Một vài cảm nhận về mấy vấn đề xã hội và khả năng hòa nhập cộng đồng trong quá trình di dân xây dựng công trình thủy điện Sơn La qua khảo sát xã hội học tại xã Cò Nòi - Phạm Xuân Đại

54 X· héi häc sè 3 (63), 1998<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Mét vµi c¶m nhËn vÒ mÊy vÊn ®Ò x· héi vµ<br /> kh¶ n¨ng hoµ nhËp céng ®ång trong qu¸ tr×nh<br /> di d©n x©y dùng c«ng tr×nh thñy ®iÖn S¬n La qua<br /> kh¶o s¸t x· héi häc t¹i x· Cß Nßi<br /> Ph¹m Xu©n §¹i<br /> <br /> C «ng tr×nh thñy ®iÖn S¬n La, theo quy m« thiÕt kÕ vµ ph−¬ng ¸n tr×nh quèc héi phª<br /> duyÖt sÏ lµ c«ng tr×nh thuû ®iÖn lín nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay. C«ng tr×nh nµy nÕu ®−îc x©y dùng sÏ<br /> t¸c ®éng c¶ vïng T©y B¾c réng lín cña Tæ quèc trªn nhiÒu lÜnh vùc: kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa, m«i<br /> tr−êng... RÊt nhiÒu dù ¸n ®ang ®−îc triÓn khai phôc vô cho viÖc x©y dùng c«ng tr×nh nµy, trong<br /> ®ã di d©n ra khái khu vùc lßng hå ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng kh©u träng yÕu gãp phÇn vµo sù<br /> thµnh c«ng cña c«ng tr×nh thñy ®iÖn.<br /> Cã nhiÒu c¬ quan cïng nghiªn cøu vÊn ®Ò di d©n ra khái khu vùc x©y dùng c«ng tr×nh<br /> thñy ®iÖn xuÊt ph¸t tõ chøc n¨ng nhiÖm vô cña m×nh. Mét nhãm c¸n bé cña ViÖn X· héi häc<br /> thuéc Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®iÓm Cß Nßi,<br /> huyÖn Mai S¬n, tØnh S¬n La ®©y lµ mét trong nh÷ng “®iÓm ®Õn”, ®ãn nhËn d©n di c− tõ khu vùc bÞ<br /> ¶nh h−ëng do x©y dùng c«ng tr×nh thuû ®iÖn.<br /> Ngay tõ khi b¾t tay vµo chuÈn bÞ cho viÖc khëi c«ng x©y dùng c«ng tr×nh thuû ®iÖn, nh÷ng<br /> ng−êi d©n cña x· Ýt - Ong, huyÖn M−êng La ®· ph¶i di chuyÓn ®Ó phôc vô cho viÖc chuÈn bÞ nhµ ë<br /> cho c«ng nh©n x©y dùng, bÕn b·i tËp kÕt vËt liÖu, më ®−êng... Vµ Cß Nßi huyÖn Mai S¬n lµ n¬i dù<br /> ®Þnh sÏ lµ ®Þa bµn c− tró míi cña c− d©n. Lµm râ thùc tr¹ng ®êi sèng kinh tÕ - x· héi cña céng<br /> ®ång d©n c− n¬i sÏ ®ãn mét l−îng d©n lín (chiÕm kho¶ng 42% tæng sè hä di d©n tËp trung) ngay tõ<br /> ngµy ®Çu tiªn kh«ng nh÷ng gãp phÇn t¹o c¬ së cho qu¸ tr×nh ®Çu t−, ®Òn bï, sím æn ®Þnh cuéc<br /> sèng cña c¶ hai nhãm d©n c− n¬i ®i vµ n¬i ®Õn mµ cßn gãp phÇn ®ãng gãp kinh nghiÖm cho qu¸<br /> tr×nh tæ chøc di d©n sau nµy, ë c¸c ®iÓm ®−a vµ ®ãn d©n kh¸c trong qu¸ tr×nh x©y dùng c«ng tr×nh<br /> thuû ®iÖn. Víi ®êi sèng hiÖn t¹i nh− vËy, h×nh thøc vµ møc ®é ®Çu t− nh− thÕ nµo cho cã hiÖu qu¶,<br /> kh«ng t¹o ra sù chªnh lÖch qu¸ lín vÒ ®êi sèng gi÷a hai nhãm d©n c− còng nh− kh«ng g©y ra<br /> nh÷ng x¸o trén vÒ mÆt ®êi sèng x· héi ë khu vùc nµy lµ vÊn ®Ò chóng t«i ®Æt ra ®Ó xem xÐt.<br /> Mét sè c«ng tr×nh thuû ®iÖn tr−íc ®©y, sau khi ng−êi d©n nhËn sè tiÒn ®Òn bï ®· chi tiªu<br /> kh«ng cã c¨n cø, thiÕu sù tÝnh to¸n nªn kh«ng nh÷ng b¶n th©n vµ gia ®×nh hä trë nªn tr¾ng tay<br /> mµ céng ®ång d©n c− ë khu vùc ®ã còng bÞ ¶nh h−ëng theo vÒ c¸c mÆt: gi¸ c¶, lèi sèng, thËm chÝ<br /> c¸c tÖ n¹n x· héi. §Òn bï kh«ng chØ hiÓu ®¬n gi¶n theo nghÜa: mua b¸n ®Êt, sau ®ã phã mÆc cho<br /> ng−êi chñ ®· b¸n ®Êt. TÊt c¶ ®èi t−îng ®−îc h−ëng ®Òn bï ®Òu lµ bµ con c¸c d©n téc thiÓu sè. Cho<br /> nªn c«ng t¸c ®Òn bï cßn bao hµm c¶ viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n