Một số vấn đề thực tiễn về quan hệ thừa kế trong tư pháp quốc tế

80<br /> <br /> MỘT SỐ VẤN ĐỀ THỰC TIỄN VỀ QUAN HỆ<br /> THỪA KẾ TRONG TƯ PHÁP QUỐC TẾ<br /> <br /> <br /> GERALD GOLDSTEIN<br /> Giáo sư Khoa Luật<br /> Trường đại học Montréal, Québec, Canađa<br /> <br /> <br /> DẪN ĐỀ<br /> <br /> Ngày nay, hiện tượng xung đột pháp luật ngày càng gia tăng do nhiều nguyên nhân<br /> như toàn cầu hóa, sự phụ thuộc lẫn nhau của các nền kinh tế, lưu thông hàng hóa và<br /> hiện tượng di cư... Những nhân tố này tất yếu làm nảy sinh các vấn đề đặc thù trong<br /> pháp luật về thừa kế.<br /> <br /> Sự không trùng nhau giữa nơi người để lại di sản chết và nơi có tài sản, hoặc giữa nơi<br /> có tài sản và nơi cư trú cuối cùng của người để lại di sản, là những yếu tố chính làm<br /> phát sinh quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài.<br /> <br /> Người hoạt động thực tiễn về pháp luật sẽ gặp phải tình huống có nhiều hệ thống pháp<br /> luật khác nhau cùng được áp dụng. Đối với một vụ thừa kế, nếu như cơ quan tư pháp<br /> của hai hay nhiều nước được yêu cầu can thiệp trong việc kiểm tra di chúc, xác định<br /> phạm vi quyền của người thực hiện di chúc là người nước ngoài, v.v., thì chắc chắn sẽ<br /> có nhiều hệ thống pháp luật có thể được áp dụng. Bởi vì không chỉ các yếu tố làm căn<br /> cứ xác định thẩm quyền xét xử có thể khác nhau (nơi có tài sản, nơi cư trú của người<br /> để lại di sản, v.v.) mà các yếu tố được sử dụng để xác định luật áp dụng cũng khác<br /> nhau: quốc tịch của người để lại di sản, nơi cư trú của người để lại di sản, nơi có tài<br /> sản.<br /> <br /> Bên cạnh đó, các phương thức giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế cũng rất đa<br /> dạng: một số nước cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với một quan hệ<br /> thừa kế (luật nơi có tài sản đối với bất động sản; luật nơi cư trú hoặc luật của nước mà<br /> người để lại di sản mang quốc tịch đối với động sản); một số nước khác lại chỉ cho<br /> phép áp dụng một hệ thống pháp luật thống nhất đối với quan hệ thừa kế, là luật của<br /> nước mà người để lại di sản mang quốc tịch hoặc luật nơi cư trú của người để lại di<br /> sản.<br /> <br /> Hơn nữa, phạm vi các vấn đề chịu sự điều chỉnh của pháp luật được dẫn chiếu cũng<br /> khác nhau giữa các nước: ở các nước theo hệ thống common law, pháp luật được dẫn<br /> chiếu để điều chỉnh quan hệ thừa kế không được áp dụng đối với vấn đề quản lý hoặc<br /> chuyển giao tài sản sản thừa kế, vì các vấn đề này chủ yếu chịu sự điều chỉnh của<br /> pháp luật của nước nơi có tòa án giải quyết vụ việc. Ngoài ra, giữa các nước cũng còn<br /> nhiều khác biệt lớn về các chính sách pháp luật trong nước, nhất là chính sách liên<br /> quan đến việc bảo vệ những người có quan hệ họ hàng, huyết thống với người để lại di<br /> sản, hoặc liên quan đến một số tài sản.<br /> <br /> Trong trường hợp cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với cùng một quan<br /> hệ thừa kế, có nhiều nguyên nhân dẫn đến việc dự kiến và ý nguyện của người để lại<br /> di sản không được tôn trọng và từ đó nảy sinh sự bất bình đẳng (Phần I). Trên thực<br /> tế, giữa những người thừa kế thường có sự thỏa thuận để giải quyết những khó khăn<br /> lớn nảy sinh. Làm thế nào để tránh xảy ra tình trạng này? Giải pháp áp dụng một hệ<br /> thống pháp luật thống nhất cho quan hệ thừa kế sẽ giúp cải thiện đáng kể tình hình,<br /> nhất là khi hệ thống pháp luật đó là do người lập di chúc lựa chọn (Phần II). Dù sao,<br /> chúng cũng cần xem xét một số vấn đề thực tiễn liên quan đến di chúc có yếu tố nước<br /> ngoài (Phần III) và thu thập chứng cứ (Phần IV).<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  81<br /> <br /> I. ÁP DỤNG NHIỀU HỆ THỐNG PHÁP LUẬT ĐỐI VỚI MỘT QUAN HỆ THỪA KẾ: MỘT<br /> SỐ VẤN ĐỀ THỰC TIỄN<br /> <br /> A. LÝ DO ÁP DỤNG NHIỀU HỆ THỐNG PHÁP LUẬT ĐỐI VỚI QUAN HỆ THỪA KẾ<br /> <br /> Trong nội luật của các quốc gia có hai quan điểm chính về thừa kế. Theo quan điểm<br /> thứ nhất, quan hệ thừa kế là quan hệ nhân thân giữa người để lại di sản và người thừa<br /> kế. Do đó, các quy phạm pháp luật tập trung vào yếu tố nhân thân của người để lại di<br /> sản và di sản được coi như một khối tài sản. Quan điểm thừa kế mang tính nhân thân<br /> này được thể hiện trong tư pháp quốc tế bằng việc áp dụng một hệ thống pháp luật<br /> duy nhất đối với quan hệ thừa kế. Quan điểm thứ hai, chủ yếu ở các nước theo hệ<br /> thống common law, thì có cách tiếp cận mang tính thực tiễn hơn, theo đó thừa kế là<br /> một phương thức chuyển giao tài sản. Theo quan điểm này, các quy phạm pháp luật<br /> tập trung vào các hành vi lần lượt tác động đến mỗi tài sản, xảy ra suốt trong quá<br /> trình chuyển giao tài sản đó. Trong tư pháp quốc tế, quan điểm thừa kế mang tính tài<br /> sản được thể hiện bằng việc áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với một quan hệ<br /> thừa kế (cơ chế chia nhỏ quan hệ thừa kế), bởi lẽ người ta cố gắng tuân theo nguyên<br /> tắc áp dụng luật nơi có tài sản vì đó là pháp luật điều chỉnh thực sự mỗi loại tài sản.<br /> <br /> Thực ra, trong số các cách tiếp cận trên, không có cách tiếp cận nào phát triển một<br /> cách triệt để. Chẳng hạn như ở các nước theo quan điểm áp dụng một hệ thống pháp<br /> luật duy nhất, người ta vẫn chấp nhận trường hợp ngoại lệ nếu tài sản thừa kế là bất<br /> động sản, bởi vì phải căn cứ trên cơ sở thực tiễn và hơn nữa, luật nơi có tài sản vẫn có<br /> quyền kiểm soát tài sản đó. Điều 833a Bộ luật Dân sự Việt Nam (sửa đổi) thể hiện rất<br /> rõ xu hướng này. Thực vậy, khoản 1 Điều này quy định quyền thừa kế (ngầm hiểu là<br /> thừa kế động sản) chịu sự điều chỉnh của pháp luật nước có người để lại di sản là công<br /> dân; trong khi theo quy định tại khoản 3 Điều này, "quyền thừa kế đối với bất động<br /> sản (giả định rằng việc chuyển dịch tài sản cũng áp dụng cơ chế như vậy) phải tuân<br /> theo pháp luật của nước nơi có bất động sản. Tương tự như vậy, nhìn chung các nước<br /> cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với một quan hệ thừa kế cũng không<br /> đi đến mức chấp nhận áp dụng hệ thuộc luật nơi có tài sản đối với thừa kế động sản,<br /> do cách tiếp cận này thường dẫn đến những rắc rối nghiêm trọng (trường hợp xung<br /> đột pháp luật động, v.v.); các nước này cho rằng động sản nằm ở nơi cư trú của người<br /> để lại di sản hoặc coi vấn đề này thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật nước có<br /> người để lại di sản là công dân nhằm đi đến thống nhất một phần luật áp dụng đối với<br /> quan hệ thừa kế.