nhân thay đổi tình trạng bế tắc hiện mộng, vừa là không gian mộng. Đêm là<br /> tại. Mơ ước thoát tục và mộng “lên trời” khoảng thời gian yên tĩnh để chiêm<br /> vì không muốn “chết ngạt” trong thực tại, nghiệm:<br /> nhà thơ mơ ước những hành trình vượt Hoang giao tĩnh dạ loạn phi huỳnh<br /> thoát miễn là thoát khỏi cảnh chật chội tù (Giữa cánh đồng hoang, đêm vắng,<br /> hãm của cuộc sống chung quanh. Không đom đóm bay tứ tung)<br /> gian nhàn tản, thoát tục này mãi mãi cũng (Vị Hoàng doanh)<br /> chỉ là niềm mơ ước của Nguyễn Du cũng Bạch địa đình trì dạ sắc không,<br /> như của nhiều thi nhân khác. (Sân thềm trống trơn, màn đêm tĩnh<br /> Không gian mộng tưởng ấy hiện ra lặng)<br /> trong trạng thái nửa thức, nửa ngủ: khi (Ngẫu đề)<br /> mơ màng, lúc tàn canh, khi gần sáng hay Quan tâm nhất dạ khổ vô thụy,<br /> lúc vừa chợp mắt. Mộng nối mộng, bất (Suốt đêm bận lòng khổ tâm không<br /> chấp cả thời gian, bởi với Nguyễn Du ngủ được)<br /> thời gian một đời người cũng là mộng mà (Thăng Long I)<br /> thôi. Đêm thì: Vô hạn thương tâm nhất dạ trung.<br /> Mộng hồn dạ nhập Thiếu Lăng thi (Trong một đêm xiết bao nỗi đau<br /> (Hồn mộng tôi đêm đêm nhập vào lòng)<br /> thơ Đỗ Thiếu Lăng) (Sơ thu cảm hứng)<br /> <br /> <br /> 138<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Ngô Thị Thanh Tâm<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chung dạ bồi hồi tứ chuyển mê. hoặc tìm lại chính mình, đối diện với<br /> (Suốt đêm bồi hồi, nghĩ ngợi mê lòng mình.<br /> man) Dù xem xét ở góc độ nào, mộng<br /> (Ngẫu hứng I) trong thơ chữ Hán Nguyễn Du thực sự đã<br /> Dường như ban ngày Nguyễn Du tồn tại như một giá trị nghệ thuật quý giá.<br /> sống với tư cách là con người công dân Nó mở ra cho người đọc một “kênh giao<br /> với bổn phận, trách nhiệm; còn ban đêm, tiếp” mới (cõi mộng – cõi tâm linh) để<br /> ông lại trở về với con người cá nhân của hiểu và cảm sâu hơn tấm lòng thi nhân.<br /> mình, với những nỗi niềm, những thao Việc khảo sát thơ chữ Hán Nguyễn Du ở<br /> thức rất riêng. Hầu như những hoạt động góc độ này hoàn toàn cho phép người<br /> tâm linh của chủ thể trữ tình đều diễn ra nghiên cứu tiếp cận sâu hơn ý nghĩa nhân<br /> trong đêm tối. Bóng đêm bao trùm, văn sâu sắc của thi phẩm Nguyễn Du, đó<br /> dường như vạn vật đều chìm vào tĩnh là nỗi niềm nhân sinh đầy trắc ẩn về vấn<br /> lặng nhường chỗ cho những mộng mị đề ý nghĩa của cuộc sống, về giá trị tinh<br /> hư ảo, cả cho những cuộc đàm luận với thần của con người. Thơ chữ Hán<br /> người chết. Chỉ khi đêm xuống, Nguyễn Nguyễn Du đã kết tinh những giá trị nhân<br /> Du mới có cơ hội tìm gặp những người văn mới mẻ, làm tròn đầy khái niệm chủ<br /> thân thương dẫu bằng đôi cánh ảo mộng, nghĩa nhân văn của thời đại.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Duy Cần (2011), Phật học tinh hoa (tái bản lần 1), Nxb Thành phố Hồ Chí<br /> Minh.<br /> 2. Nguyễn Đăng Duy (1998), Nho giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội.<br /> 3. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội.<br /> 4. Nguyễn Đăng Duy (2001), Đạo giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội.<br /> 5. Nguyễn Đăng Duy (2002), Văn hóa tâm linh, Nxb Văn hóa Thông tin.<br /> 6. Nguyễn Hiến Lê (chú dịch và giới thiệu) (1994), Trang Tử - Nam Hoa Kinh, Nxb<br /> Văn hóa, TPHCM.<br /> 7. Mai Quốc Liên, Nguyễn Quảng Tuân, Ngô Linh Ngọc, Lê Thu Yến (1996), Nguyễn<br /> Du toàn tập, Nxb Văn học, TPHCM.<br /> 8. Nguyễn Hữu Sơn & tác giả khác (1998), Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt<br /> Nam, Nxb Giáo dục.<br /> 9. Trần Đình Sử (2005), Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia<br /> Hà Nội.<br /> 10. Trần Nho Thìn (2008), Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa, Nxb<br /> Giáo dục, Huế.<br /> <br /> (Ngày Tòa soạn nhận được bài: 02-7-2013; ngày phản biện đánh giá: 08-7-2013;<br /> ngày chấp nhận đăng: 12-8-2013)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 139<br />