Một số biện pháp đưa hát ru Khmer Nam bộ vào các trường phổ thông dân tộc nội trú ở tỉnh Trà Vinh

VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 443 (Kì 1 - 12/2018), tr 37-41; 53<br /> <br /> MỘT SỐ BIỆN PHÁP ĐƯA HÁT RU KHMER NAM BỘ<br /> VÀO CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ Ở TỈNH TRÀ VINH<br /> Võ Thị Ngọc Kiều - Trường Đại học Trà Vinh<br /> Ngày nhận bài: 20/10/2018; ngày sửa chữa: 22/10/2018; ngày duyệt đăng: 26/10/2018.<br /> Abstract: Khmer possess a wealth of lullabies rich in content and diversified in art performing.<br /> Currently, protection, preservation and development of Khmer lullabies has become a crucial task.<br /> The introduction of Khmer lullabies into school activities does not only contribute to the<br /> affirmation of the musical values in Khmer folk music treasures but also preserves and fosters<br /> cultural value of Khmer in our national art. The article proposes some measures to introduce Khmer<br /> lullabies into main courses at ethnic minority boarding schools in Tra Vinh Province<br /> Keywords: Lullaby, folk music, Khmer people.<br /> 1. Mở đầu<br /> Âm nhạc dân gian có sức sống mãnh liệt, có sự ảnh<br /> hưởng rộng lớn trong đời sống văn hóa xã hội của mỗi<br /> dân tộc. Nên dù có phải trải qua bao biến thiên của lịch<br /> sử, âm nhạc dân gian vẫn mang ý nghĩa lớn lao trong việc<br /> bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc; là một trong<br /> các yếu tố cần thiết để định hình một thị hiếu thẩm mĩ<br /> lành mạnh,... Điều này có được là do bởi sự trường tồn<br /> của nó trong tâm thức của mỗi người dân. Cũng như rất<br /> nhiều các dân tộc khác trong đại gia đình các dân tộc Việt<br /> Nam, người Khmer Nam Bộ có một kho tàng âm nhạc<br /> dân gian phong phú, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, văn<br /> học và nghệ thuật. Đối với người Khmer, âm nhạc dân<br /> gian có sức sống bền bỉ, mãnh liệt. Nó có môi trường diễn<br /> xướng rất đa dạng với các lễ hội dân gian, với đời sống<br /> sinh hoạt văn hóa cộng đồng và tín ngưỡng tôn giáo vô<br /> cùng phong phú; và trước sự tấn công của những loại<br /> hình âm nhạc hiện đại, âm nhạc dân gian Khmer vẫn giữ<br /> nguyên giá trị và ngày càng khẳng định được vai trò của<br /> nó trong đời sống đồng bào phum sóc.<br /> Trong nỗ lực chung của cả xã hội, các nhà khoa học<br /> đã có những cố gắng trong việc sưu tầm, tìm hiểu, giới<br /> thiệu những kết quả nghiên cứu về âm nhạc dân gian<br /> Khmer đến với cộng đồng. Trong đó, hát ru Khmer Nam<br /> Bộ được đặc biệt quan tâm, bởi số lượng, vai trò của nó<br /> trong kho tàng âm nhạc dân gian Khmer và hơn hết là âm<br /> hưởng dân tộc, giá trị văn hóa Khmer hàm chứa trong mỗi<br /> lời ru, trong các làn điệu ngân nga và tấm lòng của người<br /> ru lẫn người được ru. Nghiên cứu hát ru Khmer từ các góc<br /> độ không chỉ góp phần khẳng định các giá trị âm nhạc,<br /> văn hóa trong kho tàng âm nhạc dân gian Khmer mà còn<br /> qua đó góp phần lưu giữ và phát huy giá trị của thể loại<br /> hát ru Khmer đối với nền nghệ thuật nước nhà. Vì vậy,<br /> chúng tôi đề xuất các biện pháp đưa hát ru Khmer vào các<br /> hoạt động dạy học chính khóa và ngoại khóa vào các<br /> trường trung học phổ thông dân tộc nội trú tỉnh Trà Vinh.<br /> <br /> 37<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Vấn đề quan niệm và khai thác tư liệu hát ru<br /> Khmer Nam Bộ<br /> Xét trên bình diện tổng thể thì sự tiếp xúc văn hóa<br /> giữa các tộc người trên đất nước Việt Nam là sự tiếp xúc<br /> văn hóa trong hòa bình, sự tiếp biến văn hóa có chọn lọc.