téc, hç trî cho c¸c céng ®ång<br /> d©n téc ph¸t triÓn. ChÝnh v× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra kh«ng chØ lµ møc ®é ®Òn bï mµ cßn lµ ph−¬ng thøc<br /> ®Òn bï, c¸c b−íc ®Òn bï, h−íng dÉn hoÆc thËm chÝ nhµ n−íc chñ ®éng sö dông mét phÇn ®Òn bï<br /> vµo viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh h¹ tÇng hoÆc c¸c c«ng tr×nh phóc lîi c«ng céng. Lùa chän ph−¬ng<br /> thøc ®Òn bï thÝch hîp kh«ng nh÷ng h¹n chÕ ®−îc nh÷ng x¸o trén trong cuéc sèng mµ cßn gãp<br /> phÇn t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña c¶ hai céng ®ång: c− d©n míi nhËp c− vµ c− d©n b¶n ®Þa.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n §¹i 55<br /> <br /> §Þa ®iÓm nghiªn cøu cña chóng t«i n»m trong khu vùc miÒn nói phÝa T©y B¾c, cã nhiÒu<br /> d©ntéc c− tró, trong ®ã næi lªn lµ hai d©n téc Th¸i vµ H’m«ng. Ng−êi Kinh ®· lªn ®©y ®Þnh c− tõ<br /> l©u, nh−ng å ¹t cã thÓ chia thµnh hai thêi kú : sau n¨m 1954, khi hoµ b×nh ®−îc lËp l¹i trªn miÒn<br /> B¾c. Hä di c− lªn ®©y lµ lËp c¸c n«ng tr−êng, theo m« h×nh kinh tÕ Nhµ n−íc. Ngoµi ra cã mét sè<br /> thµnh lËp c¸c hîp t¸c x·, theo m« h×nh kinh tÕ tËp thÓ. Tõ sau n¨m 1975, cã mét sè di c− lªn ®©y<br /> b»ng con ®−êng quen biÕt, cã quan hÖ víi ng−êi ®· ®i lªn tr−íc. Mét sè di c− lªn tõ khi cã chÝnh<br /> s¸ch ®æi míi. Sè ng−êi nµy kh«ng thuéc hai thµnh phÇn kinh tÕ nãi trªn. Hä sèng b»ng c¸c nghÒ<br /> dÞch vô vµ còng cã mét sè mua ®Êt, kinh doanh vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt theo h−íng thÞ tr−êng, s¶n<br /> xuÊt hµng ho¸. §©y lµ nhãm kh¸ ®Æc biÖt, cÇn cã c¸c nghiªn cøu riªng. Nhãm ®ång bµo d©n téc<br /> Th¸i c− tró l©u ®êi ë m¶nh ®Êt nµy. §èi víi nhãm ®ång bµo d©n téc nµy, chóng t«i còng thu thËp<br /> c¸c chØ b¸o vÒ hiÖn tr¹ng ®êi sèng ®Ó cã c¬ së so s¸nh gi÷a hai céng ®ång cïng ®Þa bµn c− tró nµy.<br /> Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu ®−îc sö dông lµ pháng vÊn b»ng b¶ng hái so¹n s½n. T¹i<br /> ®Þa bµn x·, chän mét sè xãm, b¶n cã sù giíi thiÖu cña c¸n bé ®Þa ph−¬ng, pháng vÊn ngÉu nhiªn<br /> c¸c hé gia ®×nh. T¹i gia ®×nh, ng−êi tr¶ lêi ®−îc x¸c ®Þnh lµ chñ hé hoÆc ng−êi cã vai trß kinh tÕ<br /> nhÊt ®Þnh trong gia ®×nh. Víi dung l−îng mÉu ®−îc tiÕn hµnh pháng vÊn ë 8 xãm, b¶n trªn tæng<br /> sè 12 xãm, b¶n cña c¶ x·. §©y lµ sè xãm, b¶n t−¬ng ®èi gÇn víi trôc ®−êng h¬n so víi c¸c xãm b¶n<br /> cßn l¹i, cã mËt ®é d©n c− tËp trung cao. Theo c¸c l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng, ®©y lµ c¸c xãm b¶n ®¹i<br /> diÖn cho x·. C¸c sè liÖu ®−a ra d−íi ®©y ®Òu dùa trªn sù ph©n tÝch c¸c gia ®×nh ®−îc hái. Ph−¬ng<br /> ph¸p thu thËp sè liÖu thèng kª ®−îc sö dông ®Ó thu thËp c¸c sè liÖu thèng kª chung cña toµn x·<br /> trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ-v¨n ho¸-x· héi, c¬ së h¹ tÇng ...Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn s©u ®−îc sö<br /> dông ®Ó t×m hiÓu vÒ m« h×nh, chuÈn mùc h«n nh©n t¹i c¸c tr−êng hîp kÕt h«n kh¸c d©n téc, nh»m<br /> t×m hiÓu qu¸ tr×nh hoµ nhËp gi÷a hai céng ®ång. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t cã tham gia nh»m tËp<br /> hîp c¸c hiÖn t−îng ®Ó phôc vô cho c¸c ph©n tÝch.<br /> Vµi nÐt vÒ ®Þa bµn nghiªn cøu.<br /> X· Cß Nßi, huyÖn Mai S¬n ,tØnh S¬n La, ®i tõ Hµ Néi - S¬n La : 320 km, c¸ch S¬n La 30 km<br /> lµ thÞ trÊn H¸t Lãt cña huyÖn Mai S¬n, c¸ch H¸t Lãt 6 km lµ x· Cß Nßi n»m ven ®−êng quèc lé sè<br /> 6. X· hiÖn nay ®−îc h×nh thµnh tõ nhiÒu ®¬n vÞ ghÐp l¹i: x· Cß nßi cò, c¸c n«ng tr−êng 19/5, T«<br /> HiÖu vµ D©u t»m t¬. Tr−íc ®©y c¸c n«ng tr−êng vµ x· ®éc lËp víi nhau c¶ vÒ mÆt canh t¸c lÉn<br /> qu¶n lý hµnh chÝnh. Lóc ®ã c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ quèc doanh mµ cô thÓ lµ c¸c n«ng tr−êng lµ mét<br /> ®¬n vÞ kinh tÕ - x· héi, gi¸m ®èc n«ng tr−êng gi÷ lu«n träng tr¸ch qu¶n lý hµnh chÝnh. Tõ sau khi<br /> thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®æi míi, c¸c n«ng tr−êng còng chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ tù h¹ch to¸n nªn t×nh<br /> tr¹ng lµm ¨n thua lç trµn lan, Nhµ n−íc cã quyÕt ®Þnh gi¶i t¸n hoÆc s¸t nhËp, chuyÓn h−íng... T¹i<br /> x· Cß Nßi, toµn bé ®Êt ®ai, d©n c− cña c¸c n«ng tr−êng ®−îc s¸t nhËp vµo x·, do UBND x· qu¶n lý.<br /> Do ph¶i kh¾c phôc nhiÒu hËu qu¶ cña thêi kú tr−íc nªn qu¸ tr×nh bµn giao cßn chËm, n¶y sinh<br /> nhiÒu vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt. X· ®−îc x¸c ®Þnh n»m trong trôc ph¸t triÓn cña tØnh - do n»m ven<br /> ®−êng 6 vµ còng lµ ®Þa bµn ®ãn d©n di chuyÓn khi x©y dùng nhµ m¸y thuû ®iÖn S¬n La - tõ c¸c c¬<br /> së vËt chÊt cò cña n«ng tr−êng, ®· h×nh thµnh chî vµ khu vùc thÞ tø. Cßn l¹i ®Êt canh t¸c lµ<br /> nh÷ng gi¶i ®ång b»ng thung lòng, lóa chØ trång ®−îc ë mét sè Ýt ruéng n−íc. §Êt canh t¸c chñ yÕu<br /> cã thÓ trång ®−îc c©y c«ng nghiÖp. §Þa h×nh lµ nh÷ng d·y ®åi thÊp, xen kÏ víi nói ®¸ v«i. Do n¹n<br /> chÆt ph¸ rõng nªn t×nh tr¹ng khan hiÕm n−íc vµo mïa kh« vµ lò vµo mïa m−a th−êng xuyªn diÔn<br /> ra.<br /> D©n c− cña x· bao gåm 3 nhãm chÝnh: ng−êi Kinh di c− lªn theo c¸c thêi ®iÓm vµ d−íi<br /> mäi h×nh thøc, hä c− tró xung quanh khu vùc c¸c n«ng tr−êng tr−íc ®©y quy ho¹ch vµ ven<br /> quèc lé sè 6. Nhãm d©n c− ng−êi Th¸i vµ ng−êi H’m«ng c− tró t¹i c¸c b¶n cæ truyÒn. C¶ ba<br /> nhãm nµy vÒ mÆt hµnh chÝnh ®Òu thuéc sù qu¶n lý cña ñy ban nh©n d©n x·, nh−ng vÉn cßn<br /> mét vµi lÜnh vùc thuéc n«ng tr−êng qu¶n lý, ch−a bµn giao. Trªn ®Þa bµn x· ch−a x¶y ra cuéc<br /> xung ®ét lín gi÷a ba céng ®ång ng−êi nµy, c¸c tranh chÊp nhá chñ yÕu diÔn ra d−íi d¹ng tranh<br /> chÊp ®Êt ®ai, hoa mµu...<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 56 Mét vµi c¶m nhËn vÒ mÊy vÊn ®Ò x· héi vµ ...<br /> <br /> Thùc tr¹ng ®êi sèng - x· héi cña hai céng ®ång<br /> C¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t hµng ngµy:<br /> Nhµ ë:<br /> Nhµ ë (%) Kinh Th¸i<br /> Nhµ tr−êng x©y, m¸i l¸ 4,0 3,0<br /> Nhµ t−êng v¸ch, m¸i ngãi 87,1 36,0<br /> Nhµ sµn truyÒn thèng 1,0 58,0<br /> Nhµ m¸i b»ng 7,9 3,0<br /> Ng−êi Kinh ®−îc thõa h−ëng nhiÒu c¸c c¬ së vËt chÊt cña n«ng tr−êng ®Ó l¹i, tr−íc ®©y,<br /> n«ng tr−êng lu«n lµm nhµ t−êng v¸ch, m¸i ngãi cho c«ng nh©n nªn nã trë trë thµnh xu h−íng<br /> trong qu¸ tr×nh lùa chän vËt liÖu còng nh− m« h×nh x©y dùng. Trong khi ®ã, chØ cßn 58,0 % ng−êi<br /> Th¸i ë nhµ sµn truyÒn thèng. Cã nhiÒu nguyªn nh©n nh−ng do gç c©y rõng kham hiÕm vµ sù ¶nh<br /> h−ëng v¨n ho¸ cña ng−êi Kinh ®· cã t¸c ®éng ®Õn nhãm ®ång bµo Th¸i ë ®©y. Trong c¸c ng«i nhµ<br /> ®· ®−îc x©y dùng, 50 % lµ ®−îc x©y dùng tõ n¨m 1993 trë l¹i ®©y. §©y cã thÓ ®−îc coi lµ mét<br /> thµnh qu¶ cña c«ng cuéc ®æi míi ®· ph¸t huy t¸c dông ë vïng cao cña ®Êt n−íc.