<br /> <br /> B. NHỮNG KHÓ KHĂN DO VIỆC ÁP DỤNG NHIỀU HỆ THỐNG PHÁP LUẬT<br /> <br /> Khi cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật khác nhau để điều chỉnh quan hệ thừa<br /> kế cũng có nghĩa là có bao nhiêu khối tài sản thừa kế độc lập với nhau và chịu sự điều<br /> chỉnh của các hệ thống pháp luật khác nhau thì cũng có bấy nhiêu quan hệ thừa kế<br /> khác nhau. Giải pháp này sẽ không có vấn đề gì nếu tất cả tài sản thừa kế đều nằm ở<br /> một nước, nhưng nếu trong trường hợp ngược lại, tức là trường hợp thừa kế có yếu tố<br /> nước ngoài, thì sẽ phát sinh nhiều hệ quả mà người để lại di sản không dự kiến trước<br /> và đôi khi không công bằng đối với những người thừa kế hoặc người có quyền thừa kế.<br /> Sau đây là một vài ví dụ minh họa.<br /> <br /> 1. Bảo vệ quá chặt chẽ hoặc không có biện pháp bảo vệ<br /> <br /> Một người tên là John qua đời và có nơi cư trú cuối cùng ở Manitoba (Canađa). Người<br /> này để lại di sản bao gồm: các động sản và bất động sản ở Manitoba trị giá 150.000$<br /> và một bất động sản ở California trị giá 50.000$. Giả sử pháp luật bang California quy<br /> định rằng trong trường hợp người chồng (hoặc vợ) qua đời thì người vợ (hoặc chồng)<br /> còn sống có quyền hưởng phần tài sản thừa kế bắt buộc theo quy định pháp luật là<br /> 75.000$ cùng với 50% trị giá phần di sản còn lại. Nhưng theo quy định của pháp luật<br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 82<br /> <br /> bang Manitoba, người vợ (hoặc chồng) còn sống có quyền hưởng phần tài sản thừa kế<br /> bắt buộc là 50.000$ và 50% trị giá phần di sản còn lại.<br /> <br /> Nếu áp dụng chặt chẽ quy phạm xung đột cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật<br /> đối với cùng một vụ thừa kế, thì trong trường hợp trên, với di sản thừa kế có tổng trị<br /> giá 200.000$, người vợ sẽ được nhận 150.000$, trong đó: 50.000$ là phần tài sản<br /> thừa kế bắt buộc tính trên tài sản nằm ở Manitoba, 50.000$ là tương ứng với 50% trị<br /> giá phần tài sản còn lại ở Manitoba (do pháp luật bang Manitoba được áp dụng đối với<br /> thừa kế động sản ở Manitoba với tư cách là luật nơi cư trú của người để lại di sản, và<br /> đối với thừa kế bất động sản ở Manitoba với tư cách là luật nơi có tài sản), và 50.000$<br /> là phần thừa kế bắt buộc tính trên bất động sản ở California (do pháp luật bang<br /> California được áp dụng để điều chỉnh thừa kế bất động sản ở bang này với tư cách là<br /> luật nơi có tài sản). Có nghĩa là người vợ sẽ được nhận 3/4 trị giá di sản thừa kế, còn<br /> các con chỉ được nhận 1/4 còn lại. Như vậy, nếu áp dụng cả hai hệ thống pháp luật<br /> này thì quyền lợi người thừa kế này được bảo vệ quá chặt chẽ trong khi quyền lợi của<br /> người thừa kế kia lại không được bảo vệ.<br /> <br /> Tình trạng bảo vệ quá chặt hoặc không bảo vệ quyền thừa kế của người vợ hoặc<br /> chồng còn sống cũng có thể xuất phát từ sự khác nhau trong quy định giữa các luật<br /> được áp dụng đối với quan hệ thừa kế và các yếu tố tài chính khác liên quan như chế<br /> độ tài sản giữa vợ và chồng. Ví dụ, giả sử luật của 2 nước A và B cùng được áp dụng<br /> đối với quan hệ thừa kế: pháp luật nước A không quy định về phần tài sản thừa kế bắt<br /> buộc theo luật định, mà bảo vệ quyền thừa kế của người vợ hoặc chồng còn sống<br /> thông qua chế độ cộng đồng tài sản; trong khi đó, pháp luật nước B lại có quy định về<br /> phần tài sản thừa kế bắt buộc dành cho người vợ hoặc chồng còn sống và áp dụng chế<br /> độ tách riêng tài sản.<br /> <br /> Áp dụng thống nhất một hệ thống pháp luật để điều chỉnh quan hệ thừa kế, chế độ tài<br /> sản và các quan hệ tài chính khác giữa vợ và chồng (hợp đồng ủy thác – trust, hợp<br /> đồng bảo hiểm, v.v.) là một việc nên làm và có thể làm được nếu vợ và chồng được<br /> phép lựa chọn luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế (luật đó sẽ trùng với luật áp dụng<br /> đối với chế độ tài sản giữa vợ và chồng).<br /> <br /> 2. Phần tài sản thừa kế bắt buộc<br /> <br /> Quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc theo luật nơi người để lại di sản cư trú<br /> (hoặc luật của nước mà người để lại di sản mang quốc tịch), chẳng hạn, 2/3 theo pháp<br /> luật Việt Nam, sẽ được áp dụng đối với thừa kế động sản nhưng không được áp dụng<br /> đối với bất động sản ở Québec, bởi vì thừa kế bất động sản ở Québec sẽ được điều<br /> chỉnh bởi pháp luật Québec là luật nơi có tài sản, mà luật Québec không có quy định<br /> về phần tài sản thừa kế bắt buộc. Hơn nữa, tỷ lệ tài sản thừa kế bắt buộc theo pháp<br /> luật Pháp được áp dụng đối với bất động sản ở Pháp (giả thiết là 1/3) sẽ khác với tỷ lệ<br /> tài sản thừa kế bắt buộc được áp dụng đối với bất động sản ở Việt Nam (2/3); trong<br /> khi đó, bất động sản ở Québec không phải chịu sự điều chỉnh của bất kỳ quy định nào<br /> về phần tài sản thừa kế bắt buộc. Thực tế này có thể dẫn đến một tình huống bất bình<br /> đẳng và không được dự kiến trước, nếu như người lập di chúc tưởng rằng mọi bất<br /> động sản của mình sẽ đều chịu cùng một tỷ lệ và do đó, đã sắp xếp ưu tiên để bù đắp<br /> cho một người thừa kế nào đó. Nếu chúng ta tính giá trị của phần tài sản thừa kế bắt<br /> buộc (2/3) không chỉ trên cơ sở các bất động sản chịu sự điều chỉnh của luật nơi có tài<br /> sản và có quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc (bất động sản ở Việt Nam), mà<br /> còn trên cơ sở các bất động sản khác, thì về nguyên tắc chúng ta sẽ vi phạm quy<br /> phạm xung đột về thừa kế bất động sản.