Nghi thức hát tiễn hồn của cộng đồng

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NGHI THỨC HÁT TIỄN HỒN CỦA CỘNG ĐỒNG<br /> người Thái<br /> Phương Đoàn(1) - Lê Thúy Quỳnh(2)<br /> <br /> <br /> H iện nay, nghi lễ hát tiễn hồn người chết về Mường Trời của cộng đồng Thái trong tang ma vẫn còn,<br /> song những cách thức tỉ mỉ theo nghi thức cổ, giàu giá trị nhân văn đã và đang bị mai một đi ít<br /> nhiều. Tìm hiểu và quan tâm tới những giải pháp tích cực trong tâm linh con người về cõi chết cũng là yếu tố<br /> quan trọng không kém trên phương diện chăm sóc đời sống tình thần tích cực cho nhân dân cũng như thắt chặt<br /> mối quan hệ gắn bó đoàn kết trong một quốc gia phong phú sắc tộc như Việt Nam ta.<br /> Từ khóa: Nghi thức, hát tiễn hồn, dân tộc Thái, dân tộc thiểu số<br /> <br /> <br /> Dân tộc Thái có trên 1 triệu người sinh sống Trước đây, lễ hát tiễn hồn của người Thái<br /> tập trung chủ yếu tại các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, thường được kéo dài vài ngày, ngày nay do ý thức<br /> Sơn La, Hoà Bình, Yên Bái, Nghệ An, Thanh Hoá được những quan niệm tiến bộ về vệ sinh và hủ<br /> và sinh sống rải rác ở một số tỉnh miền núi phía tục tốn kém nên đồng bào đã rút ngắn thời gian để<br /> Bắc và Tây Nguyên do di cư. Dân tộc Thái còn người chết ở lại nhà nên lễ hát tiễn hồn thường chỉ<br /> có những tên gọi khác là Táy và có các nhóm Táy kéo dài trong khoảng thời gian một đêm cuối cùng<br /> Đăm, Táy Khao, Táy Mười, Táy Thanh, Hàng người chết còn ở tại gia. Nếu ngày mai đưa người<br /> Tổng, Pu Thay, Thổ Đà Bắc. Tiếng Thái thuộc hệ chết tới rừng ma (Pá hươn) an táng thì thời gian<br /> ngôn ngữ Tày-Thái. của nghi lễ bắt đầu từ sau bữa cúng cơm chiều cho<br /> Về tâm linh, dân tộc Thái quan niệm con người chết và kéo dài cho tới gà gáy sớm mai.<br /> người bao gồm hai phần là phần hồn và phần thân Nghi lễ dài hay ngắn cũng phụ thuộc vào<br /> xác, phần hồn có sự gắn bó khăng khít với thân thể, văn bản khắp tiễn hồn dài hay ngắn theo từng địa<br /> hồn là một dạng phi vật thể, nhưng là thể sống của phương khác nhau: Văn bản khắp tiễn hồn của<br /> con người. Nếu không có hồn sự sống không tồn người Thái đen ở Mường Thanh (dài hơn 3000 câu)<br /> tại, thể xác của con người lúc bấy chỉ thuần túy là thì nghi lễ diễn ra từ chiều tối tới khi trời sáng hôm<br /> vật thể vô tri, vô giác. Cũng như nhiều dân tộc thiểu sau mới kết thúc; văn bản khắp tiễn hồn của người<br /> số Việt Nam, người Thái rất coi trọng tang ma. Với Thái trắng ở Mường Tè Xã – Lai Châu (dài hơn<br /> họ, tang ma là việc hệ trọng để con người thực hiện 400 câu) thì thời gian diễn ra nghi lễ chỉ kéo dài<br /> hành trình chuyển từ cảnh giới này đến cảnh giới khoảng 2 tới 3 tiếng,... Dù thời gian diễn ra nghi lễ<br /> khác. Trong quá trình chuyển đổi đó, phần thể xác ở từng địa phương dài ngắn khác nhau, xong nghi<br /> và linh hồn vẫn không tách rời nhau. Với họ, chết lễ ở tất cả các địa phương đều chỉ xảy ra khi có sự<br /> không phải là dấu chấm hết, vì sau khi chết, linh kiện tang ma và nghi lễ đó không được ấn định vào<br /> hồn sẽ về với quê cha đất tổ - Mường Trời, để tiếp bất kỳ một thời gian nào trong ngày.<br /> tục thực hiện những ước mơ chưa thành hiện thực Không gian của nghi lễ là không gian đau<br /> nơi trần thế. Vì thế, trong tang ma của người Thái thương, bi thiết giã biệt tại gia đình, tại cộng đồng<br /> diễn ra nghi thức hát tiễn hồn độc đáo, đậm chất bản mường. Thời gian tổ chức lễ hát tiễn hồn diễn<br /> nhân văn. ra vào ban đêm cũng đã tạo cho nghi lễ đắm chìm<br /> 1. Thời gian và không gian diễn ra nghi lễ vào một không gian huyền ảo, dễ dàng cho các Mo<br /> lớn dắt dẫn tất cả bà con trong gia đình, bản mường<br /> Ngày nhận bài: 10/10/2016. Ngày duyệt đăng: 30/11/2016<br /> (1) Học viện Dân tộc; e-mail: phuongdoan@cema.gov.vn 39<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> người chết như cùng về một cõi của thế giới bên sống và lao động hàng ngày chia cho người chết để<br /> kia, tiễn người quá cố về với Mường Trời. Nhờ đó người chết có đủ để ăn, để ngủ, để cày cấy, trồng<br /> mà không gian diễn xướng trở nên hư ảo, bi thương trọt chăn nuôi...<br /> và linh thiêng hơn bao giờ hết. 3. Tiến trình nghi lễ gắn liền với quá trình<br /> 2. Cách bài trí đồ cúng lễ, ý nghĩa của các diễn xướng độc đáo<br /> vật dụng cúng lễ 3.1. Chủ điều hành và các bước tiến hành<br /> Đồ cúng lễ của lễ tiễn hồn thường có rất nghi lễ<br /> nhiều thứ khác nhau. Mâm cúng lễ nhiều hay ít Khi trong nhà có người ốm, hấp hối rồi qua<br /> cũng còn tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của từng đời,... thường có rất nhiều các bà Một, ông Mo tiến<br /> gia đình, hay tùy thuộc vào tuổi lớn nhỏ của người hành các nghi lễ như: Cầu cho người ốm khỏi bệnh<br /> quá cố. Nếu là với người cao niên có một cuộc đời khi người ốm mới mắc bệnh; cúng tìm hồn lạc khi<br /> đầy đủ ý nghĩa trách nhiệm với gia đình bản mường người chết sắp hấp hối và vừa mới qua đời,... Các<br /> thì đồ cúng tế bao giờ cũng trang trọng và đầy đủ. lễ này được coi là những lễ nhỏ và có thể do các<br /> Về cơ bản đồ cúng phải có gà vịt, xôi trắng, Mo (chức sắc thấp) đảm nhiệm. Nhưng với lễ tiễn<br /> rượu cùng với những vật dụng chia của cho người hồn về Mường Trời thì dứt khoát phải do Mo lớn<br /> chết. Chính giữa nơi làm lễ, cả trong tang ma của tiến hành (người Thái gọi họ là Mo Luông). Bởi chỉ<br /> Thái đen hay Thái trắng đều có một mâm chính có Mo Luông mới có đủ uy lực, pháp thuật dẫn dắt<br /> bày biện các thứ theo tuần tự: Lớp dưới cùng là gạo người chết đi tới Mường Trời, vì trên con đường tới<br /> trắng đổ đầy trên mâm; xung quanh có bày trầu cau Mường Trời sẽ phải qua nhiều vùng đất dữ nhiều<br /> và 4 chén rượu nhỏ đặt 4 góc mâm; trên cùng nằm ma quỷ, hiểm nguy, qua nhiều thác ghềnh... nếu<br /> vị trí chính giữa của lớp gạo trong mâm có một không có uy lực giao tiếp với mọi đẳng cấp thần<br /> chiếc vòng bạc, trong vòng tròn của chiếc vòng bạc linh của Mo thì người chết không thể đi qua được.<br /> có đặt một quả trứng gà. Mâm gạo này là thứ chủ Thày Mo tiến hành các thủ tục lễ tiễn hồn và đồng<br /> chốt trong đồ cúng của lễ tiễn hồn. Các thứ gà, vịt, thời là người điều hành gia chủ cùng tham gia các<br /> rượu, thịt, xôi cùng các vật dụng chia của được bày công việc để đưa người chết về Mường Phạ.<br /> biện hài hòa, hợp lý xung quanh chiếc mâm chính. Theo trình tự của lễ tiễn đưa, đầu tiên Mo sẽ<br /> Những đồ vật chuẩn bị cho đêm cúng tiễn gọi hồn người chết dậy, ăn cơm uống rượu cùng<br /> hồn người chết về Mường Trời mang nhiều ý nghĩa thân quyến, bà con bản Mường, nói lời chia tay tới<br /> quan trọng trong tâm linh cộng đồng người Thái. tất cả mọi người, sau đó làm lễ chia của cho người<br /> Mâm lễ có gạo, trầu cau, rượu và chiếc vòng bạc chết, gọi người chết tới nhận từ những đồ dùng<br /> cùng quả trứng ở giữa là biểu hiện của những triết thiết yếu như: Gạo; thịt; chăn màn; gối ngủ, cho tới<br /> lý giàu ý nghĩa nhân sinh: Gạo thể hiện sự mong các vật dụng lao động, giống má chăn nuôi trồng<br /> muốn ấm no cho người chết khi về thế giới bên kia; trọt,.... Tiếp đến, Mo chuyển sang thủ tục tiễn đưa<br /> trầu cau và rượu là biểu hiện tình cảm lưu luyến người chết về Mường Trời. Đây cũng là thủ tục kỳ<br /> tiễn đưa của người sống dành cho người chết. Đồng công, diễn ra lâu nhất trong lễ tiễn hồn. Người chết<br /> thời khi người chết đặt bước chân đầu tiên tới thế muốn đi về tới Mường Phạ phải đi lần lượt tới từng<br /> giới bên kia thì những sự vật đó cũng còn là thứ cho chặng đường trên cuộc hành trình. Thông thường<br /> người chết mở đầu câu chuyện, hòa nhập với thế người Thái chia chặng đường đi về Mường Trời<br /> giới Mường Ma, Mường Trời. Độc đáo hơn nữa đó thành 4 chặng lớn, đưa linh hồn qua một chặng lớn<br /> là chiếc vòng bạc cùng quả trứng gà đặt trên chốc này thì Mo lại dừng lại trong khoảng thời gian đủ<br /> mâm là biểu tượng mang đậm ý nghĩa phồn thực để cho khối Nhinh Xao (các con rể trong gia đình)<br /> trong đời sống của người Thái, tượng trưng cho sự cắt cử một chàng rể đem thả xuống suối khe gần<br /> sinh sôi nảy nở không ngừng ngay cả khi người bản một chiếc bè nhỏ, trên chiếc bè có trang bị đủ<br /> chết đã về thế giới bên kia. Các vật dụng trong đời các loại cờ ma, và một chú gà con buộc trên bè.<br /> <br /> 40 Số 16 - Tháng 12 năm 2016<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> Người Thái quan niệm chiếc bè sẽ là sự vật đưa sắt/Xếp nó vào trong hòm đồng, đem chốt để đấy,...<br /> linh hồn người chết đi đúng từng chặng đường, con Nhờ vào những khả năng khác thường cầm<br /> gà buộc trên bè sẽ có uy lực giữ lại một phần linh dao, dẫm lên sắt nung đỏ mà thày Mo đảm nhận<br /> hồn ở chặng đường đó. Thông thường mỗi lễ tiễn được vai trò của vị Tướng dẫn đoàn âm binh đi<br /> hồn thường được chuẩn bị tối thiểu là 2, tối đa là 4 trong rợp bóng cờ sẳm, cờ sét, cờ hồng đào... qua<br /> chiếc bè như vậy. các chặng đường gian khó đến với Mường Phạ. Khi<br /> Chặng thứ nhất Mo phải đưa hồn người chết qua mọi chặng đường của cõi phi, phải có Mo trong<br /> tới là thế giới Đẳm Đoi (người Thái gọi là thế giới vai trò giao tiếp với những quan binh thì linh hồn<br /> tổ tiên), tới chặng đường này Mo sẽ phân chia một mới có thể qua được các cửa đi: Anh lính nhỏ canh<br /> phần hồn của người chết ở lại làm ma tổ tiên. Sau cửa kia ơi!/Mở cửa to cho nó vào đi/Mở cửa lớn<br /> chặng đường đi tới Đẳm Đoi, Mo tiếp tục đưa hồn gỗ nghiến cho nó vào đi/Mở cửa, không mở không/<br /> người chết về nơi quê tổ của người Thái, một phần Bạc trăm nén tôi thuê/Vải ba trăm sải tôi mướn,...<br /> hồn của người chết lại ở lại nơi đây để làm ma gắn Hình tượng Mo Luông vừa mang yếu tố đời<br /> bó với quê cha đất tổ. Sau đó, Mo tiếp tục đưa hồn sống thực,vừa mang cả màu sắc tín ngưỡng khi<br /> người chết tới sông Ta Khum – Ta Khái, vượt qua giao tiếp với âm binh. Đặc biệt ở những chi tiết làm<br /> dòng sông ấy là người chết đã về tới Mường Trời. việc mang rõ tính thực dụng với lính canh khi qua<br /> Tới Mường Trời rồi hồn ma ở lại nơi đây cùng tận cửa vào những chặng đường mới (việc lo lót cho<br /> hưởng cuộc sống đầy đủ sung sướng và lại tới một quan lính những nơi cửa lớn ra vào là chuyện vốn<br /> ngày nào đó khi đã hội tụ đủ nhân duyên tái sinh về có trong đời thực). Như vậy, từ những kinh nghiệm<br /> kiếp người sẽ có một bà Me Bảu tới làm phép giúp đời sống thực của thày Mo, thày sẽ có vai trò đứng<br /> linh hồn đầu thai trở lại kiếp người. ra thu xếp công việc, ứng xử với những khó khăn,<br /> Nếu nghiên cứu kỹ càng văn bản Khắp được cản trở linh hồn trên con đường tới Mường Phạ.<br /> thày Mo sử dụng trong nghi lễ thì ta càng cảm nhận Cùng khả năng giao tiếp với thần linh và<br /> được rõ ràng hơn về vai trò của Mo Luông trong các linh hồn cõi Mường ma, thày Mo còn có thêm<br /> nghi lễ này. Mo như một hình tượng nghệ thuật những khả năng khác thường. Ví dụ trong cách<br /> độc đáo mà cộng đồng Thái đã dày công khắc họa. di chuyển để dẫn hồn người chết đi tới thế giới<br /> Trên con đường tới Mường Phạ trải qua bao hiểm Mường Phạ, bước đi của thày không còn là bước<br /> trở, hình tượng thày Mo trở thành hình tượng phi chân di chuyển bình thường mà đã mang tính hùng<br /> thường dẫn dắt linh hồn người chết cũng như toàn mạnh, chinh phục thần tốc, khả năng thần kì, siêu<br /> bộ linh hồn những người tiễn đưa đi đến nơi về đến phàm:… Nơi cõi trời mây phủ mênh mang/Nhảy<br /> chốn. Điều đặc biệt là hành trình của thày Mo xuất lên cưỡi trên mình con rồng hùng/Nhảy lên cưỡi<br /> hiện trong văn bản với những chi tiết hết sức đời mình ngựa phi đi/Nhún lượn tựa tung còn/Tựa như<br /> thực nhưng vẫn gợi lên sự linh thiêng, kỳ vĩ: Trời loài rồng lượn xuống đồng,... Và cũng để làm được<br /> đã sinh ta xuống trần gian để làm Mo/Ta xin cưỡi công việc dắt dẫn linh hồn về cõi phi, ngôn ngữ của<br /> trên mình trâu sừng cong đến để đọc lời Mo/Cưỡi thày Mo trong tác phẩm cũng mang tính cách của<br /> trâu sừng khoẻ đến để tiễn đưa,... những mệnh lệnh và khẩu quyết: - Hết đời cây phải<br /> Thày Mo là người của trời sai xuống cõi biến vào không trung/Đời người tàn phải biến về<br /> trần, sống trong cuộc đời thực để đảm nhận trọng cõi trời... - Qua đây qua cho nhanh/Nhanh nhanh<br /> trách phần tâm linh cho con người chốn trần gian. như chèo thuyền qua ghềnh thác,... - Hỏi một tý rồi<br /> Con người ấy sống trong đời thực, gắn bó với đời qua/Hỏi nhiều lên mường Bun không hay,... Trong<br /> thực và làm được những việc khác thường, đem tác phẩm những từ ngữ, câu nói như trên được lặp<br /> lại sự tốt lành cho mọi người: Lòng không gan tôi đi lặp lại nhiều lần trong tác phẩm. Ngôn ngữ của<br /> không cầm dao/Dạ không hùng tôi không dẫm lên thày Mo có tác dụng điều chỉnh con người và linh<br /> sắt nung đỏ/Tôi sẽ tiễn đưa điều ác vào trong hòm hồn vững bước trong hành trình về cõi Phi.<br /> <br /> <br /> Số 16 - Tháng 12 năm 2016 41<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> Qua hình tượng Mo của Lời tiễn hồn ta thấy ngân nên sẽ không có người khóc mà có sức tạo<br /> rõ trong đời sống của cộng đồng Thái, thày Mo niềm xúc cảm trong mỗi người nhưng vẫn như bị<br /> rất quan trọng, gắn bó với đời sống tâm linh của ghìm nén lại. Sau câu ngân dạo đầu đó, Mo bắt<br /> họ. Không chỉ xuất hiện trong nghi lễ tang ma, đầu hát nói đọan văn bản cần hát. Tới khi kết thúc<br /> mà trong các lễ hội tâm linh của người Thái như: phần hát của đoạn văn bản ấy, tiếng hát khóc gọi<br /> Cúng Xên bản xên mường; lễ hội cầu mùa,... đều người chết lại ngân lên: Ô...nải ...u... oa... Lúc này<br /> phải có sự chủ trì của thày Mo. Ấy chính là một thì mọi người quanh linh cữu sẽ cùng đồng thanh<br /> yếu tố quan trọng để làm phong phú thêm những khóc. Tiếng khóc được bật ra từ sự ghìm nén tình<br /> bản sắc văn hoá mang tính sắc tộc sâu sắc của cảm trước đó nên rất thảm thiết, dễ dàng làm xúc<br /> cộng đồng Thái Tây Bắc Việt Nam. động lòng người, kể cả những người không phải là<br /> 3.2. Nghi lễ gắn bó chặt chẽ với hình thức con cháu họ hàng.<br /> diễn xướng độc đáo Như vậy ta thấy giai điệu chính của văn bản<br /> Từ những đọan nhỏ nhưng có bố cục nội Khắp này là phần hát xướng mà đầu và cuối từng<br /> dung chặt chẽ đó, thày Mo đã chia thành từng phần đọan hát. Nó mang tính lĩnh xướng dân gian rất rõ<br /> để lĩnh xướng. Trước tiên là phần hát dạo đầu, sau ràng. Đặc điểm lĩnh xướng ấy, thể hiện không khí<br /> đó tới phần hát nói, kể lại văn bản,và kết thúc lại là cộng đồng bản mường Thái trong những tình cảm<br /> phần lĩnh xướng theo âm điệu kéo dài, buồn thảm: tốt đẹp nghĩa tử là nghĩa tận. Tiếng khóc trong đám<br /> Ô.... Nải... u... oả..../Me một cò chắng va báu đi/ hát tiễn hồn cũng là tiếng khóc của cộng đồng dòng<br /> Chắng khắp một lột cai mợ đu/Cốc sổi nôn/Côn họ và bản mường dành cho người chết.<br /> sổi minh/Cáp cốc cò hắng ngạng/Cáp căng cò... TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> hắng... lảng... Nải ... ú ...oa./ ...Ô....nải ...u...oả..../<br /> Loong hợ chắng họt tị đăử tặn đăử..../Loong hợ 1. Lê Ngọc Thắng (1998), Đôi nét về tín<br /> chắng họt ta nạ chự chêm đai/Phiêng đanh tẳng ngưỡng dân gian Thái // Văn hóa và lịch sử người<br /> tịch ta/Cai nỉ chắng họt Vặng... Tâu.../Vằng Tâu mị Thái ở Việt Nam, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội,<br /> đán tẳng cang nặm/Mị Pa cốt - pa cá dú đom vặng/ tr. 604- 614.<br /> Tuộng nọi lưng lè cai/Tuộng lai khửn mượng Bun 2. Hoàng Lương, Văn hóa các dân tộc Tây<br /> baử... mả... Ô ...nải ...u...oa..... Bắc ở Việt Nam. Nxb Lao Động, Hà Nội, 2005.<br /> Cách hát như trên, trong nghi lễ tiễn hồn, khi 3. Cầm Trọng, 1978, Người Thái ở Tây Bắc<br /> Mo lĩnh xướng đã không tạo ra tiếng khóc trong sự Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.<br /> ồn ào huyên náo. mà phải qua sức gợi cảm của thày<br /> 4. Cầm Trọng (2007), Huyền thoại Mường<br /> Mo và sự thương đau được mọi người nhập tâm và<br /> Then, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.<br /> khóc đúng lúc cảm thấy bi thiết nhất. Chẳng hạn<br /> trong mỗi đọan lĩnh xướng của Mo đã minh hoạ 5. Trần Bình, Văn hóa các dân tộc thiểu số<br /> ở trên, câu hát theo điệu hò đầu tiên Ô...nải...u... vùng Tây Bắc. Khoa Văn hóa Dân tộc thiểu số,<br /> oả.... là câu khởi đầu của Mo. Khi câu đầu tiên này trường Đại học Văn Hóa Hà Nội. H.2012<br /> <br /> <br /> ABSTRACT<br /> RITE OF HAT MONEY THAN SINGING AT THAI COMMUNE<br /> Currently, farewell ceremony for the dead of the community Heaven Muong Thai in funeral remains,<br /> but the meticulous manner in accordance with ancient rituals, rich in human values have been eroded away at<br /> much. Learn and be interested in the positive solution of the human spirit of the dead is also equally important<br /> factor in terms of the spirit of life care for people’s positive as well as tighten the relationship bond national<br /> unity in an ethnically rich as our Vietnam.<br /> Keywords: Ritual, practice singing soul, heaven Muong, Thai ethnicity, ethnic minorities.<br /> <br /> 42 Số 16 - Tháng 12 năm 2016<br />