<br /> Dïng ®iÖn sinh ho¹t:<br /> Kinh Th¸i<br /> Cã dïng ®iÖn 96,0 63,0<br /> TiÒn ®iÖn trung b×nh hµng th¸ng 25.500 ® 12.600 ®<br /> Lµ x· ®· hoµn thiÖn m¹ng ®iÖn ®−îc cÊp bëi l−íi ®iÖn quèc gia. Trong khi ®ã chØ cã 63 %<br /> gia ®×nh ng−êi Th¸i lµ cã sö dông ®iÖn víi møc trung b×nh tiÒn ®iÖn hµng th¸ng lµ 12.000 ®. Gi¸<br /> tiÒn ®iÖn ë ®©y lµ 800 ®/kwh, nh− vËy mçi ngµy mét hé chØ tiªu thô 0,5 kwh tøc lµ chØ dïng ®iÖn<br /> ®Ó th¾p s¸ng. Víi møc tiªu thô ®iÖn nh− vËy, tÊt nhiªn c¸c trang thiÕt bÞ trong gia ®×nh ®Æc biÖt<br /> lµ c¸c trang thiÕt bÞ cã tiªu thô ®iÖn lµ h¹n chÕ víi c¸c sè liÖu cô thÓ sau ®©y<br /> Trang thiÕt bÞ cña gia ®×nh:<br /> Kinh Th¸i<br /> §µi thu thanh 24,8 27,7<br /> Gi−êng, tñ 99,0 61,4<br /> Xe ®¹p 90,1 63,9<br /> Qu¹t ®iÖn 70,3 22,9<br /> M¸y kh©u 9,9 32,5<br /> Radio Cassette 26,7 18,1<br /> TV ®en tr¾ng 24,8 27,7<br /> TV mµu 46,5 26,5<br /> §iÖn tho¹i 4,0 1,2<br /> ChØ cã hai thiÕt bÞ lµ m¸y kh©u vµ TV ®en tr¾ng lµ ®ång bµo ng−êi Th¸i nhiÒu h¬n. Thùc<br /> tÕ quan s¸t cho thÊy sè TV ®en tr¾ng cña bµ con ng−êi Th¸i ®ang dïng lµ mua l¹i cña sè bµ con<br /> ng−êi Kinh vµ phÇn lín c¸c TV mµu mµ hä ®ang dïng còng lµ ®å cò mua l¹i. ChØ cã m¸y kh©u<br /> ®ång bµo Th¸i dïng nhiÒu ®Ó thay thÕ cho c¸c c«ng viÖc thñ c«ng, phôc vô cho may c¸c trang phôc<br /> truyÒn thèng lµ ®−îc s¾m ®å míi. ¦íc tÝnh theo thêi gi¸, tæng thiÕt bÞ trong gia ®×nh cña bµ con<br /> ng−êi Th¸i vµo kho¶ng 1,5 triÖu ®ång. Con sè nµy nÕu so víi ®ång b»ng hoÆc ®« thÞ th× rÊt nhá,<br /> nh−ng ë ®©y, nã lµ sù tÝch lòy cña c¶ gia ®×nh, qua nhiÒu n¨m.<br /> §Êt ®ai vµ c«ng cô s¶n xuÊt:<br /> Kinh Th¸i<br /> DiÖn tÝch thæ c− (m2) 566 762<br /> Thæ c− b×nh qu©n ®Çu ng−êi (m2) 132 142<br /> DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (m2) 2899 8182<br /> §Êt n«ng nghiÖp b×nh qu©n ®Çu ng−êi (m2) 664 1497<br /> DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp (m2) 99 3450<br /> §Êt l©m nghiÖp b×nh qu©n ®Çu ng−êi (m2) 25 672<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n §¹i 57<br /> <br /> TÝnh diÖn tÝch ë tõng lo¹i ®Êt cho c¶ hé th× ®ång b¸o Th¸i cao h¬n ®ång bµo Kinh, nh−ng<br /> do cã quy m« gia ®×nh lín nªn b×nh qu©n diÖn tÝch trªn ®Çu ng−êi cña hä kh«ng ph¶i lµ theo chiÒu<br /> tû lÖ thuËn. MÆt kh¸c, diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp nhiÒu nh− vËy mµ sè ng−êi tr¶ lêi sèng b»ng nghÒ<br /> l©m rÊt Ýt chøng tá ®Êt l©m nghiÖp ngay trong quan niÖm vµ trong thùc tÕ ®· vµ ®ang chuyÓn dÇn<br /> thµnh ®Êt n«ng nghiÖp, rõng ®· bÞ ph¸ hÕt. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ: ®Êt l©m nghiÖp nªn sö dông<br /> nh− thÕ nµo trång rõng, phôc håi rõng hay biÕn dÇn thµnh ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp.<br /> Thu nhËp cña hé gia ®×nh (ngh×n ®ång) n¨m 1997<br /> Kinh Th¸i<br /> Thu tõ n«ng nghiÖp 3738 26954<br /> % thu tõ n«ng nghiÖp 24,8 78,9<br /> Thu tõ ®åi rõng 0 127<br /> % thu tõ ®åi rõng 0 1,1<br /> Thu tõ ch¨n nu«i 2368 1052<br /> % thu tõ ch¨n nu«i 26,2 11,7<br /> Thu tõ tiÓu thñ c«ng nghiÖp 218 100<br /> % thu tõ tiÓu thñ c«ng nghiÖp 2,2 0,7<br /> Thu tõ bu«n b¸n, dÞch vô 3435 410<br /> % thu tõ bu«n b¸n, dÞch vô 21,0 2,3<br /> C¸c nguån thu kh¸c 2405 533<br /> % thu tõ c¸c nguån thu kh¸c 25,8 5,3<br /> Tæng thu nhËp 12165 9176<br /> Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi 2775 1680<br /> <br /> Trong nhãm ng−êi Kinh tû lÖ c¸c gia ®×nh cã nguån thu kh¸c cao bëi v× mét sè trong sè hä<br /> tr−íc ®©y lµm viÖc t¹i c¸c n«ng tr−êng, tõ khi chuyÓn ®æi c¬ chÕ, hä ®−îc nghØ h−u hoÆc nghØ mÊt<br /> søc, hiÖn nay x¸c ®Þnh viÖc lµm hoÆc ngµnh nghÒ cña hä lµ khã bëi thùc tÕ hä cßn søc lao ®éng vµ<br /> vÉn tham gia lao ®éng, nh−ng vÒ mÆt ph¸p lý l¹i coi hä lµ ng−êi ®· nghØ lµm viÖc.<br /> Nh− vËy, b×nh qu©n hµng th¸ng ng−êi Kinh cã thu nhËp kho¶ng 230.000 ® vµ ng−êi Th¸i<br /> cã thu nhËp kho¶ng 140.000 ®. Víi møc thu nhËp nµy, tr−íc c¸c søc Ðp cña nhu cÇu trong cuéc<br /> sèng ®· khã trang tr¶i chø ch−a nãi ®Õn tÝch luü.<br /> Ng−êi Th¸i, trong khi ®ã, chØ cã hai nguån thu lµ n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i (trªn 90 %),<br /> l¹i cµng gÆp khã kh¨n trong cuéc sèng. Thùc tÕ, theo c¸n bé ®Þa ph−¬ng, cã kho¶ng 5% bµ con<br /> hiÖn ph¶i cøu ®ãi, cã møc thu kho¶ng 200.000 ®/ ng−êi/ n¨m. Víi tiÒm n¨ng ®Êt ®ai, lao ®éng vµ<br /> cuéc sèng hiÖn t¹i, sù nghiÖp ph¸t triÓn cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n.<br /> NÕu so s¸nh víi chi tiªu n¨m 1997, b×nh qu©n mçi hé ng−êi Kinh chi 9.116.000 ® (trong ®ã<br /> cho ¨n lµ 77,7 % = 6.736.000 ®) vµ ng−êi Th¸i b×nh qu©n mçi hé chi 7.597.600 ® (trong ®ã cho ¨n lµ<br /> 79,5 % = 5.875.500 ®). NÕu b×nh qu©n ®Çu ng−êi chi tiªu n¨m 1997, th× ë ng−êi Kinh lµ 2.109.000<br /> ® vµ ë ng−êi Th¸i lµ 1.437.000 ®. Trong c¸c kho¶n chi tiªu, ®Çu t− cho s¶n xuÊt, kinh doanh ë<br /> ng−êi Kinh lµ 2.781.500 ®/ hé vµ 660.000 ®/ ng−êi; ë ng−êi Th¸i ®Çu t− cho s¶n xuÊt kinh doanh lµ<br /> 1.458.600 ®/ hé vµ 271.600 ®/ ng−êi. Riªng phÇn ®Çu t− cho häc tËp cña con c¸i ë ng−êi Kinh b×nh<br /> qu©n mét hé lµ 459.000 ®/ n¨m, chiÕm 4,6 % vµ ë ng−êi Th¸i b×nh qu©n ®Çu t− cho häc tËp cña con<br /> lµ 379.000 ®, chiÕm 4,6 % trong tæng chi. Nh− vËy, ®Çu t− cho con c¸i ë ng−êi Kinh lín h¬n nhiÒu<br /> v× quy m« gia ®×nh cña ng−êi Kinh nhá h¬n, sè con cña hä Ýt h¬n. NÕu ®em c¸c kho¶n thu trõ ®i<br /> c¸c kho¶n chi vµ c©n ®èi c¸c kho¶n chi tiªu ta ®−îc møc sèng hiÖn nay nh− sau:<br /> Tù c©n ®èi thu nhËp chi tiªu (%)<br /> Kinh Th¸i Tæng sè<br /> Cßn d− 15,8 4,0 10,0<br /> Võa ®ñ 35,6 29,0 32,3<br /> ThiÕu 48,5 67,0 57,7<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 58 Mét vµi c¶m nhËn vÒ mÊy vÊn ®Ò x· héi vµ ...<br /> <br /> Tuy sè cßn d− chiÕm kho¶ng 10 % ë c¶ hai céng ®éng, nh−ng nÕu so s¸nh mét c¸ch cô thÓ<br /> cho ta thÊy nÕu cã d− còng chØ vµo kho¶ng 3.000.000 ®/ hé vµ 600.000 ®/ khÈu/ n¨m ë nhãm ng−êi<br /> Kinh vµ 1.700.000 ®/ hé vµ 200.000 ®/ ng−êi/ n¨m ë nhãm ng−êi Th¸i. Víi tû lÖ ng−êi cã d− nh−<br /> vËy, sè tuyÖt ®èi d− nh− vËy ta cã thÓ h×nh dung ra kh¶ n¨ng dù tr÷ cña c¶ céng ®ång. Víi tõng<br /> gia ®×nh, víi sè d− nµy, nÕu hä chØ gÆp èm ®au, tai n¹n rñi ro lµ cã thÓ ph¶i sö dông hÕt sè dù tr÷<br /> cña n¨m. Vµ còng nh− ®· ®Ò cËp ë trªn, ë ®Þa bµn miÒn nói, sè thu nhËp tõ ®åi rõng ®· hÇu nh−<br /> kh«ng cã n÷a.<br /> Tù ®¸nh gi¸ vÒ møc sèng cña gia ®×nh (%):<br /> Kinh Th¸i<br /> Giµu cã 0 1,0<br /> Kh¸ gi¶ 7,9 4,0<br /> Trung b×nh 71,3 49,0<br /> NghÌo 14,9 38,0<br /> RÊt nghÌo 5,9 8,0<br /> <br /> C¸c dù ®o¸n vÒ cuéc sèng s¾p tíi cña gia ®×nh vµ x· héi cho thÊy nhãm ng−êi Kinh ®· cã<br /> biÓu hiÖn lóng tóng trong ph¸t triÓn kinh tÕ gia ®×nh vµ c¶ hai nhãm ®Òu tin r»ng trong thêi gian<br /> tíi, ®êi sèng x· héi nãi chung sÏ cã sù t¨ng tr−ëng. Cã thÓ hä ®· c¶m nhËn ®−îc xu h−íng ®Çu t−<br /> vµ ph¸t triÓn vïng cña Nhµ n−íc ta trong qu¸ tr×nh ®Çu t− cã träng ®iÓm.<br /> N−íc s¹ch vµ c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh (%)<br /> Kinh Th¸i<br /> Dïng n−íc s«ng, suèi, hå, ao 57,4 66,0<br /> Dïng n−íc m−a 11,9 2,0<br /> Dïng n−íc giÕng 30,7 32,0<br /> Kh«ng cã nhµ t¾m 47,5 83,0<br /> Nhµ t¾m th« s¬ 29,7 12,0<br /> Nhµ t¾m kiªn cè 21,8 5,0<br /> Nhµ t¾m hiÖn ®¹i 1,0 0<br /> Kh«ng cã nhµ vÖ sinh 6,9 29,0<br /> Nhµ vÖ sinh th« s¬ 72,3 69,0<br /> Nhµ vÖ sinh kiªn cè 19,8 2,0<br /> Nhµ vÖ sinh hiÖn ®¹i 1,0 0<br /> <br /> §ång bµo d©n téc kh«ng cã thãi quen vµ còng kh«ng cã phong tôc dïng nhµ vÒ sinh, nhµ<br /> t¾m. Víi ®ång bµo c− tró trong khu vùc thÞ trÊn th× ®©y ph¶i ®−îc coi lµ cuéc vËn ®éng vµ gi¶i<br /> thÝch l©u dµi. Trong m« h×nh c− tró cæ truyÒn, ®iÒu kiÖn sèng gÇn víi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®iÒu<br /> nµy cßn cã thÓ chÊp nhËn, khi mËt ®é d©n c− t¨ng vµ ®iÒu kiÖn sèng thay ®æi, th× còng buéc ph¶i<br /> thay ®æi.<br /> Sù hoµ nhËp gi÷a céng ®ång di c− vµ céng ®ång b¶n ®Þa<br /> C¶ miÒn T©y B¾c nãi chung, Cß nßi nãi riªng ®ang diÔn ra mét thêi kú míi: x©y dùng vµ<br /> ph¸t triÓn. S¾p tíi c¸c biÕn ®éng sÏ m¹nh mÏ h¬n n÷a trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn<br /> ®¹i ho¸. Cß nßi ®· tõng nhËn d©n di c− vµ s¾p tíi sÏ nhËn mét l−îng d©n di c− tõ lßng hå ®Ó x©y<br /> dùng c«ng tr×nh thuû ®iÖn. C¸c nhãm ng−êi kh¸c nhau cã c¸c vai trß kh¸c nhau ®ang xuÊt hiÖn.<br /> ChÝnh v× vËy, ph¸t triÓn vµ æn ®Þnh lµ hai yÕu tè ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ. Cã thÓ coi c«ng tr×nh thuû<br /> ®iÖn nh− yÕu tè quan träng trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i hãa ë khu vùc nµy mµ c«ng<br /> viÖc tr−íc hÕt lµ chuyÓn d©n ra khái khu vùc lßng hå.<br /> C¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y vÒ qu¸ tr×nh di c− cho thÊy sù kh¸c biÖt lín nhÊt, khã v−ît qua<br /> nhÊt gi÷a céng ®ång di c− vµ céng ®ång b¶n ®Þa lµ sù kh¸c biÖt vÒ phong tôc tËp qu¸n, sau ®ã lµ sù<br /> kh¸c biÖt vÒ khÝ hËu, thêi tiÕt. Di d©n ra khái lßng hå thuû ®iÖn, nh÷ng ng−êi di d©n kh«ng ph¶i<br /> kh¾c phôc c¶ hai trë ng¹i nµy kÓ c¶ ë hai h×nh thøc: di vÐn vµ di ®i n¬i kh¸c. T¹i n¬i ë míi ng−êi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n §¹i 59<br /> <br /> nhËp c− hÇu nh− kh«ng ph¶i lµm quen víi phong tôc tËp qu¸n, kü thuËt canh t¸c, khÝ hËu, thêi<br /> tiÕt... ChÝnh chñ tr−¬ng tæ chøc di c− theo “m« h×nh t¹i chç” néi x·, néi huyÖn, néi tØnh ®· kh¾c<br /> phôc ®−îc trë ng¹i mµ ng−êi nhËp c− hay m¾c ph¶i, nh−ng nã l¹i n¶y sinh mét vÊn ®Ò rÊt lín: t¹i<br /> n¬i ë míi, di c− theo h×nh thøc di vÐn, ng−êi d©n sÏ lµm g× ®Ó sèng? C¸c vïng thÊp sÏ ngËp n−íc lµ<br /> dÞa bµn c− tró cña ng−êi Th¸i víi tËp qu¸n canh t¸c lóa n−íc l©u ®êi, khi di c− lªn c¸c vïng cao<br /> h¬n: cã thÓ tõ ch©n nói lªn s−ên hoÆc ®Ønh nói, hä sÏ lµm g× ®Ó sèng khi ruéng ®· bÞ ngËp? Vµ<br /> ph¸ rõng ®Ó t×m kiÕm ®Êt canh t¸c lµ ®iÒu tÊt yÕu. Kinh nghiÖm thùc tÕ qua tæ chøc di d©n khái<br /> lßng hå thuû ®iÖn Hoµ B×nh ®· cã nh÷ng ®iÓm ®Þnh c− míi nh×n thÊy n−íc ngay tr−íc m¾t mµ<br /> kh«ng cã n−íc dïng cho sinh ho¹t v× n¬i c− tró cã ®é dèc qu¸ lín.<br /> Nh− vËy, qu¸ tr×nh tæ chøc di d©n vµ h×nh thµnh céng ®ång míi ë ®©y ®Æt ra mèi quan hÖ<br /> theo s¬ ®å sau:<br /> Trong s¬ ®å nµy, mèi quan hÖ chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o lµ c¸c mèi quan hÖ gi÷a nhµ n−íc vµ<br /> d©n di c−. Nhµ n−íc bao gåm c¶ c¬ quan ®Òn bï, chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng n¬i ®Õn vµ chÝnh quyÒn<br /> ®Þa ph−¬ng n¬i ®i. Cßn l¹i lµ mèi quan hÖ gi÷a hai céng ®ång d©n c− víi nhau. NÕu gi¶i quyÕt tèt<br /> mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc víi nhau vµ quan hÖ gi÷a nhµ n−íc víi d©n di c− th× ch¾c<br /> ch¾n quan hÖ gi÷a hai céng ®ång d©n c− sÏ tèt ®Ñp.<br /> <br /> <br /> C¬ quan ®Òn bï<br /> <br /> <br /> <br /> D©n c− n¬i ®Õn<br /> <br /> <br /> D©n di c−<br /> ChÝnh quyÒn n¬i ®Õn<br /> <br /> <br /> <br /> ChÝnh quyÒn n¬i ®i<br /> <br /> <br /> <br /> Muèn h×nh thµnh vµ æn ®Þnh mét céng ®ång, cÇn héi ®ñ ba yÕu tè: cïng chung ®Þa bµn c−<br /> tró, cïng chung d¹ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt, vµ cã quan hÖ h«n nh©n víi nhau. Trong qu¸ tr×nh di<br /> c− ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh thñy ®iÖn, c¶ ba yÕu tè nµy dÔ dµng héi ®ñ, trong ®ã cÇn chó ý nhÊt lµ<br /> ho¹t ®éng s¶n xuÊt, nÕu di vÐn th× nh÷ng ng−êi d©n ë ®ã sÏ duy tr× h×nh thøc s¶n xuÊt nµo? CÇn<br /> lµm râ thªm kh¸i niÖm “l©m nghiÖp” trong ®iÒu kiÖn míi. HiÖn nay ®· cã ý kiÕn cho r»ng cÇn cã<br /> chÝnh s¸ch riªng dµnh cho c¸c céng ®ång di c− theo h×nh thøc di vÐn: biÕn hä tõ chç lµ ng−êi canh<br /> t¸c n«ng nghiÖp dùa vµo ®Êt ®ai cã ®−îc do ph¸ rõng trë thµnh ng−êi b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng.<br /> Cã kÕ ho¹ch dµnh mét phÇn g¹o xuÊt khÈu cung cÊp cho nh÷ng ng−êi b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng.<br /> Theo phong tôc, tËp qu¸n cña ®ång bµo n¬i chóng t«i nghiªn cøu th× trong viÖc h×nh thµnh<br /> vµ æn ®Þnh céng ®ång, hai yÕu tè “gièng” vµ “giµn” ®−îc coi lµ cèt yÕu. “Gièng” cã thÓ ®−îc hiÓu<br /> theo c¶ nghÜa réng vµ nghÜa hÑp: ng−êi ViÖt Nam nãi chung vµ ng−êi cïng mét d©n téc cô thÓ nµo<br /> ®ã trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam. “Giµn” ë ®©y cã thÓ hiÓu lµ ®Þa bµn c− tró, c¸c ®iÒu kiÖn<br /> lµm ¨n, sinh sèng, c¸c yÕu tè ®Ó æn ®Þnh céng ®ång... Trong viÖc di d©n ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh<br /> thñy ®iÖn, vai trß cña c¬ quan ®Òn bï vµ chÝnh quyÒn c¸c cÊp trong viÖc t¹o ra “giµn” míi lµ cùc kú<br /> quan träng. Sau ®ã lµ quan hÖ gi÷a hai céng ®ång vµ néi bé trong tõng céng ®ång víi nhau.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 60 Mét vµi c¶m nhËn vÒ mÊy vÊn ®Ò x· héi vµ ...<br /> <br /> Di c− theo h−íng xen ghÐp cã thÓ tæ chøc theo m« h×nh: thµnh lËp tõng lµng b¶n míi trong<br /> néi bé x·. KÕt hîp viÖc ®Çu t− vÒ c¬ së h¹ tÇng cho c¶ hai céng ®ång, tr¸nh t¹o ra cuéc sèng qu¸<br /> chªnh lÖch gi÷a hai céng ®ång nµy.<br /> Qua c¸c tiÕp xóc ng¾n, cã thÓ nªu lªn hai nÐt t©m lý phæ biÕn víi ng−êi d©n téc b¶n<br /> ®Þa, kh«ng muèn di chuyÓn nhiÒu, l¹i quen ®Þa bµn nªn hä muèn ¸p dông h×nh thøc di vÐn.<br /> Trong khi ®ã, nh÷ng ng−êi d©n di c− tõ c¸c vïng kh¸c ®Õn muèn ¸p dông h×nh thøc di c− ®i<br /> n¬i kh¸c. Bªn c¹nh ®ã, møc sèng vµ tµi s¶n hiÖn cã cña gia ®×nh còng chi phèi sù lùa chän c¸c<br /> h×nh thøc di c−: c¸c gia ®×nh cã møc sèng cao, tµi s¶n nhiÒu kh«ng muèn di c−, t¹i n¬i ë cò, c¸c<br /> gia ®×nh nµy ®· x©y dùng ®−îc mét c¬ së vËt chÊt v÷ng vµng, thËm chÝ c«ng viÖc lµm ¨n cña hä<br /> ®ang thuËn lîi nªn hä kh«ng muèn di chuyÓn.; trong khi c¸c gia ®×nh cã møc sèng thÊp, Ýt tµi<br /> s¶n dÔ dµng chÊp nhËn di c−.<br /> Nh− vËy, nªn chia ®èi t−îng di c− ra lµm nhiÒu lo¹i, mµ ®Çu tiªn lµ xuÊt ph¸t tõ nguyÖn<br /> väng cña chÝnh ng−êi di c− vÒ h−íng di c−, tiÕp theo ®ã lµ c¨n cø vµo thùc tr¹ng ®êi sèng kinh tÕ<br /> x· héi cña hä. Nªn x©y dùng mét hÖ thèng c¸c chØ sè cña c¸c gia ®×nh ®Ó cã c¬ së ®Òn bï mét c¸ch<br /> chi tiÕt, tr¸nh c¸ch lµm b×nh qu©n, trµn lan, g©y nªn sù ganh tþ gi÷a c¸c gia ®×nh.<br /> HiÖn nay, di d©n b»ng ph−¬ng ¸n xen ghÐp gÆp vÊn ®Ò ®Êt ®ai do ®Þa bµn nhËn d©n ®·<br /> thùc hiÖn ph−¬ng ¸n giao ®Êt giao rõng, ®Êt ®ai vïng nµy ®· lµ ®Êt cã chñ. Gi¶i quyÕt cho ®−îc<br /> mèi quan hÖ xung quanh së h÷u ®Êt ®ai lµ vÊn ®Ò khã kh¨n vµ tÕ nhÞ. Bµi häc kinh nghiÖm cña<br /> qu¸ tr×nh x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi ë c¸c tØnh §«ng - B¾c cho thÊy cã thÓ ®· æn ®Þnh tõ l©u<br /> nh−ng do mét biÕn ®éng nµo ®ã cña x· héi mµ c¸c vÊn ®Ò ruéng ®Êt l¹i cã thÓ ®−îc xíi lªn g©y c¸c<br /> biÕn ®éng cho c¶ céng ®ång. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, theo chóng t«i cã thÓ ¸p dông ngay luËt<br /> ®Êt ®ai, cÊp giÊy chøng nhËn sö dông ruéng ®Êt l©u dµi cho c¸c hé gia ®×nh míi nhËp c− vµ c¸c hé<br /> gia ®×nh b¶n ®Þa. Quy ho¹ch, cã chuÈn bÞ, nhÊt lµ vÒ c¬ së h¹ tÇng n¬i tiÕp nhËn d©n ®Õn. CÇn<br /> xem ®©y còng lµ nh÷ng ®Çu t− chiÒu s©u c¬ së h¹ tÇng ®ã lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho cuéc sèng l©u<br /> dµi cña d©n nhËp c−.<br /> Dï chØ ë møc ®é chuÈn bÞ nh−ng dï sao c¶ khu vùc nµy còng ®ang ®øng tr−íc mét biÕn<br /> ®éng lín ®ßi hái sù ®Çu t− cña nhiÒu ngµnh. Tõ mét cuéc kh¶o s¸t ng¾n ë x· Cß Nßi, chóng t«i<br /> nghÜ r»ng, s¾p tíi nªn cã c¸c nghiªn cøu quy m« h¬n ®Ó tr¶ lêi c¸c vÊn ®Ò sau:<br /> * Ai lµ chñ t−¬ng lai cña khu vùc nµy, cã ®ñ n¨ng lùc qu¶n lý ®Ó ®ãn nhËn c¸c ®Çu t− cña<br /> Nhµ n−íc vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ trªn c¬ së lµm chñ vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc hiÖn cã.<br /> * M« h×nh tæ chøc khu t¸i ®Þnh c− míi gåm nhiÒu d©n téc ®· c− tró l©u ®êi vµ míi nhËp c−<br /> nh»m æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn vïng.<br /> * Vai trß cña c¸c céng ®ång d©n téc trªn ®Þa bµn T©y B¾c trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸,<br /> c«ng nghiÖp ho¸.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />