Motif hành động trong truyện ngụ ngôn L.N. Tolstoy

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 11 (12/2017) tr. 75 - 83<br /> <br /> MOTIF “HÀNH ĐỘNG”<br /> TRONG TRUYỆN NGỤ NGÔN L.N. TOLSTOY<br /> Nguyễn Minh Sang10<br /> Trƣờng THCS, THPT Việt Thanh TP. Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt: Motif có thể hiểu là “khuôn”, “kiểu”, “dạng” để chỉ những thành tố, bộ phận được hình thành<br /> bền vững, ổn định, có tính lặp đi lặp lại trong tác phẩm văn học. Trong truyện ngụ ngôn Tolstoy xuất hiện khá<br /> nhiều “motif hành động” có vai trò xây dựng nên tình tiết, sự kiện cho các văn bản. Sự lặp lại ở đây không phải<br /> kết tập cho nét đơn điệu, non tay, nhàm chán, mà ngoài vai trò đã nói trên, nó còn sở hữu các bảng màu khác<br /> nhau trong cùng một khung thức, vừa để lại ấn tượng cho người đọc, vừa gia cố thêm sự thú vị, thu hút. Những<br /> so sánh cần thiết với tác phẩm Aesop, La Fontaine, I. Krylov sẽ làm sáng tỏ thêm yếu tố này trong các mẩu<br /> chuyện của Tolstoy.<br /> Từ khóa: Motif, ngụ ngôn, Tolstoy.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Lev Tolstoy - nhà văn vĩ đại của nƣớc Nga - thƣờng đƣợc mọi ngƣời biết đến là tác giả<br /> của những bộ tiểu thuyết hoành tráng, đồ sộ nhƣ Chiến tranh và hòa bình, Anna Karenina,<br /> Phục sinh,… Thế nhƣng, ông còn thể hiện rõ vai trò của một nhà tƣ tƣởng, nhà giáo dục qua<br /> bộ phận các tác phẩm ngụ ngôn. Cả cuộc đời ông đã dành nhiều tâm huyết cho việc định<br /> hƣớng, bồi dƣỡng nhân cách và trí tuệ cho thế hệ trẻ. Tolstoy thành lập rất nhiều trƣờng học ở<br /> quê nhà của mình lúc còn sinh thời, biên soạn sách giáo khoa cho trẻ em, sáng tạo nên phƣơng<br /> thức giáo dục mới, viết các bài tham luận liên quan đến mảng giáo hóa,… Những câu chuyện<br /> ngụ ngôn của ông chủ yếu nằm trong Sách học vần và Sách tập đọc tiếng Nga, tập trung trong<br /> thời kì từ 1871 - 1875.<br /> Motif có thể hiểu là “khuôn”, “kiểu”, “dạng”, dùng để chỉ những thành tố, bộ phận<br /> đƣợc hình thành bền vững, ổn định, có tính lặp lại trong tác phẩm văn học. Việc nghiên cứu<br /> đối tƣợng này, mà cụ thể là những “motif hành động” trong tác phẩm Tolstoy (xác lập, diễn<br /> giải và mô hình hóa chúng), sẽ phần nào khẳng định giá trị, tài năng của nhà văn ở mảng thể<br /> loại mà chƣa đƣợc chú ý đến nhiều. Tolstoy, La Fontaine (Pháp), I. Krylov (Nga) là những<br /> tác giả chịu ảnh hƣởng đối với tác phẩm của nhà ngụ ngôn huyền thoại Aesop, nhất là ở mặt<br /> cốt truyện, bên cạnh đó là những cách tân, sáng tạo của mỗi ngƣời. Đối sánh cùng văn bản<br /> của Aesop, La Fontaine, I. Krylov - những đỉnh cao ngụ ngôn - sẽ là cần thiết khi khảo luận<br /> motif ở tác phẩm Tolstoy. Về tài liệu nghiên cứu chính, do khuôn khổ giới hạn của bài viết,<br /> cũng nhƣ tầm bao quát từ bản thân cho nên tác giả chỉ chọn lấy một số tác phẩm nhất định<br /> để khảo sát, trong các nguồn sách dịch đã xuất bản, cụ thể: Tolstoy (103 truyện), Aesop<br /> (242 truyện), La Fontaine là 43 và Krylov là 99 truyện.<br /> Ngày nhận bài: 02/6/2017. Ngày nhận đăng: 15/8/2017<br /> <br /> 10<br /> <br /> Liên lạc: Nguyễn Minh Sang, e - mail:nsang.agu.edu@gmail.com<br /> <br /> 75<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Motif ứng biến<br /> Ở motif này, những vật yếu thế hơn chịu sự tác động từ các vật lớn, nguy hiểm, chúng<br /> tìm cách tấn công con mồi của mình, nhƣng không phải theo kiều vồ vập, lấn lƣớt để đạt đƣợc<br /> mục đích chiếm hữu, mà bƣớc đầu những loài này sẽ dùng chiêu bài mời gọi, gạ gẫm, mềm<br /> mỏng nhằm đánh lạc hƣớng suy nghĩ của con mồi, tức lập bẫy để các con vật khác sa vào.<br /> Trƣớc mƣu mô của các loài nguy hiểm, những vật chịu thế yếu tinh khôn, thông minh, ứng<br /> biến để tìm cách thoát thân và cho bọn độc ác nhận lãnh hậu quả đích đáng. Có thể tóm lƣợc<br /> thành hình phạm sau:<br /> A chiêu dụ, mời gọi, đánh lừa - B ứng biến thành công - A nhận hậu quả đích đáng<br /> (Bắt đầu từ đây các kí hiệu A, B,… xuất hiện trong các cấu trúc nhằm để chỉ thứ tự có mặt<br /> của từng nhân vật ở mỗi mẩu chuyện)<br /> Xin chọn ví dụ:<br /> Truyện Cáo và gà rừng, cáo gặp gà đậu trên cây, có ý định vồ gà, nhƣng phải tìm cách<br /> gọi gà xuống, bởi nó chẳng thể trèo lên cây, nó bèn giả đò tỏ ý mong gà xuống đây chơi với<br /> nó và chẳng có gì nguy hiểm hết bởi vừa có lệnh ban bố khắp mọi nơi là hòa bình và bình<br /> đẳng giữa các loài với nhau. Gà hiểu mƣu đồ của cáo, gà cũng viện dẫn, có bầy chó săn đang<br /> chạy đằng kia, thế thì cuộc hội ngộ lần này lại càng vui. Cáo hốt hoảng và bỏ chạy.<br /> Truyện Sói và ngựa cái, sói muốn bắt ngựa con, thấy ngựa con đi khập khiễng, sói vờ<br /> có ý giúp, chữa đau chân bằng bài thuốc của mình. Ngựa cái tƣơng kế tựu kế, nhanh nhảu nhờ<br /> sói ra phía sau để xem chân cho mình. Sói vừa vòng ra đằng sau, ngựa đã đá hậu cho sói một<br /> cú đau điếng, rồi chạy thoát.<br /> Ngoài ra, có thể kể thêm truyện khác có cùng kiểu dạng này - Sói và dê. Những truyện ở<br /> trên cho thấy rõ sự song kích đối đầu của hai đối tƣợng với nhau, motif ứng biến còn ghi nhận<br /> tình thế ở ba loài, cũng là cách thức mời gọi, giăng bẫy của con vật hung bạo nhƣng với sự<br /> nhanh nhạy, biến chuyển tình thế (nhờ sự giúp đỡ của loài khác), con vật yếu thế hơn đã giành<br /> chiến thắng. Mô hình:<br /> A, B kết bạn - C chiêu dụ, lập bẫy với A - A ứng biến (nhờ B giúp) - C bị trừng trị<br /> Chẳng hạn câu chuyện Cáo, chó và gà trống, chó và gà trống kết bạn rủ nhau đi chu du.<br /> Tối đến gà trống ngủ trên cây, còn chó nhà thì nằm phía dƣới. Ngày mới bắt đầu, gà cất tiếng<br /> gáy, nghe thấy tiếng gà, cáo chạy bổ đến, và nài xin gà hãy xuống đất cùng nó với lòng thành<br /> kính trân trọng. Gà tƣơng kế tựu kế, trƣớc nhờ cáo đánh thức ngƣời quét sân ở dƣới cho đỡ<br /> ƣớt át, rồi sau đó gà sẽ xuống. Cáo loay hoay tìm ngƣời quét sân thì va phải chó, cáo nhận hậu<br /> quả thiệt thân.<br /> Hay đó còn là sự đối diện với những tình huống khó khăn, nhân vật của truyện (một<br /> loài) đã tìm cách đối phó, từ đây loài ấy vƣợt qua và thụ hƣởng thành quả do mình tạo nên.<br /> Mô hình cho kiểu loại này:<br /> A gặp khó khăn (do hoàn cảnh) - A ứng biến, thành công<br /> 76<br /> <br /> Quạ và cái bình là một dẫn chứng, quạ khát nƣớc và muốn uống nƣớc trong bình,<br /> nhƣng tiếc thay nƣớc chỉ sâm sấp dƣới đáy, chẳng thể với tới đƣợc. Thế rồi, nó bèn đi lấy đá<br /> thả vào trong bình, làm cho nƣớc dâng cao cho đến khi nó uống đƣợc.<br /> 2.2. Motif bắt chước<br /> Motif có mặt ở khá nhiều tác phẩm của Tolstoy, một đối tƣợng thích, ngƣỡng mộ đặc<br /> điểm, hoạt động của một nhân vật khác và nghĩ bản thân mình có thể làm đƣợc nhƣ vậy, nhằm<br /> chứng tỏ bản thân và mong sở hữu những điều tốt đẹp giống nhƣ đối tƣợng kia, nên chúng cố<br /> gắng bắt chƣớc, học đòi theo, và kết quả đã diễn ra ngƣợc lại với điều mà chúng nghĩ. Motif<br /> trên khái lƣợc thành cấu trúc:<br /> B cố bắt chước A - B nhận hậu quả<br /> Dẫn dụ: Bò đực và ếch (Tolstoy) - Con nhái muốn to bằng con bò (La Fontaine) - Con<br /> ếch và con bò (Krylov) (dấu gạch nối “-” khởi điểm từ truyện của Tolstoy, và nối kết đến tác<br /> phẩm của nhà văn khác, với ý chỉ sự “tƣơng đồng” về cốt truyện ở các tác giả (ở những chỗ<br /> cần đối sánh)).<br /> Truyện nhƣ sau: Chú ếch rất muốn đƣợc to lớn giống nhƣ bò, nó gắng sức phì ngƣời<br /> mỗi lúc mỗi phình đại hơn, cho đến cuối cùng vƣợt quá giới hạn của mình, bụng ếch nổ tung.<br /> Truyện của Tolstoy dựng nên tình tiết ban đầu một con bò vô tình giẫm phải một chú<br /> ếch, ếch con khác về nói lại với mẹ, thuật lại hình dáng cho mẹ nghe. Mẹ ếch tức thì thị phạm,<br /> liên tục hỏi ếch con xem đã giống với loài ấy chƣa, và đến cuối thì nhận hậu quả. Câu chuyện<br /> diễn ra rất nhanh chóng, gọn ghẽ. Ở truyện của La Fontaine và Krylov, các tác giả không cần<br /> đến nhân vật trung gian để thuật lại hình dáng của bò cho đối tƣợng bắt chƣớc nghe, mà chính<br /> ếch (nhái) trực tiếp trông nhìn và thực hành theo hình ảnh của loài vật to lớn. Ngoài ra, khác<br /> với Tolstoy, đối tƣợng đứng ra xem xét, đánh giá ở truyện La Fontaine là chính loài mà chúng<br /> học theo, còn ở Krylov là đồng loại của nó (bạn bè). Thêm nữa, hai nhà văn này còn nới thêm<br /> biên độ truyện qua những dòng thơ dí dỏm, sinh động miêu tả dáng hình của các loài trong tác<br /> phẩm: “Con nhái nom thấy con bò - Hình dung đẹp đẽ, mình to béo tròn - Nhái bằng quả<br /> trứng tí hon” [5] (La Fontatine), “Con ếch ngồi ở bờ ao - Thấy bò ăn cỏ bảnh bao lạ thường Bụng to bự đường đường bệ bệ […] Ếch thì gầy guộc võ vàng” [3] (Krylov).<br /> Mẩu chuyện khác: Rùa và đại bàng (Tolstoy) - Rùa và chim ưng (Aesop). Cả hai truyện<br /> đều xây dựng hình ảnh rùa nài nỉ, mong muốn đại bàng giúp mình có thể bay lên trời xanh<br /> giống nhƣ loài chim, nhƣ thế nó sẽ đƣợc thỏa mình ngắm nhìn cảnh vật xung quanh. Đại bàng<br /> chấp nhận, quắp rùa lên cao, đƣợc một khoảng thì thả ra, rùa rơi xuống, vỏ nát nhừ. Tolstoy<br /> tạo nên sự khác biệt so với Aesop, khi không đặt để chi tiết đại bàng yêu cầu phần công lao<br /> nếu giúp rùa nhƣ ý nguyện (thỏa thuận giữa đôi bên, trƣớc khi cuộc phi thân cho rùa diễn ra),<br /> điều ấy làm cho truyện của nhà văn Nga tinh giản hơn.<br /> Những tác phẩm khác có cùng motif: Mèo và cừu; Đại bàng, quạ và người chăn cừu;<br /> Cáo và chó sói.<br /> 77<br /> <br /> 2.3. Motif thức tỉnh<br /> Các truyện có cùng motif này là: Chó sói và chó nhà, Đắm thuyền, Hươu, Lừa rừng và<br /> lừa nhà, Gà mái và chim én, Hai chú ếch, Thỏ và ếch, Cáo và dê, Người cha và các con trai,<br /> Cái bình đất và cái âu gang.<br /> Trong các tác phẩm xuất hiện tình huống một hay nhiều đối tƣợng rơi vào tình trạng<br /> thiếu sót, mê muội, sai lầm, và nếu cứ tiếp tục nhƣ vậy sẽ rất có thể dẫn đến những kết quả tệ<br /> hại cho chính nhân vật đang luẩn quẩn chƣa thấy đƣợc đƣờng sáng. Một nhân vật khác sẽ<br /> đứng ra chỉ dẫn cho họ (trực tiếp hay chỉ vô tình gián tiếp), giúp cho những kẻ còn u tối khai<br /> thông tinh thần. Cấu trúc chung:<br /> A u mê, sai lầm - B thức tỉnh A<br /> Xin chọn các ví dụ làm rõ:<br /> Câu chuyện Lừa rừng và lừa nhà (Tolstoy, Aesop) mở ra cho ngƣời đọc tình tiết chú<br /> lừa hoang trông thấy cuộc sống quá đỗi mĩ mãn của lừa nhà khi đƣợc ăn thức ăn ngon, ở nơi<br /> mát mẻ, trông phƣơng phi, mập mạp làm sao, chú lừa ta thầm ao ƣớc đƣợc nhƣ thế. Để rồi,<br /> mọi thầm mong, ngƣỡng mộ nhanh chóng tan biến bởi những đòn roi, những hàng hóa nặng<br /> nề mà ngƣời ta ấn lên lƣng lừa nhà. Nó nhận đƣợc một bài học và tỉnh thức. Nếu Aesop phân<br /> tách nội dung truyện ra thành hai giai đoạn với khoảng cách giữa hai thời kì là khá xa nhau<br /> (lừa nhà sống sung sƣớng - lừa nhà bị đối xử tàn tệ) thì Tolstoy gia tốc sự phân kì ấy chỉ trong<br /> phút chốc, khiến mạch truyện cô kết, rất mau lẹ.<br /> Trong quá trình “thức tỉnh”, cũng một vật đƣợc một vật khác gián tiếp “dạy khôn” cho,<br /> nhƣng truyện Thỏ và ếch của Tolstoy đặt cùng nguyên bản Sư tử, voi và Prômêtê lại đem đến<br /> nhiều điều khác biệt, thú vị. Ở tác phẩm Tolstoy, loài thỏ gặp nhau và khóc than vì số phận<br /> hẩm hiu của bọn chúng, chúng luôn bị đe dọa bởi con ngƣời, cùng các loài ăn thịt khác. Vì thế<br /> nhà thỏ muốn đâm đầu xuống nƣớc tự tận. Truyện của Aesop lại đƣa đến lời than phiền của<br /> sƣ tử, nó là loài hùng mạnh, dữ dội, ngoan cƣờng nhƣng lại sợ hãi bởi tiếng gáy của gà trống,<br /> quá chán nản, nó định tìm lấy cái chết. Trong lúc hoang mang ấy, sƣ tử gặp voi, nghe voi kể<br /> về tình trạng khó khăn của mình, khi lúc nào cũng phải phe phẩy tai vì sợ muỗi bay vào đấy,<br /> voi chẳng thể sống nữa. Biết đƣợc điều ấy, sƣ tử vui vẻ, phấn chấn hẳn lên vì biết rằng nỗi lo<br /> của mình chẳng là gì so với voi, bởi so cùng muỗi - loài mà voi sợ hãi, thì gà trống to hơn<br /> muỗi rất nhiều. Nhƣ vậy, cả voi và ngƣời thầy đằng sau hơn hết là muỗi đã giúp sƣ tử “sáng<br /> mắt”, “sáng lòng” để sống tiếp. Còn với thỏ (Thỏ và ếch) đơn thuần chỉ nhờ loài ếch bé nhỏ<br /> mà chúng vui sống trở lại, cái hồ để tự diệt, cũng là cái hồ làm cho chúng hồi sinh (thỏ chạy<br /> ra hồ với ý định kết thúc cuộc sống, thấy động tĩnh lũ ếch kinh hãi nhảy tõm xuống nƣớc hết).<br /> “Ân nhân” trực tiếp cho những kẻ u mê, còn lầm lạc, nhƣ chú chim én trong Gà mái và<br /> chim én, thấy việc sai lầm của gà mái khi đi ấp ổ trứng rắn một cách chăm chút, cẩn thận,<br /> chim én vội vàng lên tiếng can ngăn, giúp gà biết đƣợc hiểm họa sau này khi những quả trứng<br /> ấy nở ra, rõ ràng chính chim én không chỉ “dạy điều đúng” mà còn cứu lấy mạng sống của<br /> gà nữa.<br /> 78<br /> <br /> 2.4. Motif thử thách<br /> Thế giới trong truyện cổ tích thƣờng tạo dựng những thử thách nhằm đặt ra cho nhân<br /> vật nghèo khổ, khó khăn, yếu thế trong xã hội, nhƣng có phẩm chất, tấm lòng lƣơng thiện, tốt<br /> bụng, nếu vƣợt qua những chƣớng ngại này, họ sẽ hƣởng đƣợc một phần thƣởng nào đấy, và<br /> ngƣợc lại sẽ mất đi một cơ hội, một mơ ƣớc, nhìn chung là giúp họ đổi đời. Với chính khả<br /> năng, tài đức của mình, hay nhờ sự trợ giúp của các thế lực siêu nhiên mà ngƣời bị đặt ra<br /> những thử thách hoàn thành vẹn toàn nhiệm vụ và nhận đƣợc kết cục viên mãn. Chẳng hạn<br /> Tấm Cám (Dì ghẻ bắt Tấm phân tách gạo và thóc trộn lẫn trong thúng thì mới cho đi lễ hội),<br /> Giận mày tao ở với ai (Ngƣời cha của cô gái xinh đẹp thách xem ai làm cho mình giận, sẽ gả<br /> con gái cho), Cây tre trăm đốt (Anh nông dân phải tìm đƣợc tre trăm đốt thì phú ông mới cho<br /> anh lấy con gái mình),… trong truyện cổ Việt Nam. Những tác phẩm của Tolstoy, cũng có thể<br /> tìm thấy motif này, một nhân vật sẽ đóng vai trò đặt ra nhiệm vụ, thử thách, để một hay nhiều<br /> nhân vật khác thực hiện, thế nhƣng tất cả phải tự mình hoàn thành, mà không có sự giúp đỡ<br /> của đối tƣợng nào khác và không phải ai cũng vƣợt qua đƣợc hết, nó phụ thuộc vào bản tính,<br /> suy nghĩ của ngƣời thực hiện. Phần kết lại ở các truyện ở đây mang đến nhiều thú vị cho<br /> ngƣời đọc. Mô hình chung:<br /> A đặt thử thách cho B - B hoàn thành (không hoàn thành được) - B nhận kết quả<br /> bất ngờ<br /> Có thể dẫn câu chuyện Người cha và các con trai, ngƣời cha đã giao “bài toán” cho các<br /> con bằng việc yêu cầu các con hãy bẻ gãy một cái chổi sể. Chúng nhận nhiệm vụ, và xoay xở<br /> nhiều cách nhƣng không thể nào bẻ gãy nổi. Những đứa con chịu thua. Mặc dù các con thất<br /> bại, ngƣời cha ấy vẫn mang đến “đặc ân” cho chúng, đó là bài học về sự đoàn kết, hòa thuận<br /> với nhau qua cách ông chỉ định các con hãy tháo rời từng ngọn chổi và sau đó họ dễ dàng bẻ<br /> từng que một. Chiến thắng vẻ vang thử thách và có đƣợc “phần thƣởng” quý giá nhƣ bác nông<br /> dân ở tác phẩm Bác mu-gích và Thủy thần. Một bác mu-gích bất cẩn đánh rơi chiếc rìu xuống<br /> sông và đƣợc thủy thần tìm giúp, qua đây thần cũng muốn thử lòng chân thật của bác nên liên<br /> tiếp mang lên những chiếc rìu khác nhau, cùng hỏi xem đó có phải là rìu mà bác đã đánh rơi,<br /> tuần tự là rìu vàng, rìu bạc, cuối cùng là chiếc rìu sắt của chính chủ. Cả ba chiếc rìu đã thuộc<br /> về bác mu-gích khi phẩm chất thật thà đƣợc kiểm định (bác phủ nhận hai chiếc rìu đầu và vui<br /> mừng đón lấy chiếc rìu thật sự của mình).<br /> 2.5. Motif khẩn cầu<br /> Đây là motif có số lƣợng truyện tham gia nhiều nhất (13/103 truyện). Khởi điểm một<br /> nhân vật rơi vào tình thế khó khăn, hiểm nguy và thực hiện hành vi van xin, khẩn cầu một đối<br /> tƣợng khác nhằm giúp mình thoát khỏi sự bức bách ấy. Yếu tố tạo ra thế hiểm cho nhân vật<br /> nhiều khi là đến từ chính nhân vật mà đối tƣợng sẽ tiến hành cầu xin và còn lại là thuộc về đời<br /> sống của kẻ khẩn cầu tạo nên. Nhân vật đứng thế trên sẽ xem xét và đƣa ra quyết định chấp<br /> nhận hay từ chối lời van nài ấy, điều này đa phần chịu sự chi phối bởi quyền lợi mà bên nhận<br /> khẩn cầu sẽ đƣợc hƣởng. Motif này chủ yếu đƣợc bộc lộ qua sự tƣơng tác của hai cặp song<br /> phƣơng người - vật và vật - vật. Cấu trúc khái quát nhƣ sau:<br /> 79<br /> <br />