<br /> Chính điều này đã làm cho nền văn hóa Việt Nam vừa đa<br /> dạng, phong phú lại vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Do đặc<br /> điểm cư trú đan xen, quá trình giao lưu văn hóa giữa các<br /> tộc người ở Nam Bộ diễn ra khá mạnh mẽ. Người Khmer<br /> Nam Bộ có lịch sử cộng cư hoà hợp, gần gũi, gắn bó với<br /> các tộc người Kinh, Hoa,... trên vùng đất Nam Bộ.<br /> Nhưng với người Khmer, những giá văn hóa nghệ thuật<br /> của dân tộc có tầm ảnh hưởng, sức lan tỏa lớn đến từng<br /> cá thể nên các giá trị văn hóa của Khmer vẫn được bảo<br /> lưu tốt.<br /> Hát ru là một thể loại đặc biệt trong kho tàng âm nhạc<br /> dân gian. Những làn điệu hát ru thường là các bài hát<br /> nhẹ nhàng, đơn giản và phần lớn đều có xuất xứ từ ca<br /> dao, đồng dao, hò vè dân gian, các loại thơ,... được<br /> truyền từ đời này qua đời khác; còn hát ru Khmer thì có:<br /> “giai điệu dìu dặt, do những câu nhạc ngắn được tổ<br /> chức lại xuất hiện chậm rãi và êm ái. Kết cấu của lời hát<br /> ru thường mở đầu bằng một câu “Con ơi ngủ đi”, “Út<br /> ơi ngủ đi đừng khóc”, hoặc “Cháu ơi đừng khóc đừng<br /> la”,... Với mục đích thực tiễn là hát để ru đứa trẻ ngủ,<br /> nội dung hát ru Khmer thường là lời tâm tình ngọt ngào<br /> hay lời dặn dò thân ái của người ru đối với con, cháu,<br /> hoặc em” [1; tr 139]. Trong Hôn nhân và gia đình người<br /> Khmer Nam Bộ (2012), Nguyễn Hùng Khu cho rằng:<br /> “Tới nay, người Khmer Đồng bằng sông Cửu Long còn<br /> lưu giữ một kho tàng hát ru với những khúc hát trữ tình,<br /> nên thơ nói về quan hệ lứa đôi hòa vào cảnh thiên nhiên<br /> mênh mông, làm cho màu sắc tình yêu càng đậm đà và<br /> lãng mạn. Kết cấu lời hát ru luôn được mở đầu: “Con<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 443 (Kì 1 - 12/2018), tr 37-41; 53<br /> <br /> ơi...”, “út ới...”. Giai điệu hát ru của người Khmer<br /> thường chậm rãi, ngắn và êm ái với nội dung là lời tâm<br /> tình ngọt ngào, thân ái”[2; tr 41]. Những nội dung này<br /> làm nên nội dung và giá trị của các bài hát ru trong đời<br /> sống văn hóa gia đình của người Khmer. Ngoài chức<br /> năng thực hành cụ thể thì hát ru Khmer còn gửi gắm<br /> truyền thống hiếu học, tình yêu gia đình, quê hương, yêu<br /> lao động,... của biết bao thế hệ người Khmer. Vì vậy, hát<br /> ru Khmer không chỉ mang hơi thở của một khúc ca tâm<br /> tình mà còn mang hơi hướng của gia huấn ca, một loại<br /> sách dạy làm người của người Khmer.<br /> Giống như tình hình sưu tầm, nghiên cứu các thể loại<br /> dân ca khác, hát ru Khmer Nam Bộ đã được quan tâm<br /> sưu tầm, phổ biến tuy chưa thật sự đầy đủ và rộng rãi<br /> nhưng với nguồn tư liệu hiện có, vẫn có thể khẳng định<br /> tiếng nói riêng, bản sắc thể loại của hát ru Khmer. Ngoài<br /> những đặc điểm chung của thể loại hát ru, hát ru Khmer<br /> còn có những dấu ấn riêng về văn hóa nghệ thuật, những<br /> điều đã tạo nên sức hấp dẫn mãnh liệt của hát ru Khmer<br /> đối với các nhà nghiên cứu. Năm 2004, nhạc sĩ Nguyễn<br /> Văn Hoa, sau 30 năm lặn lội khắp các vùng miền Tây<br /> Nam Bộ, đã sưu tầm và xuất bản công trình 100 làn điệu<br /> dân ca Khmer gồm 02 tập. Công trình đã kí âm, phiên<br /> âm và dịch ra tiếng Việt góp phần đáng kể cho việc giới<br /> thiệu và phổ biến dân ca của người Khmer Nam Bộ đến<br /> với công chúng. Ngoài ra, còn phải kể đến nguồn tư liệu<br /> hát ru Khmer từ công trình Văn học dân gian Sóc Trăng<br /> (2002), Văn học dân gian Bạc Liêu (2005) của Chu Xuân<br /> Diên chủ biên, Dân ca Trà Vinh (2004) của Nguyễn Trúc<br /> Phong chủ biên. Trong những năm gần đây, các luận văn,<br /> luận án, các bài báo nghiên cứu về dân ca Khmer Nam<br /> Bộ được ra đời nhiều hơn, với nhiều cách tiếp cận mới<br /> mẻ. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về dân ca<br /> Khmer nói chung, hát ru Khmer nói riêng đã được công<br /> bố thường nghiêng về lịch sử, văn hóa hay đi sâu về vấn<br /> đề âm nhạc. Một số tác phẩm khác có tính nhỏ lẻ hoặc<br /> chỉ là những công trình sưu tầm, giới thiệu ca từ của các<br /> bài dân ca Khmer. Ngoài ra, hiện chưa có công trình nào<br /> về hát ru Khmer được nghiên cứu, nhất là nghiên cứu để<br /> đưa hát ru Khmer vào trong nhà trường.<br /> 2.2. Đặc điểm và ý nghĩa của việc đưa hát ru Khmer<br /> vào các trường phổ thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh<br /> Hát ru nói chung là một loại hình ca hát tiêu biểu và<br /> được hình thành từ lâu đời của các dân tộc. Chính vì vậy,<br /> với những đặc trưng vốn có cùng với việc gắn hát ru với<br /> việc giáo dục con trẻ đã tạo ra vị trí và giá trị nhất định<br /> của hát ru đối với đời sống văn hóa các dân tộc. Ở nước<br /> ta, mỗi miền đều có hát ru và lối hát của mỗi nơi, của mỗi<br /> người cũng khác nhau. Tuy nhiên, dù ở đâu, chức năng<br /> thực hành của hát ru đều giống nhau. Đó là dần đưa đứa<br /> bé vào giấc ngủ êm đềm. Ngoài ra, thông qua lời ru,<br /> <br /> 38<br /> <br /> người ru có thể giãi bày tâm sự, nỗi niềm của mình. Dù<br /> không hề biết nhạc biết thơ là gì, mà chỉ qua truyền khẩu,<br /> và hơn hết là với tình cảm trìu mến với cháu, với con,<br /> “những người nghệ sĩ chân quê” đã vô tình lưu giữ, bảo<br /> tồn được một loại hình âm nhạc độc đáo, thấm đậm tính<br /> nhân văn.<br /> Qua những lời ru của mình, những người bà, người<br /> mẹ Khmer đã giúp cháu, con mình hình thành nhân cách,<br /> thái độ ứng xử với con người, với tự nhiên; góp phần gieo<br /> vào tâm thức trẻ thơ những hạt giống tốt lành về lòng<br /> nhân ái, đạo lí làm người, tình yêu quê hương đất nước:<br /> Mẹ cháu vất vả ruộng nương<br /> Cả đời một nắng hai sương nhọc nhằn<br /> Suốt ngày bùn lấm tay chân<br /> Nhổ mạ cấy lúa mưa dầm gió giông... [3; tr 29]<br /> Từ đó, hát ru sẽ dần dần dạy trẻ biết quý trọng từng<br /> giọt mồ hôi, từng công sức và tấm lòng của người làm<br /> cha mẹ để ngoan ngoãn, hiểu chuyện và nỗ lực hơn trong<br /> quá trình trưởng thành. Trong các bài hát ru, người mẹ<br /> đã khéo léo hướng cho con trẻ ý thức lao động, biết giúp<br /> đỡ cha mẹ,...<br /> Với truyền thông hiếu học và mong muốn thoát<br /> nghèo bằng cái chữ, hát ru Khmer thay lời cha mẹ<br /> khuyên con cái học hành chăm chỉ để sau này có thể tự<br /> lo cho thân, có thể có đời sống tốt đẹp hơn cha mẹ chúng:<br /> Mẹ ôm con mẹ dỗ<br /> Chờ khi con lớn khôn<br /> Mẹ cho con đến trường<br /> Cái chữ cho con nương nhờ tấm thân! [3; tr 21]<br /> Nỗi lòng đau đáu của bậc sinh thành là định hướng<br /> tương lai phù hợp cho mỗi đứa trẻ và sẽ tạo thêm cho con<br /> sức mạnh niềm tin vượt qua những sóng gió cuộc đời.<br /> Bên cạnh ý nghĩa giáo dục, hát ru còn là một hình<br /> thức để người phụ nữ Khmer bộc bạch tâm sự, kể cả<br /> những tâm tư khó nói. Trong đêm khuya, khi ngoài trời<br /> mưa tuôn xối xả,... người phụ nữ dường như được ngoại<br /> cảnh tác động đã mạnh dạn giãi bày nỗi lòng:<br /> À ơi...<br /> Ngoài hiên tí tách mưa rơi<br /> Từng giọt từng giọt mưa hoài chẳng ngưng<br /> Tiếng chim cùng tiếng côn trùng<br /> Hòa nhau thành tiếng nỉ non u buồn... [3; tr 19]<br /> Những hành động, sự lo nghĩ của người phụ nữ, chủ<br /> yếu là người mẹ cho con, cho chồng được gửi gắm trong<br /> các bài hát ru Khmer cho chúng ta thấy được sự đảm<br /> đang, giàu đức hi sinh của người phụ nữ Khmer. Lời ru<br /> của người phụ nữ Khmer như một nét đẹp trong văn hóa<br /> ứng xử và thể hiện sự hữu dụng của mình với rất nhiều<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 443 (Kì 1 - 12/2018), tr 37-41; 53<br /> <br /> chức năng kép của một thể loại âm nhạc dân gian. Cách<br /> thể hiện tình yêu, sự quan tâm lo lắng cho con, dạy con<br /> sống đúng đắn là cách hành xử tốt đẹp mà người Khmer<br /> muôn đời vẫn làm, vẫn mong muốn con cháu mình tiếp<br /> nối.<br /> Ngoài văn hóa ứng xử, giáo dục, hát ru Khmer còn<br /> tái hiện hình ảnh vùng đất Nam Bộ, các sản vật quen<br /> thuộc thường được đưa vào lời ru để lại dấu ấn đặc trưng,<br /> vừa gần gũi vừa đặc biệt: Mẹ đi Sa Đéc mua quà/Mua<br /> bánh mua trái, chuối già chuối cơm...[3; tr 13]. Dù có là<br /> một địa danh cụ thể, hay chỉ là những hình ảnh chung về<br /> miền quê yên bình như hình ảnh dòng sông, cánh đồng<br /> thì nó vẫn mang chung nỗi niềm của người mẹ. Họ nhắc<br /> nhở con mình về quê hương như một phần máu thịt của<br /> mỗi người. Và còn nữa, hình ảnh cửa nhà, ngõ xóm là<br /> một phần kí ức tuổi thơ dù chỉ nhỏ bé, đơn sơ thôi nhưng<br /> chắc chắn sẽ không thể phai mờ trong nỗi nhớ, trong trái<br /> tim của mỗi người con Khmer.<br /> Trong hát ru, mỗi người đều có một cách hát riêng<br /> nhưng nhìn chung đều mang tính trữ tình. Nó thể hiện rõ<br /> tình cảm của người ru với người được ru, đặc biệt là tình<br /> mẫu tử thiêng liêng và luôn để lại ấn tượng sâu sắc trong<br /> tâm hồn trẻ nhỏ. Qua những bài hát ru, hình ảnh những<br /> người mẹ, người bà Khmer miệt mài, nhẫn nại để con<br /> mình yên giấc mãi luôn là hình ảnh đẹp khắc vào lòng<br /> những đứa con đến cuối cuộc đời:<br /> Ngủ đi con, hỡi con ngoan<br /> Mai mẹ dậy sớm đi làm nuôi con<br /> Con thương, mẹ dỗ mẹ bồng<br /> Để ba con ngủ hừng đông đi cày [3; tr 19]<br /> Hình thức diễn xướng dân ca của người Khmer khá<br /> đa dạng, nó gắn bó mật thiết với đời sống thường ngày<br /> của bà con phum sóc như lao động sản xuất, nghi lễ<br /> phong tục, sinh hoạt. Còn đối với hát ru Khmer, môi<br /> trường diễn xướng, đối tượng được ru và người thực<br /> hành hát ru là những yếu tố góp phần tạo nên giá trị nghệ<br /> thuật, giá trị văn hóa của hát ru Khmer.<br /> Trong diễn xướng hát ru, ngoài lời ru, những đôi cánh<br /> tay, đôi chân, lồng ngực, chiếc võng là những “công cụ”<br /> hỗ trợ để dỗ cho trẻ thơ đi vào giấc ngủ. Bên cạnh đó,<br /> người ru cũng có thể dùng những động tác như vỗ về nhẹ<br /> nhàng, nhịp điệu linh hoạt tùy theo trạng thái của đứa trẻ<br /> mà giúp trẻ nhanh chóng chìm vào giấc ngủ.<br /> Hát ru nằm trong hình thức diễn xướng đơn diễn.<br /> Cũng giống như hát ru các dân tộc khác, người mẹ đóng<br /> vai trò là người diễn xướng chủ yếu trong hát ru Khmer.<br /> Ngoài ra, người bà cũng tham gia diễn xướng hát ru<br /> nhưng đối với hát ru Khmer người bà đóng vai trò thay<br /> thế khi mẹ bận việc. Vì vậy, dù khẳng định tình yêu của<br /> mình dành cho cháu nhưng trong câu hát của bà hình ảnh<br /> <br /> 39<br /> <br /> vất vả người mẹ luôn thường trực. Khi nghe người mẹ,<br /> người bà Khmer cất lời ru, trong tâm trí mỗi người chúng<br /> ta, hình dung dáng điệu về mẹ, về bà của mình chợt ùa<br /> về, nồng ấm. Trên cánh võng trước hiên nhà, trên cái<br /> giường đặt ở sát vách nhà,... mẹ, bà chúng ta đã từng ngồi<br /> đấy, nhẫn nại, yêu thương.<br /> Dân ca Khmer Nam Bộ hầu hết đều lấy không gian,<br /> thời gian hiện tại làm thời gian nghệ thuật của mình.<br /> Điều này cũng dễ hiểu trước hết bởi vì lời thơ được sáng<br /> tác là để diễn xướng trong một môi trường không gian<br /> và thời gian nhất định. Trong đó, thời gian hát ru Khmer<br /> thường không giới hạn, có thể vào buổi trưa, buổi chiều<br /> hay trong lúc đêm khuya. Với mục đích là ru để dỗ người<br /> được ru đi vào giấc ngủ, nên hát ru có thể vang lên bất<br /> cứ lúc nào khi người được ru buồn ngủ, có nhu cầu ngủ<br /> hay do người ru có việc cần làm. Ngoài ra, thời gian<br /> trong lời hát ru Khmer cũng mang tính phiếm chỉ. Nó là<br /> thời gian của tâm trạng, thời gian tâm lí. Dường như chỉ<br /> có thể lấy lí do sự nóng lòng của người mẹ để lí giải cho<br /> sự phi lí của thời gian đó. Bỏ con thơ ở nhà đi chợ đường<br /> xa, người mẹ rất lo lắng nên thấy thời gian qua nhanh<br /> một cách bất thường. Điều này đã khẳng định cho tình<br /> yêu thương, công chăm sóc lớn lao của những người mẹ<br /> nói chung.<br /> Sinh hoạt của hát ru diễn ra phổ biến hàng ngày, trong<br /> không gian gia đình và cộng đồng làng xóm. Như đã nói<br /> ở trên, không gian hát ru vừa cụ thể vừa mênh mang, vừa<br /> là nơi ngôi nhà vừa là lòng mẹ thân yêu, nhưng cũng là<br /> một không gian vô cùng rộng mở khoáng đạt do chính<br /> những lời ru mang đến.<br /> Đối với học sinh (HS) nói chung, HS ở các trường<br /> phổ thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh nói riêng, nếu được<br /> dạy, được học hát ru thì HS sẽ được giáo dục tình yêu<br /> quê hương, đất nước, con người. Đó là những bài học về<br /> đạo đức, thẩm mĩ, giúp các em gần gũi hơn với nghệ<br /> thuật âm nhạc và thơ ca truyền thống. Ngoài việc tạo nên<br /> một tình cảm tốt đẹp đối với đất nước, văn hóa truyền<br /> thống, hát ru còn trang bị cho lớp trẻ một cơ sở nghệ thuật<br /> để sáng tạo, tiếp cận những bài ca dân tộc.<br /> Ngoài ra, qua hát ru Khmer, HS sẽ hiểu thêm về mối<br /> quan hệ giữa ngôn ngữ và làn điệu, bắt nguồn từ giọng<br /> nói, tâm - sinh lí phù hợp với lối sống và phong cách của<br /> nhân dân ta. Hát ru cùng với các thể loại dân ca khác cũng<br /> góp phần mở ra cho HS một kho tàng văn hóa tiềm ẩn<br /> trong đó bởi những nét văn hóa, phong cách, đặc điểm<br /> ngôn ngữ, hoàn cảnh sống, lịch sử địa lí, phong tục tập<br /> quán gắn liền với đạo đức, tư tưởng, tình cảm với cuộc<br /> sống khác nhau của từng địa phương, từng dân tộc.<br /> Ở một góc độ khác, thông qua việc được học, được<br /> nghe, được trình diễn các bài hát ru sẽ mang đến cho các<br /> em sự yêu thích, gắn bó, say mê, tạo nên nhu cầu tự thân<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 443 (Kì 1 - 12/2018), tr 37-41; 53<br /> <br /> và để rồi khi trưởng thành, không ít các em lại là những<br /> người tiếp tục truyền dạy cho các thế hệ tiếp nối cảm<br /> nhận và hiểu được cái hay, cái đẹp trong các làn điệu dân<br /> ca của đất nước, quê hương mình.<br /> Vì vậy, đưa hát ru Khmer vào nhà trường nói chung,<br /> mà trước hết là các trường phổ thông dân tộc nội trú ở<br /> Trà Vinh nói riêng, là một biện pháp thiết thực để truyền<br /> bá và giáo dục lòng yêu mến, tự hào với những di sản<br /> văn hóa dân tộc; hướng tới giáo dục toàn diện, hướng HS<br /> tới cái Chân - Thiện - Mĩ, góp phần phát triển nhân cách,<br /> qua đó trang bị cho các em hành trang vững bước vào<br /> thời kì hội nhập, phát triển và đổi mới của đất nước.<br /> 2.3. Đề xuất các biện pháp đưa hát ru Khmer vào các<br /> trường phổ thông dân tộc nội trú ở tỉnh Trà Vinh<br /> 2.3.1. Cơ sở và nguyên tắc của việc đề xuất đưa hát ru<br /> Khmer vào các trường phổ thông dân tộc nội trú ở tỉnh<br /> Trà Vinh<br /> Trà Vinh là tỉnh nằm giữa sông Tiền và sông Hậu<br /> thuộc miền Tây Nam Bộ. Đây là nơi tụ cư lớn của dân<br /> tộc Khmer ở Đồng bằng sông Cửu Long. Theo thống kê<br /> năm 2013, người Khmer là 322.800 nghìn người, chiếm<br /> 31,62% dân số toàn tỉnh (Theo tài liệu số 781/BC-CTK<br /> ngày 23/12/2013 của Cục Thống kê tỉnh Trà Vinh). Là<br /> tộc người có mặt lâu đời và quá trình cộng cư với các dân<br /> tộc khác trên vùng đất Nam Bộ, người Khmer Trà Vinh<br /> vẫn bảo lưu đầy đủ bản sắc văn hóa của dân tộc mình.<br /> Một trong những nỗ lực chung trong việc giữ gìn<br /> ngôn ngữ, bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số, Nhà nước<br /> thành lập các trường phổ thông dân tộc nội trú cho con<br /> em dân tộc thiểu số, con em gia đình các dân tộc định cư<br /> lâu dài tại vùng có điều kiện KT-XH đặc biệt khó khăn<br /> nhằm góp phần tạo nguồn đào tạo cán bộ và nguồn nhân<br /> lực có chất lượng cho vùng này. Ở Trà Vinh, hiện có 08<br /> trường phổ thông dân tộc nội trú, trong đó có 03 trường<br /> trung học phổ thông. Trường phổ thông dân tộc nội trú là<br /> loại hình trường chuyên biệt mang tính chất phổ thông,<br /> dân tộc và nội trú. Các trường phổ thông dân tộc nội trú<br /> ở Trà Vinh đang thực hiện chương trình giáo dục và các<br /> hoạt động giáo dục của cấp học phổ thông tương ứng<br /> được quy định tại Điều lệ trường trung học hiện hành,<br /> ngoài ra còn thực hiện chương trình và các hoạt động<br /> giáo dục đặc thù, trong đó có tổ chức giảng dạy môn<br /> Tiếng Khmer. Trường phổ thông dân tộc nội trú được<br /> phép tuyển sinh không quá 5% trong tổng số chỉ tiêu<br /> được tuyển mới hằng năm là con em người dân tộc Kinh<br /> có hộ khẩu thường trú và định cư từ 03 năm trở lên (tính<br /> đến ngày tuyển sinh).<br /> Hiện tại, tỉnh Trà Vinh có gần 58.000 HS dân tộc<br /> thiểu số nhập học, đạt tỉ lệ 31,5% so tổng số HS toàn tỉnh;<br /> cao hơn tỉ lệ dân số là người dân tộc của tỉnh hiện nay.<br /> <br /> 40<br /> <br /> Ngoài các hoạt động học tập, các hoạt động giáo dục,<br /> sinh hoạt của trường phổ thông nói chung, trường phổ<br /> thông dân tộc nội trú còn tổ chức các hoạt động văn hóa,<br /> văn nghệ, thể thao nhằm giáo dục lòng yêu nước, đạo<br /> đức, lối sống, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của<br /> dân tộc, xóa bỏ các tập tục lạc hậu, góp phần phát triển<br /> và hoàn thiện nhân cách HS. Trong những định hướng,<br /> hoạt động để đạt được mục đích trên, thì thiết nghĩ cần<br /> đa dạng hóa các hoạt động dạy học, sinh hoạt cho HS ở<br /> các trường phổ thông dân tộc nội trú.<br /> Như đã nói ở trên, lứa tuổi HS đang học ở các trường<br /> phổ thông dân tộc nội trú, trung học cơ sở, trung học phổ<br /> thông đang được tổ chức giảng dạy ở Trà Vinh rất phù<br /> hợp với dạy học hát, biểu diễn hát ru. Ngoài ra, sách Âm<br /> nhạc và Mĩ thuật 9, được thiết kế học trong một học kì,<br /> trong đó phân môn Học hát gồm có 4 bài và ở tiết 15 là<br /> bài hát do địa phương tự chọn. Đây là tiết dạy thuận lợi<br /> cho các trường phổ thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh đưa<br /> hát ru vào tiết học chính khóa này.<br /> Bên cạnh đó, trong chương trình Ngữ văn cấp trung<br /> học cơ sở và trung học phổ thông, chúng ta có thể đưa<br /> hát ru Khmer vào các tiết dạy sau:<br /> - Chương trình Ngữ văn địa phương: tiết 71, 72, 139<br /> trong chương trình Ngữ văn 6.<br /> - Những câu hát về tình cảm gia đình: tiết 9 trong<br /> chương trình Ngữ văn 7.<br /> - Chương trình địa phương: tiết 74, 137 trong chương<br /> trình Ngữ văn 7.<br /> - Dạy chủ đề: từ tiết 78 đến 86 trong chương trình<br /> Ngữ văn 10.<br /> - Bài 18 “Vài nét về tình hình sưu tầm tục ngữ, ca<br /> dao, dân ca địa phương” trong chương trình Ngữ văn địa<br /> phương Trà Vinh lớp 7.<br /> Ngoài ra, khi đề xuất đưa hát ru vào nhà trường trung<br /> học, chúng tôi còn chú ý đến cơ sở đặc điểm về âm vực<br /> giọng hát, đặc điểm tâm - sinh lí và nhận thức của HS.<br /> Những bài hát ru Khmer được lựa chọn phải là những bài<br /> hát nằm trong âm vực giọng của HS, bố cục nhẹ nhàng<br /> không nên quá phức tạp mà vẫn mang tính nghệ thuật,<br /> được thể hiện bằng sự hài hòa giữa phần âm nhạc và lời<br /> ca. Các bài hát được chọn phải có giai điệu dễ hát, dễ<br /> thuộc, âm vực vừa phải, tiết tấu mạch lạc, rõ ràng; tránh<br /> lựa chọn những bài hát ru đòi hỏi trình độ tư duy âm nhạc<br /> vượt quá tầm nhận thức của lứa tuổi HS, nội dung không<br /> rõ ràng, lời ca khó hiểu. Các bài hát ru Khmer lựa chọn<br /> nên phong phú về tính chất, vui, trữ tình, trầm lắng và đi<br /> vào lòng người. Ngoài ra, những bài hát ru được tuyển<br /> chọn phải mang đậm màu sắc dân tộc Khmer. Nội dung<br /> ca từ của những bài hát ru được lựa chọn phải mang đặc<br /> trưng của vùng, miền, phản ánh được những nét cơ bản<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 443 (Kì 1 - 12/2018), tr 37-41; 53<br /> <br /> về con người, cuộc sống lao động, cũng như đời sống<br /> tinh thần của người dân. Các bài hát được chọn phải<br /> mang tính thẩm mĩ tích cực, có giá trị giáo dục nhân cách,<br /> đạo đức, đáp ứng được nội dung, mục tiêu giáo dục.<br /> 2.3.2. Tổ chức các hoạt động đưa hát ru Khmer vào các<br /> trường phổ thông dân tộc nội trú ở tỉnh Trà Vinh<br /> * Thành lập các Câu lạc bộ hát ru Khmer:<br /> Thành lập các câu lạc bộ âm nhạc trong nhà trường<br /> nói chung, Câu lạc bộ hát ru Khmer trong các trường phổ<br /> thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh nói riêng nhằm hướng<br /> đến sự phát triển và giữ gìn những bản sắc văn hoá dân<br /> tộc qua âm nhạc dân gian. Hình thức này nếu được tổ<br /> chức trong các trường phổ thông dân tộc nội trú thì sẽ<br /> được duy trì, hoạt động tốt bởi truyền thống yêu ca hát,<br /> tập quán sinh hoạt cộng đồng, vui chơi của người Khmer.<br /> Để có một Câu lạc bộ hát ru Khmer hoạt động có hiệu<br /> quả thì những vấn đề sau cần phải thực hiện nghiêm túc:<br /> - Câu lạc bộ không chỉ tập hợp những HS Khmer có<br /> năng khiếu và yêu thích ca hát, biểu diễn âm nhạc, trong<br /> đó chủ yếu là HS cuối cấp, mà còn phải hướng đến sự<br /> thưởng thức, khơi dậy sự ủng hộ, yêu thích của tất cả HS<br /> mọi lứa tuổi, nhất là HS các dân tộc khác.<br /> - Ngoài GV âm nhạc, GV giảng dạy môn Tiếng<br /> Khmer, GV người Khmer đóng vai trò chủ chốt trong<br /> Câu lạc bộ thì cần tăng cường huy động sự tham gia<br /> thưởng thức, diễn xướng của tất cả các GV trong trường.<br /> - Các câu lạc bộ hát ru Khmer cần phải xây dựng kế<br /> hoạch hoạt động thường kì và nội quy hoạt động cụ thể.<br /> - Các câu lạc bộ hát ru Khmer cần trang bị những điều<br /> kiện cần thiết về cơ sở vật chất, phương tiện như phòng,<br /> nhạc cụ, sách, băng đĩa nhạc,... cho việc tổ chức diễn<br /> xướng hát ru Khmer.<br /> - Các bài hát ru Khmer nên được lựa chọn theo chủ<br /> đề, địa phương,... và được các Câu lạc bộ tổ chức thực<br /> hiện thông qua những hoạt động cụ thể, đa dạng.<br /> - Đa dạng hóa các hình thức biểu diễn: biểu diễn tại<br /> câu lạc bộ cho các thành viên thêm tự tin, mạnh dạn, sau<br /> đó tổ chức biểu diễn trước toàn trường trong sinh hoạt tập<br /> thể hoặc ngày lễ, hoặc tổ chức giao lưu chức giao lưu với<br /> các trường khác trong khu vực. Đây là điều kiện tốt để<br /> tham khảo, học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau nếu có điều kiện.<br /> * Tổ chức thi, biểu diễn hát ru Khmer cho HS:<br /> Trong các chương trình ngoại khóa tại trường, hoạt<br /> động âm nhạc là một phần luôn được chú trọng và đầu tư<br /> kĩ lưỡng. Việc đưa hát ru vào hoạt động âm nhạc ngoại<br /> khóa vào những dịp này là cơ hội tốt và đem lại hiệu quả<br /> thiết thực. Thông qua hoạt động này, các GV và HS có dịp<br /> thưởng thức, đánh giá về thành quả quá trình học tập; đồng<br /> thời, khơi gợi niềm đam mê, hứng thú với những bài hát<br /> ru Khmer cho HS, GV và cộng đồng. Việc tổ chức thi,<br /> <br /> 41<br /> <br /> biểu diễn hát ru Khmer cho HS ở các trường phổ thông<br /> dân tộc nội trú có thể tổ chức thành các hoạt động sau:<br /> - Tăng cường đưa các tiết mục hát ru vào các hoạt động<br /> biểu diễn văn nghệ của trường, ngành. Biểu diễn văn nghệ<br /> là một trong những hoạt động thường xuyên được HS rất<br /> yêu thích và nhiệt tình tham gia. Hoạt động này giúp HS<br /> rèn luyện tính tự lập, phát huy tính tích cực, năng lực hoạt<br /> động nhóm, sinh hoạt ngoại khóa trong các ngày lễ, hay<br /> những dịp giao lưu văn nghệ, thi đua giữa các lớp, tổ,<br /> nhóm. Trong các buổi biểu diễn văn nghệ Khmer, với các<br /> tiết mục hát ru Khmer, nhiều HS sẽ được tạo sân chơi vô<br /> cùng bổ ích và lí thú, có cơ hội bộc lộ năng khiếu, được<br /> giáo dục thẩm mĩ, nhân cách một cách hiệu quả.<br /> - Theo thường lệ, các cuộc thi được tổ chức tại trường<br /> phổ thông dân tộc nội trú ở Trà Vinh đều theo chủ điểm<br /> là vào các ngày lễ, ngày kỉ niệm. Để thực hiện tốt hình<br /> thức này thì ban tổ chức cần phải có kế hoạch cụ thể để<br /> GV chủ nhiệm và HS nắm bắt và hiểu rõ. Ngoài những<br /> tiết mục hát múa theo chủ đề, ban tổ chức yêu cầu mỗi<br /> lớp phải có ít nhất một tiết mục văn nghệ về hát ru<br /> Khmer. Các em có thể hát dựa theo các lời thơ hoặc tự<br /> đặt lời mới.<br /> * Tổ chức các cuộc thi đặt lời mới cho giai điệu hát<br /> ru Khmer theo chủ đề:<br /> Khi tổ chức đặt lời mới cho giai điệu hát ru Khmer<br /> chính là chúng ta đang hướng HS vào việc yêu quý, trân<br /> trọng và bảo tồn nền văn hóa truyền thống. Đồng thời,<br /> qua hoạt động này, HS còn được nâng cao năng lực ngôn<br /> ngữ, tìm hiểu thể thơ Khmer, giá trị nội dung, nghệ thuật<br /> của hát ru Khmer,... Hình thức thi này có thể được phát<br /> động thành một hình thức sinh hoạt trong một vài tuần<br /> của năm học. Sau đó, có thể tổ chức diễn xướng, công bố<br /> kết quả tại sân trường vào tiết chào cờ ngày thứ 2, hoặc<br /> tổ chức cho các cá nhân HS, tổ nhóm HS thi biểu diễn<br /> Hát ru Khmer dựa trên phần đặt lời mới đã đặt. Dựa trên<br /> phần lời các em đã đặt, ở phần thi này sẽ vận dụng được<br /> tất cả những gì mình đã biết, thể hiện sự sáng tạo cũng<br /> như khả năng kết hợp những động tác khi biểu diễn. Từ<br /> lời nói, động tác diễn, cách hát phải được luyện tập kĩ<br /> lưỡng, nhuần nhuyễn. Ngoài ra, các em còn phải sắp xếp<br /> các hoạt cảnh sao cho phù hợp với vai diễn, hoàn cảnh<br /> trong từng chặng hát. Để thực hiện được nội dung này,<br /> cần có sự hỗ trợ, hướng dẫn của Ban tổ chức về cơ sở vật<br /> chất, trang phục, đạo cụ,...<br /> * Tổ chức đưa hát ru Khmer vào các tiết học chính khóa:<br /> Trong các hoạt động giảng dạy, để lồng ghép vào các<br /> tiết dạy Chương trình Ngữ văn địa phương, Dạy chủ đề,<br /> Vài nét về tình hình sưu tầm tục ngữ, ca dao, dân ca địa<br /> phương..., GV có thể tổ chức thành các hoạt động như:<br /> (Xem tiếp trang 53)<br /> <br />