<br /> 3. Quyền nhận hoặc từ chối nhận di sản<br /> <br /> Trong trường hợp cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với quan hệ thừa kế,<br /> người thừa kế sẽ có thể từ chối nhận di sản là động sản ở nước này (giả sử việc nhận<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  83<br /> <br /> di sản này không có lợi cho họ), nhưng đồng ý nhận di sản là bất động sản nằm ở một<br /> nước khác. Bằng cách đó, người thừa kế sẽ thu lợi nhiều nhất từ việc thừa kế tài sản<br /> nằm ở 2 nước này, nhưng giải pháp này không phải lúc nào cũng công bằng đối với<br /> những người có quyền đối với di sản thừa kế. Dù sao, người thừa kế cũng sẽ chú ý sao<br /> cho hành vi của mình liên quan đến một khối tài sản thừa kế không bị coi là việc ngầm<br /> đồng ý hoặc từ chối nhận thừa kế liên quan đến các khối tài sản khác, và sẽ phải tuân<br /> thủ các quy định của luật áp dụng đối với mỗi khối tài sản đó về thể thức đồng ý hoặc<br /> từ chối nhận di sản (thời hạn, v.v.).<br /> <br /> 4. Thu hồi phần di sản đã tặng cho<br /> <br /> Trường hợp một người khi còn sống đã tặng cho con trai A của mình một bất động sản<br /> nằm ở nước X (Italia), đồng thời tặng cho con trai B một bất động sản nằm ở nước Y<br /> (Québec), thì đến khi người đó qua đời và vấn đề thừa kế được đưa ra Tòa án Québec<br /> giải quyết, người con trai A sẽ phải giao hoàn giá trị tài sản mình được tặng cho vào<br /> khối di sản chịu sự điều chỉnh của luật nước X (Italia), nhưng người con trai B sẽ<br /> không phải giao hoàn giá trị tài sản mình được tặng cho vào khối di sản X, vì tài sản<br /> tặng cho này không chịu sự điều chỉnh của luật nước X, đồng thời B cũng không nhất<br /> thiết phải giao hoàn tài sản mình được tặng cho vào khối di sản chịu sự điều chỉnh của<br /> luật nước Y (luật Québec). Kết quả sẽ là một tình trạng bất bình đẳng, trừ phi người<br /> cho tặng đã dự kiến trước như vậy.<br /> <br /> 5. Thanh toán tài sản nợ<br /> <br /> Nếu trong tư pháp quốc tế, chúng ta cũng coi những vấn đề như xác định người có<br /> nghĩa vụ thanh toán các khoản nợ do người để lại di sản để lại, phạm vi nghĩa vụ đối<br /> với các khoản nợ đó và phân chia nợ giữa những người có nghĩa vụ thanh toán, là<br /> những vấn đề của thừa kế giống như trong pháp luật dân sự trong nước, thì việc áp<br /> dụng nhiều hệ thống pháp luật đối có thể sẽ dẫn đến bế tắc. Như vậy, cần áp dụng<br /> một hệ thống pháp luật thống nhất, tức là một phương pháp tính duy nhất, đối với vấn<br /> đề phân chia nợ giữa những người thừa kế.<br /> <br /> 6. Xung đột về quyền quản lý di sản<br /> <br /> Ở các nước theo hệ thống common law, quản lý di sản là một thủ tục tư pháp theo đó<br /> Tòa án căn cứ vào quy định của pháp luật nước mình để chỉ định một người quản lý di<br /> sản: người quản lý di sản có quy chế là người được ủy thác di sản (trustee), có nghĩa<br /> là được chuyển giao quyền sở hữu đối với tài sản thừa kế. Ngược lại, ở các nước theo<br /> hệ thống dân luật và cũng có thể ở Việt Nam, việc quản lý di sản đương nhiên được<br /> giao cho những người thừa kế hoặc người được chỉ định trong di chúc, do đó, những<br /> người thừa kế hoặc người được chỉ định quản lý di sản trong di chúc là những người có<br /> quyền quản lý di sản. Xung đột về quyền quản lý di sản có thể nảy sinh trong trường<br /> hợp một công dân Việt Nam, cư trú tại Việt Nam nhưng chết ở Québec, để lại di sản<br /> bao gồm các động sản ở Québec, New York và Việt Nam. Đối với các tài sản ở Québec,<br /> luật của Việt Nam được áp dụng với lý do đó là luật nơi cư trú của người để lại di sản<br /> và Québec không chấp nhận việc dẫn chiếu ngược; vì vậy, theo luật Việt Nam, những<br /> người thừa kế sẽ có quyền quản lý di sản. Đối với các tài sản ở Québec và ở Việt Nam<br /> thì không có vấn đề gì, nhưng liên quan đến tài sản thừa kế nằm ở New York thì xung<br /> đột có thể nảy sinh giữa những người thừa kế với người quản lý di sản được Tòa án chỉ<br /> định ở New York theo pháp luật tố tụng của New York.<br /> C. GIẢI PHÁP<br /> 1. Dẫn chiếu ngược<br /> Chính trong lĩnh vực thừa kế đã xuất hiện án lệ chấp nhận cơ chế dẫn chiếu (chủ yếu<br /> là dẫn chiếu cấp độ 1, tức là dẫn chiếu từ pháp luật nước ngoài đến pháp luật của<br /> nước nơi có tòa án giải quyết vụ việc). Cơ chế này đã được pháp luật Việt Nam chấp<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 84<br /> <br /> nhận tại Điều 827 BLDS Việt Nam. Trong một số trường hợp, cơ chế dẫn chiếu sẽ cho<br /> phép áp dụng một hệ thống pháp luật duy nhất đối với quan hệ thừa kế. Ví dụ trong<br /> trường hợp luật nơi cư trú của người để lại di sản được áp dụng đối với thừa kế động<br /> sản là luật của Đức, còn luật áp dụng đối với thừa kế bất động sản là luật của Việt<br /> Nam: nếu Tòa án phát hiện ra rằng trên thực tế, luật của Đức dẫn chiếu trở lại luật<br /> của Việt Nam (chẳng hạn theo hệ thuộc luật của nước mà người để lại di sản mang<br /> quốc tịch), thì luật của Việt Nam sẽ có thể được áp dụng chung cho toàn bộ quan hệ<br /> thừa kế.<br /> <br /> Nhưng đây chỉ là giải pháp nhất thời và chưa đủ. Người lập di chúc vẫn không dự kiến<br /> trước được luật áp dụng, bởi vì nó phụ thuộc khá nhiều vào yếu tố ngẫu nhiên. Giải<br /> pháp này cũng khó sử dụng đối với những người hoạt động thực tiễn về pháp luật và<br /> Tòa án thụ lý vụ việc, vì họ buộc phải hiểu biết rõ các quy phạm xung đột của pháp<br /> luật nước ngoài và buộc phải tuân theo quy định của pháp luật nước mình cho phép<br /> dẫn chiếu ngược. Ví dụ, theo quy định của pháp luật Québec, về nguyên tắc, việc dẫn<br /> chiếu ngược bị cấm tại Điều 3080 BLDS Québec, nhưng trong trường hợp đặc biệt, nếu<br /> căn cứ theo Điều 3082 BLDS Québec thì Tòa án Québec vẫn có thể phải chấp nhận<br /> dẫn chiếu ngược.<br /> <br /> 2. Trích khấu tài sản bắt buộc<br /> <br /> Nhằm tránh những giải pháp giải quyết thừa kế không công bằng, bên cạnh việc viện<br /> dẫn trật tự công, một số nước còn cho phép áp dụng cơ chế trích khấu tài sản bắt<br /> buộc. Ví dụ, Điều 2 Luật ngày 14/7/1819 của Pháp quy định:<br /> <br /> "Trong trường hợp phân chia di sản thừa kế giữa những người đồng thừa kế là công<br /> dân Pháp với người đồng thừa kế là công dân nước ngoài, người đồng thừa kế là công<br /> dân Pháp được quyền trích khấu một phần tài sản nằm tại Pháp theo giá trị tương<br /> đương với phần tài sản nằm ở nước ngoài mà họ không được hưởng theo quy định của<br /> pháp luật và tập quán nước đó vì bất kỳ lý do gì."<br /> <br /> Xin lấy ví dụ như sau: một người Canađa cư trú ở Québec lập di chúc để lại toàn bộ tài<br /> sản của mình cho người vợ mang quốc tịch Canađa mà không cho người con trai mang<br /> quốc tịch Pháp hưởng di sản. Tổng giá trị di sản để lại là 200.000$ nhưng số động sản<br /> của người này nằm ở Pháp trị giá 100.000$. Pháp luật Québec sẽ tôn trọng di chúc của<br /> người để lại di sản và sẽ giao toàn bộ phần di sản ở Québec cho người vợ, bởi vì trong<br /> pháp luật Québec không có quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc, áp dụng đối<br /> với thừa kế động sản (trong điều kiện người để lại di sản không lựa chọn luật áp dụng<br /> đối với quan hệ thừa kế). Tuy nhiên, đối với những động sản ở Pháp, người con trai có<br /> thể viện dẫn quyền trích khấu tài sản bắt buộc mà Luật năm 1819 dành cho mình và<br /> bởi vì pháp luật Pháp có quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc, nên người con trai<br /> sẽ có thể được hưởng toàn bộ phần di sản ở Pháp trị giá 100.000$.<br /> <br /> Giải pháp trên góp phần lập lại sự công bằng nhất định giữa những người thừa kế.<br /> Nhưng quan điểm phản đối thì cho rằng giải pháp này mang tính phân biệt đối xử và<br /> không tôn trọng ý chí của người để lại di sản (mà đây lại chính là mục đích của các<br /> quy định trong lĩnh vực này). Hơn nữa, nó có thể dẫn đến những biện pháp trả đũa.<br /> Chẳng hạn như trong các vụ việc khác, nếu có thể, người ta sẽ làm thế nào đó để<br /> người vợ nhận được phần thừa kế có trị giá lớn hơn trên các tài sản nằm ở Québec.<br /> Điều 3100 BLDS Québec cũng quy định:<br /> <br /> "Trong trường hợp không thể áp dụng pháp luật được dẫn chiếu để điều chỉnh quan hệ<br /> thừa kế đối với phần di sản nằm ở nước ngoài, có thể tiến hành điều chỉnh đối với các<br /> tài sản nằm ở Québec, thông qua các biện pháp chủ yếu như chia lại các suất thừa kế,<br /> phân chia lại các khoản nợ hoặc trích khấu bắt buộc trong khuôn khổ việc chia bổ<br /> sung."<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  85<br /> <br /> Như vậy, giải pháp hiệu quả hơn trong bối cảnh hiện nay là áp dụng một hệ thống<br /> pháp luật thống nhất đối với quan hệ thừa kế và có thể cho phép người để lại di sản<br /> lựa chọn luật áp dụng.<br /> <br /> II. ÁP DỤNG MỘT HỆ THỐNG PHÁP LUẬT THỐNG NHẤT ĐỐI VỚI QUAN HỆ THỪA KẾ<br /> GIẢI PHÁP VÀ CÁC VẤN ĐỀ NẢY SINH TỪ VIỆC CHO PHÉP NGƯỜI ĐỂ LẠI DI SẢN LỰA<br /> CHỌN LUẬT ÁP DỤNG<br /> <br /> Trong phần trước, chúng ta đã xem xét phân tích một số khó khăn nảy sinh trực tiếp<br /> từ việc áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với cùng một quan hệ thừa kế, từ đó dẫn<br /> đến những giải pháp không thể dự kiến trước, có thể gây bất bình đẳng giữa những<br /> người thừa kế (quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc không được áp dụng đối với<br /> toàn bộ di sản, tập trung nhiều ưu tiên cho một người thừa kế, xung đột về quyền<br /> quản lý di sản, thu hồi một cách không công bằng phần di sản đã tặng cho, v.v.).<br /> Ngoài ra còn có một số khó khăn bắt nguồn từ sự khác biệt giữa các hệ thống pháp<br /> luật được áp dụng đối với quan hệ tài sản giữa vợ và chồng (tập trung nhiều ưu tiên<br /> cho một người thừa kế, quy định khác nhau giữa luật áp dụng đối với quan hệ ủy thác<br /> - trust - và quan hệ thừa kế, v.v.). Để khắc phục các vấn đề trên, hiện nay có hai xu<br /> hướng:<br /> <br /> 1. Chỉ cho phép áp dụng một hệ thống pháp luật duy nhất đối với quan hệ thừa kế;<br /> <br /> 2. Cho phép người để lại di sản được lựa chọn luật áp dụng đối với vấn đề thừa kế<br /> của mình.<br /> <br /> Tuy nhiên, hai xu hướng này lại gặp phải hai hạn chế khác. Thứ nhất, việc áp dụng<br /> thống nhất một hệ thống pháp luật đối với quan hệ thừa kế cũng không thể loại trừ<br /> được hoàn toàn hệ thuộc luật nơi có bất động sản (mặc dù luật nơi có bất động sản<br /> không thể trở thành luật áp dụng đối với toàn bộ di sản thừa kế); điều này có thể dẫn<br /> đến hậu quả trở lại tình trạng áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với một phần di<br /> sản. Thứ hai, trường hợp người lập di chúc lựa chọn luật áp dụng cũng không thể giúp<br /> tránh được các quy định có tính chất bảo vệ quyền lợi của những người có quan hệ<br /> huyết thống với người để lại di sản, như quy định về phần tài sản thừa kế bắt buộc; do<br /> đó cần có những hạn chế về phạm vi lựa chọn luật áp dụng của người để lại di sản.<br /> <br /> Quá trình cải cách phương thức giải quyết xung đột pháp luật về thừa kế nhằm đồng<br /> thời đạt tới nhiều mục tiêu là bình đẳng giữa những người thừa kế hoặc người có<br /> quyền thừa kế, khả năng dự kiến được luật áp dụng, tôn trọng ý chí của người để lại di<br /> sản và bảo vệ một số người thừa kế hoặc một số tài sản thừa kế. Nhìn chung có hai<br /> hướng cải cách như sau: Thứ nhất là giải pháp của Công ước La Hay năm 1989 về xác<br /> định luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế (A): đây là giải pháp có tính chất triệt để<br /> hơn, theo đó luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế sẽ là một hệ thống pháp luật thống<br /> nhất được xác định theo tiêu chí khách quan, hoặc tiêu chí chủ quan (sự lựa chọn của<br /> người để lại di sản) nhưng với một số hạn chế như chấp nhận ngoại lệ hoặc có thể trở<br /> lại áp dụng nhiều hệ thống pháp luật. Thứ hai là giải pháp của Québec, chịu ảnh<br /> hưởng của pháp luật Thụy Sỹ và mang tính dung hòa hơn (B), bởi vì pháp luật Québec<br /> vừa cho phép áp dụng nhiều hệ thống pháp luật nếu căn cứ theo tiêu chí khách quan<br /> của quan hệ thừa kế, vừa chấp nhận áp dụng một hệ thống pháp luật thống nhất theo<br /> sự lựa chọn có hạn chế của người để lại di sản.<br /> <br /> A. GIẢI PHÁP TRIỆT ĐỂ ÁP DỤNG MỘT HỆ THỐNG PHÁP LUẬT THỐNG NHẤT THEO<br /> TIÊU CHÍ KHÁCH QUAN HOẶC CHỦ QUAN (CÔNG ƯỚC LAHAY 1989)<br /> <br /> Theo Điều 3 của Công ước, luật được xác định theo tiêu chí khách quan để áp dụng đối<br /> với quan hệ thừa kế là luật nơi thường trú của người để lại di sản vào thời điểm chết,<br /> nếu nước nơi thường trú cũng là nước mà người để lại di sản có quốc tịch. Ví dụ như<br /> trường hợp một người Việt Nam thường trú ở Việt Nam vào thời điểm chết. Trong<br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 86<br /> <br /> trường hợp nước nơi thường trú không trùng với nước mà người để lại di sản mang<br /> quốc tịch, thì luật áp dụng cũng là luật nơi thường trú của người để lại di sản vào thời<br /> điểm chết, nếu người để lại di sản đã thường trú tại nước đó trong thời gian 5 năm<br /> ngay trước khi chết. Ví dụ, luật Việt Nam sẽ có thể được áp dụng để giải quyết vấn đề<br /> thừa kế của một người có quốc tịch Lào nếu người đó thường trú tại Việt Nam được 5<br /> năm cho đến khi chết. Tuy nhiên, luật của nước mà người để lại di sản mang quốc<br /> tịch, tức là luật của Lào, cũng sẽ có thể được áp dụng trong trường hợp ngoại lệ, nếu<br /> luật nước này có quan hệ gắn bó với vấn đề thừa kế (chẳng hạn như nếu phần lớn di<br /> sản là bất động sản nằm ở Lào). Ngoài ra, nếu không sử dụng được tiêu chí nào trong<br /> các tiêu chí trên (người có quốc tịch Lào chỉ cư trú tại Việt Nam trong 3 năm), thì luật<br /> áp dụng sẽ là luật của nước mà người để lại di sản mang quốc tịch (luật của Lào), trừ<br /> trường hợp luật của nước khác có quan hệ gắn bó hơn với vấn đề thừa kế (ví dụ, bất<br /> động sản nằm ở Campuchia, thì áp dụng luật của Campuchia).<br /> <br /> Bên cạnh những nguyên tắc tương đối phức tạp nói trên, Công ước La Hay còn quy<br /> định một số ngoại lệ (Điều 6: trường hợp di chúc nêu rõ các quy định của một luật<br /> khác được áp dụng để điều chỉnh một số tài sản thừa kế, như bất động sản; Điều 15:<br /> bảo vệ một số chế độ thừa kế dành cho một số người hoặc một số tài sản; Điều 16:<br /> quy chế áp dụng đối với di sản không có người nhận thừa kế).<br /> <br /> Điểm mới thứ hai của Công ước La Hay thể hiện ở hệ thuộc electio juris, có nghĩa là<br /> cho phép người để lại di sản được lựa chọn luật áp dụng đối với toàn bộ quan hệ thừa<br /> kế (Điều 5). Với khả năng này, về nguyên tắc, luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế sẽ<br /> là một hệ thống pháp luật thống nhất, hơn nữa lại có thể dự kiến trước. Tuy nhiên,<br /> phạm vi lựa chọn bị bó hẹp trong 2 hệ thống pháp luật mà người để lại di sản thường<br /> chọn áp dụng: luật của nước mà mình mang quốc tịch hoặc luật nơi thường trú vào<br /> thời điểm lập di chúc hoặc vào thời điểm chết (căn cứ này làm cho việc dự kiến luật áp<br /> dụng trở nên không rõ). Hơn nữa, theo quy định tại Điều 6, người để lại di sản có thể<br /> lồng vào di chúc những quy định của một hoặc một số luật mà mình lựa chọn để điều<br /> chỉnh một số tài sản thừa kế nhất định (khả năng lập nhiều di chúc). Trường hợp này<br /> sẽ dẫn đến việc quay trở lại áp dụng nhiều hệ thống pháp luật, nhưng là theo ý<br /> nguyện của người để lại di sản, nếu như hệ thuộc luật nơi có bất động sản không bị<br /> loại trừ vì lý do tiện cho việc áp dụng. Ngoài ra còn có một số hạn chế khác, như hạn<br /> chế quy định tại Điều 15 (các chế độ thừa kế cụ thể, v.v.).<br /> <br /> Tuy mang nhiều ý tưởng mới, nhưng Công ước La Hay vẫn chưa đạt được thành công<br /> lớn. Đó vẫn là một văn bản phức tạp, với nhiều điều khoản ngoại lệ. Đó là kết quả thu<br /> được sau quá trình thảo luận với những ý kiến trái ngược nhau từ các nước thành viên<br /> và trong đó, một số nước vẫn còn tỏ rõ sự thận trọng trước việc cho phép người để lại<br /> di sản lựa chọn luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế. Những bất đồng quan điểm gay<br /> gắt này có thể chính là nguyên nhân giải thích vì sao Công ước vẫn chưa nhận được sự<br /> hưởng ứng rộng rãi mặc dù các nước đàm phán đã rất cố gắng để đi đến những giải<br /> pháp tương đối hài hòa.<br /> <br /> B. GIẢI PHÁP DỤNG HÓA CỦA PHÁP LUẬT QUEBEC: ÁP DỤNG MỘT HỆ THỐNG PHÁP<br /> LUẬT THỐNG NHẤT THEO SỰ LỰA CHỌN CỦA NGƯỜI ĐỂ LẠI DI SẢN<br /> <br /> Trong khi chờ đợi Công ước La Hay được áp dụng rộng rãi trên thế giới, Québec đã<br /> chọn cho mình một giải pháp riêng nhưng mang tính dung hòa trên cơ sở dựa theo giải<br /> pháp của pháp luật Thụy Sĩ, nhằm đáp ứng kịp thời phần lớn các vấn đề do thực tiễn<br /> đặt ra.<br /> <br /> Điều 3098 khoản 1 BLDS Québec khẳng định lại khả năng áp dụng nhiều hệ thống<br /> pháp luật đối với quan hệ thừa kế theo quan điểm truyền thống:<br /> <br /> Thừa kế động sản được điều chỉnh bởi luật nơi cư trú cuối cùng của người để lại di sản;<br /> thừa kế bất động sản được điều chỉnh bởi luật nơi có tài sản.<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  87<br /> <br /> Nhưng khoản 2 Điều này có điểm mới hơn:<br /> <br /> Tuy nhiên, một người có thể thông qua di chúc, chỉ định luật áp dụng đối với vấn đề<br /> thừa kế của mình với điều kiện đó phải là luật của quốc gia mà mình mang quốc tịch,<br /> hoặc luật nơi mình cư trú vào thời điểm lập di chúc hoặc vào thời điểm chết, hoặc luật<br /> nơi có bất động sản mà mình sở hữu, nhưng luật nơi có bất động sản chỉ được áp dụng<br /> đối với bất động sản đó.<br /> <br /> Như vậy, việc cho phép người để lại di sản lựa chọn một hệ thống pháp luật áp dụng<br /> thống nhất tạo điều kiện bảo đảm sự bình đẳng và khả năng dự kiến trước của giải<br /> pháp giải quyết thừa kế. Nhưng phạm vi lựa chọn vẫn bị hạn chế một cách hợp lý:<br /> <br /> 1. Người để lại di sản chỉ được lựa chọn trong số luật của nước mà mình mang quốc<br /> tịch hoặc luật nơi cư trú vào thời điểm chết hoặc thời điểm lập di chúc (giống với quy<br /> định của Công ước La Hay).