Một mình một ngựa và Chuyện của Lý, bước chuyển trong quan niệm nghệ thuật về con người của Ma Văn Kháng

MỘT MÌNH MỘT NGỰA VÀ CHUYỆN CỦA LÝ<br /> BƯỚC CHUYỂN TRONG QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI<br /> CỦA MA VĂN KHÁNG<br /> PHÙNG THỊ HẢI YẾN<br /> Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế<br /> BÙI THANH TRUYỀN<br /> Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt: Một mình một ngựa và Chuyện của Lý được sáng tác vào giai đoạn<br /> thứ ba của đường văn Ma Văn Kháng. Những cách tân trong quan niệm nghệ<br /> thuật về con người ở hai tiểu thuyết là minh chứng cho tài năng, tâm huyết<br /> và hành trình sáng tạo không ngừng của tác giả. Đây cũng là cơ sở quan<br /> trọng khiến thế giới nhân vật trong hai tác phẩm tạo được ấn tượng cho độc<br /> giả đương đại.<br /> Từ khóa: Một mình một ngựa, Chuyện của Lý, quan niệm nghệ thuật về con<br /> người, nhân vật.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Với nhiều người, tuổi tác thường là gánh nặng, là buông bỏ; nhưng với Ma Văn Kháng,<br /> điều này lại minh chứng thuyết phục cho quy luật gừng càng già càng cay. Càng thâm<br /> niên trong nghiệp chữ, sáng tác của ông càng đằm chín, càng bộc lộ rõ trách nhiệm với<br /> cõi người, cõi nghề, một nỗ lực phi thường để đạt tới “một cái đẹp thật tráng lệ trong văn<br /> chương” [2, tr. 195]. Xem cái Đẹp như một Sinh Đạo, cháy bỏng mơ ước tạo ra những<br /> chế phẩm văn chương hoàn thiện, toàn mĩ là nguồn lực vô biên để ông thủy chung với<br /> nghiệp viết, gần 60 năm cầm bút vẫn là người “học nghề mê mải”, bất chấp mọi nghịch<br /> cảnh đời thường: “Cái đẹp, chỉ có nó mới đủ sức đưa ta đi trên con đường sáng tạo thiên<br /> lý. Cái Đẹp, chiếm lĩnh được nó là mãn nguyện, là chiến công” [2, tr. 33-34].<br /> Một mình một ngựa và Chuyện của Lý được viết vào lúc nhà văn đã đạt những giải<br /> thưởng văn học lớn và tưởng đã phải gác bút vì bạo bệnh. Ra đời trong giai đoạn sáng<br /> tác thứ ba của đường văn Ma Văn Kháng, tiếp tục viết về đề tài miền núi Tây Bắc như<br /> các tiểu thuyết ở giai đoạn sáng tác trước, nhưng cả hai cuốn sách lại mang đậm yếu tố<br /> tự truyện, chất hồi kí, đầy những vang động của xã hội đương thời. Đây là một bước<br /> chuyển, một cuộc phiêu lưu mới của ông: tái hiện một hình mẫu văn chương mà ở đó<br /> chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa đã được điều chỉnh bằng việc xây dựng hình ảnh<br /> những con người mới. Bên cạnh kiểu con người mang lí tưởng cách mạng như vẫn<br /> thường thấy trong các tiểu thuyết Vùng biên ải, Đồng bạc trắng hoa xòe, Ngược dòng<br /> nước lũ, Gặp gỡ ở La Pan Tẩn… [3], [4], [5], [6], ở hai sáng này, những dục vọng của<br /> tính người trong từng nhân vật đã làm mờ nhòe các nét tính cách vốn được xây dựng<br /> theo lối “điển hình hóa” quen thuộc. Tác giả không hề che giấu ý định đã trở thành<br /> phương châm của một phu chữ mải miết đi tìm những “phút giây huyền diệu”: cố gắng<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(34)/2015: tr. 74-79 <br />  <br /> <br /> MỘT MÌNH MỘT NGỰA VÀ CHUYỆN CỦA LÝ...<br /> <br /> 75<br /> <br /> xây dựng những con người đại diện cho những Cái Đẹp phi thường, tráng lệ, ngạo nghễ<br /> đối mặt với khó khăn, thử thách, vượt qua số phận và hoàn cảnh sống khắc nghiệt để<br /> vươn lên trong cuộc sống. Những nhân vật trung tâm trong hai tác phẩm như ông Quyết<br /> Định, Khánh, Dương, Nhu, cái Lý… là những hình tượng sáng ngời tinh thần nhân văn.<br /> Viết về họ với một thái độ rất mực trân quý, Ma Văn Kháng muốn khẳng định sự tồn tại<br /> bất diệt của Cái Đẹp trong cuộc sống.<br /> 2. NHỮNG ĐỔI MỚI QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG MỘT<br /> MÌNH MỘT NGỰA VÀ CHUYỆN CỦA LÝ<br /> Sự đổi mới và đa dạng của văn học nói chung, sáng tác của một tác giả nói riêng, trước<br /> hết thể hiện trong quan niệm nghệ thuật về con người [7]. Là thành tố mang đậm tính<br /> lịch sử - xã hội, quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng<br /> cũng thay đổi theo từng giai đoạn sáng tác trong tương quan với những biến động lớn<br /> của thời đại. Với tác giả Mùa lá rụng trong vườn, con người - đó là một luận đề lớn<br /> ngày càng phải được nhận thức, chiêm nghiệm bằng chiều sâu triết học, xã hội học, văn<br /> hóa học và tâm lí học nghệ thuật. Ở các tiểu thuyết về đề tài miền núi thuộc giai đoạn<br /> đầu, nằm trong mạch nguồn của văn học cách mạng, nhà văn cũng không thoát khỏi<br /> quan niệm con người sử thi, tức con người chủ yếu được nhìn từ góc độ xã hội, tìm thấy<br /> ý nghĩa cuộc đời trong sự gắn bó với cộng đồng, tan hòa giữa đám đông, tập thể, ít có<br /> dịp đối diện với bản thân, sống với chính mình. Ở giai đoạn tiếp theo, trong sự chuyển<br /> đổi của văn học hậu chiến, khai thác đề tài về cuộc sống thành thị, Ma Văn Kháng đã<br /> sớm tạo được phong cách nhờ thành công trong việc khắc chạm chân dung con người cá<br /> thể với giá trị tự thân và ý thức về cái tôi đậm chất đời thường. Sang giai đoạn sáng tác<br /> thứ ba – giai đoạn “tái Tây Bắc” - với hai tiểu thuyết tiêu biểu là Một mình một ngựa và<br /> Chuyện của Lý, tác giả tiếp tục mang đến cho người đọc một cảm nhận mới mẻ trong<br /> quan niệm nghệ thuật về con người.<br /> Trước hết, con người đích thực, theo Ma Văn Kháng, chính là tinh hoa của tạo hóa, là<br /> cái lí do sâu xa nhất của cuộc đời. Trong Chuyện của Lý, nhà văn tái hiện hành trình<br /> làm người của một đứa trẻ “không giá thú”. Lý là cô bé sinh ra đã chịu nhiều thiệt thòi,<br /> không được sự công nhận của chính quyền và người đời. Là “một thành viên của nhân<br /> loại năm tỉ con người” nhưng Lý “không phải là công dân nước Việt Nam dân chủ cộng<br /> hòa”, “không được hưởng gì hết từ khi hoài thai trong bụng mẹ” chỉ vì đứa trẻ ấy là<br /> “con ngoài giá thú”, là “con không cha”, “con hoang”. Mặc dù sống trong sự vô thừa<br /> nhận về mặt hành chính của xã hội quan phương, nhưng may mắn thay, Lý lại được cái<br /> tình người bình dị, ắp đầy nâng niu, dung dưỡng. Những lời của ông Thòn như là tuyên<br /> ngôn của nhà văn về con người: “Con người nói chung và con cái nói riêng là cái lí sâu<br /> xa, là cái phúc lộc của cuộc đời” vì “không có con người thì sao có cuộc đời này. Không<br /> có đứa trẻ thì làm sao có cuộc sống và tình yêu thương!”. Lý là hiện thân cho “niềm<br /> phúc lộc của cuộc đời”, là “buổi rạng đông một ngày mới xán lạn, niềm hi vọng và tin<br /> cậy trong tương lai của chúng ta”. Đó là mầm sống hồn nhiên, tràn đầy sinh lực, là<br /> “niềm kiêu hãnh của Con Người”, đại diện ưu tú của lớp thiếu nhi Việt Nam trưởng<br /> thành trong cuộc sống vừa phồn tạp vừa tươi đẹp của đất nước.<br /> <br /> 76<br /> <br /> PHÙNG THỊ HẢI YẾN – BÙI THANH TRUYỀN<br /> <br /> Một mình một ngựa giống như một cuốn hồi kí tự thuật lại những tháng năm “nhọc nhằn<br /> – thương nhớ” của Ma Văn Kháng khi làm thư kí cho Bí thư Tỉnh ủy Lào Cai. Mục đích<br /> viết tác phẩm, như thổ lộ của nhà văn, là “vẽ lại chân dung những con người mà mình<br /> từng được sống và làm việc qua con mắt nhìn của một ông giáo, một tiểu trí thức, trong<br /> tinh thần thực sự cầu thị. Nghĩa là cố gắng gọi đúng tên sự vật, không tô hồng, huyền<br /> thoại hóa họ và nhất là không tô đen bóp méo, phủ định sạch trơn” [2, tr. 273]. Không<br /> còn là cái nhìn thiên về lối tư duy phân lập thiện – ác rạch ròi như các tiểu thuyết về đề<br /> tài miền núi trước đây, mục đích miêu tả nhân vật như trên thể hiện rõ quan niệm mới<br /> của nhà văn về con người trong văn xuôi đương đại: chân ảnh của cá nhân là sự tổng<br /> hòa của các mặt đối lập. Với quan niệm tân tiến như vậy, tính cách của từng người hiện<br /> lên sống động, tròn đầy và chân thật hơn. Nhân vật đã có ý thức và năng lực phản tỉnh<br /> để nhận ra những mặt tốt - xấu, ưu - nhược trong chính bản thân mình. Ông Quyết Định<br /> là nhân cách rất đáng tôn trọng, một hình mẫu của người cách mạng sáng ngời lí tưởng:<br /> sống mực thước, không bao giờ lợi dụng quyền uy để làm điều gì xâm hại quyền lợi của<br /> tập thể và cá nhân khác, kiên định lập trường tư tưởng, luôn có ý thức hoàn thiện bản<br /> thân bằng việc tự kiểm điểm và sửa chữa khuyết điểm, được cán bộ và nhân viên trong<br /> cơ quan tôn trọng, nhân dân tin yêu,… Bên cạnh đó, con người này vẫn còn mắc phải<br /> nhược điểm lớn là nhu nhược, thiếu quyết đoán, “tên là Quyết Định mà có dám quyết<br /> định gì đâu”. Nhân vật Văn Hiến là một “thằng cố nông láu tôm láu cá”, kiêu căng tự<br /> phụ, xoi mói, kèn cựa, thành kiến, ghen tị với đồng nghiệp, lợi dụng quyền lực để trù<br /> dập người khác, quan hệ bất chính với cấp dưới… Tuy nhiên, ông ủy viên thường vụ<br /> xuất thân cố nông này lại là người có tư chất của một lãnh đạo: năng lực hiểu biết và<br /> quyết đoán, ham mê cái mới, dám nghĩ dám làm. Đây cũng là “người năng nổ nhất, có<br /> năng lực nhất trong Thường vụ, đặc biệt là ở lĩnh vực sản xuất nông nghiệp”, “có tác<br /> phong sâu sát và có niềm say mê bất tận”. Ông Ké Lanh tính cách già nua, ề à lê thê<br /> trong nói năng, lạc hậu, bảo thủ đến mức cực đoan, thường nhận xét lẩm cẩm, ngô nghê,<br /> mang tính quy chụp nhưng lại là người “thủy chung vẫn là một tâm tình nồng nhiệt.<br /> Một mũi tên bật ra khỏi rãnh nỏ và cứ thế mà bay, không chệch đường, không cấn cái”.<br /> Qua nhìn nhận của Toàn, chân dung của lớp cán bộ văn phòng cũng hiện ra chân thật,<br /> không có ai toàn thức, toàn năng cả: “Họ có nhiều nhược điểm. Họ chẳng tốt hơn những<br /> người ở các lĩnh vực khác, nhưng cũng chẳng xấu hơn đâu. Đặt Toàn vào vị trí của họ,<br /> chắc gì Toàn có thể làm nổi như họ? (…) Dẫu rằng còn nhiều điều bất cập, nhưng hiển<br /> nhiên đó là những ưu thế vượt trội của họ mà Toàn không thể có”.<br /> Một mình một ngựa và Chuyện của Lý có sự thừa tiếp cách lí giải, cắt nghĩa về con<br /> người của Ma Văn Kháng trong các tiểu thuyết trước đó như Võ sĩ lên đài, Côi cút giữa<br /> cảnh đời: Nhân cách, số phận mỗi cá nhân là kết tinh của thời đại và truyền thống gia<br /> đình, dân tộc. Chính thời đại cách mạng đã sản sinh ra những nhân vật anh hùng như<br /> ông Quyết Định, Đồng, Dương... - những thế hệ “cán bộ vàng luôn trung thành với lí<br /> tưởng, quên mình, xả thân cho sự nghiệp, tận tụy hết lòng với phong trào, quý trọng và<br /> quan tâm đến đời sống của nhân dân”. Nhưng cũng chính thời đại mà “mỗi con người<br /> không phải là một cá nhân” và “đề cao thái quá chủ nghĩa tập thể” lại là môi trường<br /> thuận lợi cho sự nảy sinh những kẻ cơ hội nhân danh tập thể để trục lợi như Văn Quyền,<br /> <br /> MỘT MÌNH MỘT NGỰA VÀ CHUYỆN CỦA LÝ...<br /> <br /> 77<br /> <br /> Trần Quàn. Không những thế, con người còn thuộc về một gia đình, một gia hệ, dân tộc<br /> nên họ còn được tiếp nhận sức mạnh truyền lưu từ những nguồn năng lượng ấy. Sinh ra<br /> trong một gia đình “con nhà nòi cách mệnh”, là “con trai duy nhất của một vị đại tá tình<br /> báo hoạt động ở trong Nam”, Chu Văn Dương đã sớm hình thành nhân cách và khí chất<br /> của một chiến sĩ, một nhà lãnh đạo tài ba luôn tận hiến tâm lực cho đại sự xây dựng<br /> cuộc sống mới. Trái lại, Văn Quyền lớn lên trong một môi trường nhiễm độc với bố là<br /> tướng cướp, mẹ là chủ nhà chứa nên ăn sâu trong máu của hắn là bản chất của một tên<br /> phóng đãng, vô luân. Còn cái Lý là kết tinh của tình yêu, vẻ đẹp hình thể và tâm hồn<br /> của bố mẹ. Sức sống tự nhiên tiếp nhận từ nguồn cội là sinh lực lớn để cô bé vượt qua<br /> số phận không may của mình. Mảnh đất Phong Sa nhỏ bé nhưng nhiều phong vị của<br /> những lễ hội, tập tục, không hiếm những con người chân chất nghĩa tình, thêm vào đó là<br /> những biến động của cuộc sống riêng chung cũng là những yếu tố tạo nền tảng cho sự<br /> hình thành và phát triển nhân cách tốt đẹp của Lý sau này.<br /> Sự tiên phong trong nhận thức, hành xử giúp nhiều người trong Một mình một ngựa và<br /> Chuyện của Lý vượt thoát những quan điểm bảo thủ, lạc hậu một thời để vươn lên trong<br /> xây dựng đời sống mới. Nhưng đôi lúc, sự cấp tiến của con người lại dẫn đến bi kịch<br /> của chính họ. Trong Một mình một ngựa, nhân vật trung tâm - bí thư Tỉnh ủy Quyết<br /> Định – đã đơn thương độc mã đi vào sào huyệt của thổ ti phong kiến, thuyết phục họ đi<br /> theo cách mạng. Cuộc đời ông là cuộc đời một con người say mê chiến công, lập nhiều<br /> kì tích như huyền thoại nhưng cũng chịu không ít trả giá, bầm dập. Cô đơn dường như<br /> đã trở thành trạng thái thường trực ở con người này: “Tựu trung, như định mệnh từ ông<br /> bước ra, trước sau ông vẫn chỉ là một chiến binh một người một ngựa xông pha nơi<br /> chiến trận”. Đơn độc đương đầu với khó khăn trong công cuộc xây dựng đất nước, trong<br /> hoàn cảnh chiến tranh gian khó và trong ý thức con người còn mông muội, nhiều định<br /> kiến hẹp hòi, nặng tính chất giáo điều, có lúc ông tưởng chừng như không còn sức, cảm<br /> giác như mình “đứng trong sương mù chỉ nhìn thấy ba bước chân”. Trong hội nghị<br /> Mường Thông, con người đầy bản lĩnh, nhiệt tâm này cũng phải cảm thấy “cô đơn lắm”<br /> vì “một mình kiên trì một ý tưởng”, đối đầu với tất cả, “hoàn toàn ở vào thế một mình<br /> một cõi ở nơi đầu sóng ngọn gió”, “tiền duyên chỉ còn lại một lô cốt cố thủ”. Cô đơn<br /> với cả những người ngỡ cùng hội cùng thuyền vì giữa thời buổi bấy giờ, tình đồng chí<br /> không còn giữ được vẻ thiêng liêng, đẹp đẽ như xưa: “Cùng là cấp ủy với nhau mà ganh<br /> ghét, tị nạnh, tìm cách dìm dập nhau đủ trò. Tiếng là đứng đầu một tỉnh mà nhiều khi xử<br /> sự với nhau, với công việc như lũ tiểu nhân, như bày trẻ nít”. Ông cũng lẻ loi và yếm<br /> thế biết bao khi một mình kiên định bảo vệ chân lí. Sự bất lực trước án kỉ luật đầy vô lí,<br /> bất công của ông Đồng và Hưng khiến ông Bí thư tỉnh ủy Hoàng Liên, ngay cả trong<br /> cơn nguy kịch chưa biết sống chết thế nào vẫn khôn nguôi dằn vặt, hối lỗi. Không ít lúc,<br /> nhân vật còn cảm thấy bản thân rơi vào trạng thái “vô cố tri” trong quan hệ với người<br /> vợ đầu ấp tay gối của mình. Là người đam si với công cuộc xây dựng cuộc sống mới,<br /> hầu như ông không còn dành thời gian cho bản thân. Trong khi Yên, vợ ông, “hai con<br /> rồi mà ánh mắt còn tươi mưởi thế kia, vóc hình còn óng ả, rạng rỡ, đa cảm và sôi nổi thế<br /> kia!” thì ông lại là một người ham mê chiến công, ham mê công việc đến mức bận rộn<br /> tối ngày, do vậy đã “tự làm vơi cạn nguồn dục vọng và lạc thú đàn bà của mình”, trở<br /> <br /> 78<br /> <br /> PHÙNG THỊ HẢI YẾN – BÙI THANH TRUYỀN<br /> <br /> thành một kẻ “kém cỏi”, “thiểu năng” trong chuyện chăn gối với vợ. Điều đó phần nào<br /> khiến mối tình của ông với Yên khởi đầu là cuộc kì ngộ giữa anh hùng và mĩ nhân thì<br /> giờ đây giữa hai người xuất hiện một trạng thái không cân bằng, một vết rạn ngày càng<br /> sâu rộng. Việc tái hiện bi kịch đời thường ẩn sau hào quang huyền thoại của nhân vật<br /> cho thấy sự mới mẻ, toàn diện và nhân bản trong tư duy nghệ thuật của nhà văn xuất<br /> phát từ nỗ lực phi thường để không ngừng “khuấy động văn đàn” [8].<br /> Toàn (Một mình một ngựa), Dương (Chuyện của Lý) là những nhân vật đồng dạng với<br /> ông Quyết Định. Chính nỗ lực “phá trói” để vượt ra ngoài những suy nghĩ, định kiến<br /> hạn hẹp, nặng tính chất giáo điều, quy chụp của cái thời mà mỗi con người “không phải<br /> là một cá nhân”, “không phải là của riêng mình”, mà là “một thành viên của một cơ<br /> cấu”, “một cái đinh ốc, một cánh tay đòn, một bộ phận của một cỗ máy”, được “giản<br /> lược hóa đến cùng”, bị “triệt tiêu nguyện vọng, ý muốn riêng tư” cũng đã dẫn đến bi<br /> kịch của hai người đàn ông giàu lí tưởng, khát vọng sống tốt đẹp này. Những đề xuất<br /> độc sáng, đầy tinh thần trách nhiệm của Toàn, dưới con mắt của con người thời ấy,<br /> bỗng trở thành những ý kiến ngoài lề, phản động, đi ngược lại nếp nghĩ của số đông và,<br /> đáng buồn thay, chúng lại trở thành “chứng cứ ngoại phạm” cho những kẻ cơ hội, thiển<br /> cận sử dụng để buộc tội anh: “Cách mạng hàm chứa trong nó sự hỗn độn nên nó là<br /> mảnh đất màu để đẻ ra những lũ quái thai, bọn cơ hội cặn bã”; “Cách mạng tuyệt đối<br /> không được sử dụng bọn vô sản lưu manh”; “Chủ nghĩa tập thể thô sơ triệt tiêu cá nhân<br /> là nguyên nhân tan rã của hợp tác xã, là tiền đề sinh ra tầng lớp lãnh đạo đặc quyền đặc<br /> lợi”,… Chung cuộc, cũng như ông Quyết Định, Toàn rơi vào trạng thái buồn chán, thất<br /> vọng bởi lạc loài, đơn độc ngay trong chính tập thể, với những người vốn được gọi là<br /> “đồng chí” mà hiếm ai đồng ý, đồng tình với mình. Còn Dương – “một tín đồ của chủ<br /> nghĩa anh hùng mang màu sắc lãng mạn” – khi đích thân cùng đồng đội săn bắt cướp<br /> hoặc chân trần lặn lội khắp hai mươi tám xã, tám mươi tư thôn bản để nắm tình hình bà<br /> con làm ăn sinh sống, vị Bí thư huyện ủy này cũng chịu bao điều tiếng thị phi, những<br /> trò ném đá giấu tay bẩn thỉu của thiên hạ, trong đó phần đông là những kẻ cơ hội, đục<br /> nước béo cò, chuyên sống bằng đố kị, kèn cựa, luôn tìm mọi cách triệt hạ những người<br /> nổi trội hơn mình. Thành công trong việc khắc họa kiểu nhân vật – người lãnh đạo cô<br /> đơn trong bi kịch lạc thời này là một đóng góp quan trọng của Ma Văn Kháng cho văn<br /> xuôi hôm nay.<br /> 3. KẾT LUẬN<br /> Hệ quả tất yếu – cũng là minh chứng khả tín cho những nỗ lực cách tân trong quan niệm<br /> nghệ thuật về con người của Ma Văn Kháng - là người viết đã tạo sinh một hệ thống<br /> nhân vật đầy ám gợi. Đó là chân dung thế hệ cán bộ vùng cao tâm huyết với sự nghiệp<br /> bảo vệ, xây dựng đất nước như ông Quyết Định, Dương, Đồng, Hưng, Toàn, Đình…<br /> Qua họ, người đọc thấy được chân ảnh của một lớp người với những ưu điểm, thiếu sót<br /> cụ thể. Đó là những thường dân Tây Bắc nghĩa tình, nhân hậu như ông Thòn, bà Pham<br /> (Chuyện của Lý), bà cụ Dư (Một mình một ngựa). Tuy mỗi nhân vật có một đời sống<br /> riêng nhưng tất cả đều có chung những nét tính cách ổn định, bất biến: lòng vị tha, nhân<br /> hậu, đức hi sinh, lối sống trọng tình… Sự hiện diện của họ không chỉ đem lại một trạng<br /> <br />