<br /> <br /> 2. Người để lại di sản có thể lựa chọn luật nơi có bất động sản, nhưng luật này chỉ<br /> được áp dụng đối với bất động sản đó. Như vậy, khả năng này có thể dẫn ngược trở lại<br /> tình huống áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với quan hệ thừa kế, theo chủ ý của<br /> người để lại di sản. Điều khoản này có phần tương tự như Điều 6 của Công ước La<br /> Hay. Tuy nhiên, khác với quy định tại Điều 6 của Công ước, đây không phải là trường<br /> hợp lồng vào di chúc một số quy định của luật nơi có tài sản, mà thực sự là việc lựa<br /> chọn một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, nhằm loại trừ việc áp dụng các quy định có<br /> hiệu lực áp dụng bắt buộc của hệ thống luật được dẫn chiếu theo tiêu chí khách quan.<br /> <br /> 3. Bảo vệ một số người thừa kế hoặc một số tài sản.<br /> <br /> Căn cứ theo Điều 3099 BLDS Québec, quan hệ thừa kế lại được điều chỉnh bởi nhiều<br /> hệ thống pháp luật được xác định theo tiêu chí khách quan. Quy định tại Điều này giúp<br /> tránh trường hợp nếu áp dụng luật do người để lại di sản lựa chọn thì sẽ không áp<br /> dụng được những quy định nhằm bảo vệ một số người hoặc một số tài sản được coi là<br /> cơ bản trong luật được xác định theo tiêu chí khách quan. Điều 3099 quy định:<br /> <br /> Việc lựa chọn luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế của người để lại di sản sẽ không có<br /> hiệu lực trong trường hợp việc áp dụng luật được lựa chọn làm cho người vợ hoặc một<br /> người con của người để lại di sản mất một phần lớn quyền thừa kế mà lẽ ra họ được<br /> hưởng nếu như luật đó không được chọn áp dụng. Việc lựa chọn luật áp dụng của<br /> người để lại di sản cũng không có hiệu lực trong trường hợp việc áp dụng luật đó gây<br /> phương hại đến các chế độ thừa kế áp dụng đối với một số tài sản theo quy định pháp<br /> luật của nước nơi có tài sản vì lý do các tài sản đó phục vụ lợi ích kinh tế, gia đình<br /> hoặc xã hội.<br /> <br /> C. ƯU ĐIỂM VÀ NHƯỢC ĐIỂM CỦA GIẢI PHÁP CHO PHÉP NGƯỜI ĐỂ LẠI DI SẢN LỰA<br /> CHỌN MỘT HỆ THỐNG PHÁP LUẬT THỐNG NHẤT ĐỂ ĐIỀU CHỈNH QUAN HỆ THỪA KẾ<br /> <br /> Giải pháp cho phép người để lại di sản lựa chọn một hệ thống pháp luật thống nhất để<br /> điều chỉnh quan hệ thừa kế, chẳng hạn như luật nơi cư trú của người để lại di sản vào<br /> thời điểm lập di chúc, có nhiều ưu điểm. Thứ nhất, sẽ không xảy ra tình trạng bảo vệ<br /> quá chặt hoặc không bảo vệ quyền lợi của một người thừa kế nào đó như trong trường<br /> hợp áp dụng nhiều hệ thống pháp luật theo hệ thuộc luật nơi có tài sản; ở đây, nếu<br /> người thừa kế nào được ưu tiên thì cũng chỉ được hưởng một phần ưu tiên duy nhất<br /> tính trên tổng giá trị di sản. Thứ hai, nếu áp dụng một hệ thống pháp luật thống nhất<br /> theo lựa chọn của người để lại di sản đối với vấn đề phần tài sản thừa kế bắt buộc (trừ<br /> trường hợp áp dụng Điều 3099 BLDS Québec), thì kết quả tính toán sẽ chính xác hơn,<br /> bởi vì phần tài sản thừa kế bắt buộc được tính trên tổng giá trị của toàn bộ di sản và<br /> sẽ được tuân thủ một cách toàn diện. Thứ ba, nếu áp dụng một quy định thống nhất<br /> về quyền nhận hoặc từ chối nhận di sản, thì chắc chắn là người thừa kế sẽ không được<br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 88<br /> <br /> linh hoạt như trước, nhưng giải pháp này sẽ công bằng hơn đối với những người có<br /> quyền đối với di sản thừa kế. Thứ tư, việc áp dụng một quy định thống nhất về việc<br /> thu hồi phần di sản đã tặng cho cũng sẽ bảo đảm công bằng hơn giữa những người có<br /> quyền thừa kế. Thứ năm, giải pháp này cũng sẽ giúp đơn giản hóa rất nhiều việc tính<br /> toán để phân chia nợ giữa những người có quyền thừa kế, bởi vì sẽ chỉ có một khối tài<br /> sản nợ duy nhất. Vấn đề công bằng cũng sẽ được bảo đảm hơn bởi vì luật được chọn<br /> áp dụng cũng sẽ điều chỉnh việc xác định tài sản thừa kế để xử lý thanh toán các<br /> khoản nợ do thừa kế. Thứ sáu, giải pháp này cũng góp phần làm giảm xung đột về<br /> quyền quản lý di sản, mặc dù trên thực tế, xung đột vẫn có thể xảy ra nếu tài sản<br /> thừa kế nằm ở một nước theo hệ thống common law, bởi vì theo quy định pháp luật<br /> của các nước này, vấn đề quản lý di sản vẫn là một vấn đề thuộc lĩnh vực tố tụng, do<br /> Tòa án phụ trách; khi đó sẽ còn phải áp dụng cả pháp luật của nước sở tại. Cuối cùng,<br /> giải pháp cho phép người để lại di sản chọn một hệ thống pháp luật để áp dụng thống<br /> nhất đối với cả vấn đề thừa kế, chế độ tài sản giữa vợ và chồng, hợp đồng trust lẫn<br /> hợp đồng bảo hiểm nhân thọ, v.v., sẽ giúp cho việc giải quyết vấn đề thừa kế được dễ<br /> dàng và hiệu quả hơn.<br /> <br /> Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm nổi bật như trên, giải pháp này vẫn có một số bất<br /> cập liên quan đến phạm vi lựa chọn luật áp dụng đối với quan hệ thừa kế.<br /> <br /> Ví dụ, liệu người để lại di sản có thể lựa chọn áp dụng nhiều hệ thống pháp luật hay<br /> không? Giả sử câu trả lời là có, thì chúng ta sẽ quay trở lại trường hợp một quan hệ<br /> thừa kế được điều chỉnh bởi nhiều hệ thống pháp luật, với tất cả những vấn đề khó<br /> khăn của nó. Liệu chúng ta có thể công nhận quyền lập nhiều di chúc hay không? Kỹ<br /> thuật pháp lý tương đối phổ biến ở các nước theo hệ thống common law này sẽ tạo<br /> điều kiện để chúng ta chấp nhận áp dụng luật nơi có bất động sản như một thực tế<br /> không thể tránh khỏi, ít nhất là đối với một số vấn đề về chuyển giao tài sản thừa kế.<br /> Việc lập nhiều di chúc cũng giúp tránh được trường hợp trong đó di chúc duy nhất<br /> không có hiệu lực pháp luật toàn bộ, và sẽ giảm được chi phí dịch thuật. Nhưng việc<br /> áp dụng nhiều hệ thống pháp luật đối với quan hệ thừa kế như vậy sẽ khiến cho việc<br /> giải quyết trên thực tế trở nên phức tạp do phải xử lý hài hòa giữa nhiều bản di chúc<br /> đó. Trong trường hợp sửa đổi bổ sung di chúc thì phải xem xét lại tất cả các bản di<br /> chúc và tiến hành kiểm tra, xác minh trước nhiều cơ quan có thẩm quyền ở nhiều<br /> nước; như vậy chi phí sẽ tăng.<br /> <br /> Liệu có thể đưa vào di chúc một điều khoản theo đó áp dụng cố định các quy định<br /> pháp luật hiện hành vào thời điểm lập di chúc? Hiệu lực của điều khoản này có lẽ phụ<br /> thuộc vào luật được chọn áp dụng, mặc dù nếu áp dụng pháp luật của Tòa án thì có<br /> thể có lợi. Cần giải quyết như thế nào nếu theo quy định của luật được chọn áp dụng<br /> thì di chúc bị vô hiệu? Về nguyên tắc, trong trường hợp này (di chúc bị vô hiệu), vẫn<br /> phải tuân thủ quy định của luật được lựa chọn áp dụng và khi di chúc bị vô hiệu thì<br /> việc thừa kế đó sẽ được giải quyết theo luật được dẫn chiếu theo tiêu chí khách quan.<br /> <br /> Ngoài những nội dung trao đổi trên, tôi xin trình bày một số vấn đề liên quan đến di<br /> chúc có yếu tố nước ngoài và vấn đề chứng cứ trong lĩnh vực thừa kế.<br /> <br /> III. THỪA KẾ THEO DI CHÚC: XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT LIÊN QUAN ĐẾN HIỆU LỰC VỀ<br /> MẶT HÌNH THỨC CỦA DI CHÚC<br /> <br /> Xung đột pháp luật liên quan đến hiệu lực về mặt hình thức của di chúc có vẻ ít gặp<br /> trong thực tiễn và nhìn chung, việc giải quyết cũng tương đối dễ dàng nếu tư pháp<br /> quốc tế có một quy phạm xung đột đưa ra nhiều khả năng lựa chọn như quy định tại<br /> Điều 3109 BLDS Québec (dựa theo Công ước La Hay năm 1961 về xung đột pháp luật<br /> về hình thức di chúc):<br /> <br /> 3109. Hình thức của hành vi pháp lý được điều chỉnh bởi luật nơi xác lập hành vi đó.<br /> Tuy nhiên, hành vi vẫn có hiệu lực nếu được xác lập theo hình thức quy định trong luật<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  89<br /> <br /> được dẫn chiếu để điều chỉnh về nội dung của hành vi, hoặc luật nơi có tài sản là đối<br /> tượng của hành vi vào thời điểm xác lập hành vi, hoặc luật nơi cư trú của một trong<br /> các bên vào thời điểm xác lập hành vi. Ngoài ra, di chúc có thể được lập theo hình<br /> thức quy định trong luật nơi cư trú hoặc luật của nước mà người lập di chúc mang<br /> quốc tịch vào thời điểm lập di chúc hoặc vào thời điểm chết.<br /> <br /> Tuy nhiên, còn một vấn đề liên quan đến hiệu lực của di chúc chung của vợ, chồng,<br /> như trường hợp quy định tại Điều 666 BLDS Việt Nam. Pháp luật một số nước cấm các<br /> loại thỏa thuận về thừa kế trong tương lai nên di chúc chung cũng bị cấm. Do đó, việc<br /> xác định hiệu lực của di chúc chung phụ thuộc vào việc định danh quan hệ: quan hệ<br /> đó thuộc phạm trù nội dung hay phạm trù hình thức của di chúc? Về điểm này, án lệ<br /> Québec đã có hai cách giải thích khác nhau. Chúng tôi cho rằng tất cả đều phụ thuộc<br /> vào tính chất pháp lý của quan hệ: Một số di chúc có thể là di chúc chung về mặt hình<br /> thức, nếu như chúng được lập trong cùng một bản; hiệu lực của các di chúc đó sẽ<br /> được điều chỉnh bởi luật được dẫn chiếu theo Điều 3109 BLDS Québec. Ngược lại, đối<br /> với các di chúc bao gồm những điều khoản có quan hệ qua lại với nhau, phụ thuộc lẫn<br /> nhau, thì về cơ bản, đó là di chúc chung và việc xác định hiệu lực của chúng phải căn<br /> cứ theo luật áp dụng đối với nội dung của các thỏa thuận về thừa kế trong tương lai<br /> (luật được dẫn chiếu để điều chỉnh quan hệ thừa kế hoặc quan hệ hợp đồng).<br /> <br /> Tuy nhiên, ngay cả khi chúng ta chấp nhận quy phạm xung đột đưa ra nhiều khả năng<br /> lựa chọn như trên, thì tòa án thụ lý giải quyết vụ việc thừa kế vẫn còn một khó khăn<br /> là phải tìm hiểu nội dung của các luật có thể được áp dụng để điều chỉnh về hiệu lực<br /> của di chúc. Chính vì vậy, Công ước Washington ngày 26/10/1973 về quy phạm pháp<br /> luật thống nhất về hình thức của di chúc có yếu tố nước ngoài đã ra đời theo đề xuất<br /> của tổ chức UNIDROIT. Quy định trong Công ước là quy phạm pháp luật thống nhất về<br /> hình thức di chúc mà tất cả các quốc gia thành viên đều chấp nhận áp dụng trực tiếp,<br /> không cần phải xác định luật áp dụng thông qua quy phạm xung đột. Tuy nhiên, Công<br /> ước không quy định về di chúc chung của vợ, chồng, vì các nhà soạn thảo không thể<br /> thống nhất được với nhau về tính chất pháp lý của loại di chúc này.<br /> <br /> IV. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CHỨNG CỨ LIÊN QUAN ĐẾN THỪA KẾ CÓ YẾU TỐ NƯỚC<br /> NGOÀI<br /> <br /> A. KIỂM TRA DI CHÚC LẬP Ở NƯỚC NGOÀI<br /> <br /> 1. Di chúc tự tay viết hoặc có người làm chứng<br /> <br /> Nếu di chúc được lập ở nước ngoài dưới hình thức tự tay viết hoặc có người làm chứng,<br /> và chưa được công chức, chứng thực ở nước ngoài, thì cần kiểm tra di chúc đó như đối<br /> với di chúc lập ở trong nước, nhằm bảo đảm di chúc đó tuân thủ đúng quy định về<br /> hình thức và là bản di chúc lập sau cùng, để trên cơ sở đó, làm thủ tục đăng ký gửi giữ<br /> di chúc và cấp bản sao. Nhưng nếu bản di chúc đó đã được công chứng, chứng thực ở<br /> nước ngoài, thì hiệu lực pháp luật của di chúc đó ở trong nước sẽ phụ thuộc vào quy<br /> định về việc công nhận và cho thi hành quyết định của cơ quan công quyền nước<br /> ngoài. Các nước thường có quy định riêng về việc công nhận và cho thi hành quyết<br /> định của cơ quan công quyền nước ngoài. Chẳng hạn ở Québec, quyết định của cơ<br /> quan công quyền nước ngoài có thể được trực tiếp sử dụng làm chứng cứ. Ví dụ, Điều<br /> 2822 BLDS Québec quy định như sau:<br /> <br /> Văn bản công chứng thư<br /> <br /> 2822. Văn bản do nhân viên công quyền có thẩm quyền của nước ngoài lập có giá trị<br /> xác thực về nội dung trong mọi trường hợp, mà không cần phải chứng minh năng lực<br /> lập hoặc chữ ký của nhân viên công quyền đó. Tương tự như vậy, bản sao một văn<br /> bản do nhân viên công quyền nước ngoài giữ cũng được coi là phù hợp với bản gốc và<br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 90<br /> <br /> có giá trị thay thế bản gốc trong mọi trường hợp, nếu bản sao này do chính nhân viên<br /> công quyền đó cấp.<br /> <br /> Tuy nhiên, trong trường hợp có tranh chấp, người nào muốn viện dẫn văn bản nào thì<br /> phải chứng minh tính xác thực của văn bản đó.<br /> <br /> 2. Di chúc có chứng nhận của công chứng viên (công chứng thư)<br /> <br /> Đối với di chúc lập theo hình thức công chứng thư thì không cần kiểm tra bởi vì công<br /> chứng viên đã thực hiện thủ tục này. Do đó, theo quy định của Điều 2822 BLDS<br /> Québec, di chúc dưới hình thức này sẽ có quy chế ở Québec là văn bản công chứng<br /> thư. Hệ quả của quy chế này được quy định cụ thể tại điều 2824 như sau:<br /> <br /> 2824. Các văn bản, bản sao và giấy ủy quyền quy định tại Mục này có thể được gửi<br /> công chứng viên lưu giữ để công chứng viên cấp bản sao. Bản sao do công chứng viên<br /> cấp được coi là phù hợp với văn bản gửi giữ và có giá trị thay thế văn bản gửi giữ.<br /> <br /> B. TRƯỜNG HỢP MỞ THỪA KẾ Ở NƯỚC NGOÀI: CHỨNG MINH VỀ TƯ CÁCH PHÁP LÝ<br /> VÀ THẨM QUYỀN CỦA NGƯỜI ĐẠI DIỆN THỪA KẾ ĐƯỢC CHỈ ĐỊNH Ở NƯỚC NGOÀI<br /> <br /> Ở các nước theo hệ thống common law, quyền quản lý di sản được trao cho một người<br /> quản lý di sản theo quyết định của Tòa án. Với quy chế là người được ủy thác di sản<br /> (trustee), người quản lý di sản đó có quyền hợp pháp đối với tài sản thừa kế, đồng<br /> thời có nghĩa vụ quản lý và chuyển giao tài sản thừa kế cho những người có quyền<br /> thừa kế. Trong trường hợp di chúc có chỉ định người thực hiện di chúc, thì Tòa án cấp<br /> giấy công nhận tư cách đó cho người đại diện thừa kế. Còn trong trường hợp di chúc<br /> không chỉ định người thực hiện di chúc hoặc vụ thừa kế mở tại nước ngoài là thừa kế<br /> theo pháp luật, thì Tòa án cấp giấy chỉ định người quản lý di sản.<br /> <br /> Các quyết định trên của Tòa án ít khi gây tranh chấp trên thực tế. Nhưng trong trường<br /> hợp có tranh chấp thì giải quyết theo quy định về thủ tục công nhận và cho thi hành<br /> bản án, quyết định của Tòa án nước ngoài. Nếu không có tranh chấp thì các quyết<br /> định đó sẽ đương nhiên có hiệu lực ở một số nước như Pháp hoặc Québec (xem Điều<br /> 2822 BLDS Québec trích ở trên). Điều 58 Bộ luật tố tụng dân sự Québec quy định:<br /> <br /> "Người nào có quyền đại diện, theo quy định của pháp luật nước ngoài, cho một người<br /> khác đã chết tại nước đó hoặc đã lập di chúc tại nước đó nhưng để lại di sản ở Québec,<br /> thì có quyền khởi kiện trước tòa án ở Québec với tư cách là người đại diện thừa kế".<br /> <br /> C. TRƯỜNG HỢP MỞ THỪA KẾ Ở TRONG NƯỚC NHƯNG CÓ TÀI SẢN THỪA KẾ NẰM Ở<br /> NƯỚC NGOÀI : GIẤY XÁC NHẬN VÀ GIẤY CÔNG NHẬN<br /> <br /> Xin lấy một ví dụ minh họa cho những vấn đề được đề cập ở đây: một vụ thừa kế mở<br /> tại Québec (nơi cư trú của người để lại di sản là ở Québec) nhưng có một số tài sản<br /> thừa kế nằm ở nước ngoài hoặc ngoài bang Québec, chẳng hạn như ở một nước thuộc<br /> hệ thống common law.<br /> <br /> Để chứng minh nội dung của pháp luật Québec ở nước ngoài, Tòa án Québec có thể<br /> cấp giấy xác nhận. Trong trường hợp thừa kế theo pháp luật hoặc theo di chúc, giấy<br /> xác nhận của Tòa án Québec sẽ có chức năng chứng minh về quyền và căn cước của<br /> những người có quyền thừa kế, sự tồn tại của di chúc và về việc đó là bản di chúc sau<br /> cùng, hợp pháp cả về nội dung lẫn hình thức, trên cơ sở luật được dẫn chiếu theo quy<br /> phạm xung đột của pháp luật Québec, cũng như chứng minh về tư cách pháp lý và<br /> quyền hạn của người thực hiện di chúc theo pháp luật Québec. Giấy xác nhận này<br /> cũng có giá trị như một quyết định xác nhận di chúc của tòa án Québec trong trường<br /> hợp di chúc do người để lại di sản tự viết tay hoặc có người làm chứng, hoặc như một<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  91<br /> <br /> biên bản xác nhận của công chứng viên nếu di chúc được lập dưới hình thức công<br /> chứng thư.<br /> <br /> Trong trường hợp một số tài sản thừa kế nằm ở một nước theo hệ thống common law,<br /> để bảo vệ những người có quyền đối với tài sản thừa kế ở nước đó, cần tiến hành thủ<br /> tục thứ hai: yêu cầu tòa án đóng thêm dấu vào giấy công nhận (resealing of Grants of<br /> Probates), nhằm trao cho người quản lý di sản được chỉ định quản lý các tài sản nằm ở<br /> nước đó quyền chiếm hữu tài sản và giao lại cho những người có quyền thừa kế. Giấy<br /> xác nhận do tòa án Québec cấp có thể có giá trị như "giấy chỉ định người quản lý di<br /> sản" ở nước có tài sản, theo một thủ tục rút gọn được quy định riêng (như ở bang<br /> Ontario).<br /> <br /> Còn trong trường hợp giấy xác nhận do tòa án một nước không theo hệ thống<br /> common law cấp, tất nhiên, có thể yêu cầu tòa án nơi có tài sản cấp giấy chỉ định<br /> người quản lý di sản ở nước đó.<br /> <br /> Nếu vụ thừa kế có di chúc được lập dưới hình thức công chứng thư, có thể sử dụng thủ<br /> tục cấp giấy công nhận (Letters Probate) ở các nước theo hệ thống common law, theo<br /> đó có thể trực tiếp yêu cầu cơ quan có thẩm quyền ở nước nơi có tài sản (theo hệ<br /> thống common law) xác nhận di chúc bằng công chứng thư lập ở nước ngoài<br /> (Québec), theo quy định của pháp luật của nước nơi có tài sản. Trên thực tế, thủ tục<br /> này sẽ do một cơ quan đồng nghiệp ở nước nơi có tài sản thực hiện sau khi được<br /> chuyển cho những tài liệu liên quan (bản sao công chứng của bản di chúc gốc, v.v.).<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> <br /> Thừa kế có yếu tố nước ngoài là một lĩnh vực dễ phát sinh xung đột pháp luật và gây<br /> nhiều khó khăn trong thực tiễn áp dụng pháp luật. Do đó, những vấn đề như chuyển<br /> giao di sản cho người có quyền thừa kế, quản lý di sản và chuyển giao tài sản thừa kế<br /> là hàng loạt vấn đề hóc búa đối với người thực hiện việc giải quyết thừa kế, nếu như<br /> muốn tôn trọng ý chí của người lập di chúc hoặc người để lại di sản cũng như các<br /> chính sách bảo vệ một số đối tượng có quyền thừa kế hoặc một số tài sản. Có hai giải<br /> pháp giúp cho việc xử lý những vấn đề trên trở nên đơn giản hơn, mà lại có lợi cho tất<br /> cả các bên: đó là áp dụng một hệ thống pháp luật thống nhất đối với toàn bộ quan hệ<br /> thừa kế và cho phép người lập di chúc lựa chọn luật áp dụng. Tuy nhiên, vẫn cần phải<br /> quy định một số hạn chế và phải thừa nhận rằng dù có áp dụng giải pháp nào thì<br /> những khó khăn khác vẫn còn tồn tại. Theo logic, vấn đề đặt ra phức tạp thì giải pháp<br /> xử lý cũng phức tạp. Vì vậy, những người hoạt động thực tiễn về pháp luật cần nâng<br /> cao hiểu biết của mình về lĩnh vực này.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />