nghịch lý của sự lựa chọn: phần 1

Nghịch lý của sự lựa chọn: tại sao<br /> nhiều hơn lại ít hơn<br /> Tác giả: Barry Schwartz<br /> NXB: Trẻ (2008)<br /> Ebook miễn phí tại : www.Sachvui.Com<br /> <br /> LỜI NÓI ĐẦU<br /> Cách đây khoảng 6 năm, tôi đi đến cửa hiệu để mua một cặp quần Jean. Phải<br /> nói đã lâu lắm rồi tôi mới đi mua một cái quần mới vì vốn có “chủ trương” là sẽ<br /> mặc những chiếc cũ cho tới khi nào chúng rách nát mới thôi.<br /> Một cô bán hàng nhã nhặn đến hỏi tôi cần mua gì. “Tôi cần một cái quần Jean<br /> kích cỡ 32-38”, tôi trả lời.<br /> “Ông thích loại vừa bó sát, vừa, hay không bó sát lắm, thùng thình hay rất thùng<br /> thình?” Cô bán hàng hỏi tiếp.<br /> “Ông thích loại stonewashed, acid-washed hay distressed? Ông thích loại cài<br /> nút hay kéo phẹc-mơ-tuya? Ông thích loại phai màu hay bình thường?”<br /> Tôi thấy ngạc nhiên. Phải mấy phút sau mới có thể ấp úng trả lời: “Tôi chỉ<br /> muốn mua một cái quần Jean thông thường. Loại thông thường duy nhất mà tôi vẫn<br /> mặc”. Hóa ra là cô bán hàng này không biết nhưng sau khi hỏi ý kiến những đồng<br /> nghiệp “kỳ cựu” hơn, cô ta đã có thể hiểu được một chiếc quần Jean thông thường<br /> là như thế nào, và có thể chỉ cho tôi đi đúng hướng.<br /> Khó ở chỗ là với những lựa chọn mình có được, tôi không còn chắc chiếc quần<br /> Jean “thông thường” là đúng cái tôi cần. Có thể loại vừa hay loại vừa thoải mái sẽ<br /> tiện lợi hơn. Tôi trở nên kiên trì khi vừa nhận ra mình đã thành lỗi thời với thời<br /> trang hiện đại. Tôi quay trở lại và hỏi cô bán hàng đâu là sự khác biệt giữa loại<br /> thông thường, vừa không bó sát và vừa. Cô bán hàng cho tôi xem sơ đồ cho thấy<br /> những nét cắt khác nhau như thế nào. Nhưng điều đó cũng không giúp thu hẹp sự<br /> lựa chọn lại, nên tôi quyết định thử hết tất cả. Lấy từng loại quần, tôi bước vào<br /> phòng thay đồ. Tôi mặc từng cái và “soi” mình thật kỹ trước gương. Tôi hỏi ý kiến<br /> cô bán hàng một lần nữa để có thể đưa ra quyết định. Mặc dù ý kiến đó có ảnh<br /> hưởng rất ít đến quyết định của mình, tôi vẫn tin rằng một trong những cái đang thử<br /> sẽ phù hợp với mình. Và tôi quyết định khám phá xem đó là cái nào. Thế nhưng tôi<br /> vẫn không thể. Cuối cùng, tôi chọn loại vừa vì nếu như chọn cái vừa thoải mái thì<br /> điều đó có nghĩa là tôi cần che giấu việc cơ thể mình đang mất nét dần ở lứa tuổi<br /> trung niên.<br /> Chiếc quần tôi chọn hóa ra là ổn, nhưng tôi bỗng nhận ra mình không nên mất<br /> cả một ngày trời chỉ để mua một chiếc quần. Bằng cách đưa ra hàng loạt những lựa<br /> chọn như thế này, không còn nghi ngờ gì nữa, cửa hàng đã ưu đãi khách hàng có thị<br /> hiếu và dáng người khác nhau. Tuy nhiên, chính việc có quá nhiều lựa chọn như thế<br /> <br /> cũng tạo ra những vấn đề cần được giải quyết. Trước khi có những lựa chọn như<br /> thế<br /> này, một người mua như tôi đây sẵn sàng chấp nhận mua một chiếc quần không<br /> hoàn toàn vừa vặn, nhưng ít ra cái được là chỉ tốn khoảng 5 phút cho việc này.<br /> Nhưng giờ đây, nó đã trở nên phức tạp và buộc tôi phải bỏ nhiều thời gian, công<br /> sức, và cũng không ít những nghi ngờ, lo lắng, cùng sợ hãi.<br /> Tất nhiên mua một chiếc quần Jean chỉ là vấn đề vụn vặt. Tuy vậy, điều đó lại<br /> mang một chủ đề lớn hơn nhiều mà chúng ta sẽ theo suốt trong cuốn sách này: đó là<br /> khi ta không có lựa chọn nào, cuộc sống hầu như không thể nào chịu đựng nổi. Khi<br /> con số lựa chọn tăng lên như vốn dĩ nó phải thế trong văn hóa người tiêu dùng, thì<br /> sự tự do, tự chủ, và độc lập sự đa dạng này mang lại thật mạnh mẽ và tích cực.<br /> Nhưng khi số lượng lựa chọn ngày một nhiều thêm, thì những khía cạnh tiêu cực vì<br /> có quá nhiều lựa chọn bắt đầu xuất hiện. Và khi những lựa chọn đó tiếp tục tăng<br /> vọt, những mặt tiêu cực ngày một leo thang cho tới khi chúng ta cảm thấy quá tải.<br /> Tới lúc này, lựa chọn không còn là tự do nữa, chúng làm chúng ta yếu đi. Chúng có<br /> thể sẽ chi phối và áp chế chính chúng ta.<br /> Áp chế?<br /> Đó là một khẳng định gây ấn tượng, đặc biệt là sau ví dụ về việc đi mua quần<br /> Jean. Tuy vậy, chủ đề của chúng ta không có nghĩa là giới hạn chỉ ở chúng ta sẽ lựa<br /> chọn hàng hóa như thế nào.<br /> Cuốn sách này nói về những lựa chọn mà người Mỹ gặp phải trong mọi khía<br /> cạnh đời thường: giáo dục, công việc, tình bạn, giới tính, sự mơ mộng, cách nuôi<br /> con, tôn giáo. Không thể chối bỏ nhiều lựa chọn làm cải tiến chất lượng cuộc sống<br /> của chúng ta. Nó cho phép chúng ta chi phối được số phận của mình và đến gần<br /> hơn với việc đạt được đúng cái chúng ta cần trong mọi tình huống. Lựa chọn thiết<br /> yếu cho sự tự do, vốn là điều tối quan trọng cho sự phát triển. Những người sống<br /> lành mạnh khỏe khoắn luôn cần và muốn tự định hướng cuộc sống của chính mình.<br /> Nhưng mặt khác, chuyện một vài lựa chọn là tốt không có nghĩa là càng nhiều<br /> lựa chọn thì càng tốt. Tôi sẽ nói rõ hơn việc chúng ta sẽ trở nên quá tải khi có quá<br /> nhiều lựa chọn. Theo văn hóa, chúng ta mong muốn có được sự tự do, quyết đoán,<br /> đa dạng, và chúng ta cũng miễn cưỡng khi phải từ bỏ bất kỳ lựa chọn nào. Nhưng<br /> cứ bấu víu vào tất cả các sự lựa chọn có sẵn sẽ dẫn đến những quyết định sai lầm,<br /> âu lo, căng thẳng, và bất mãn – thậm chí là trầm cảm.<br /> Cách đây nhiều năm, nhà triết học chính trị lỗi lạc Isaiah Berlin đã đưa ra phân<br /> biệt quan trọng giữa “tự do tiêu cực” và “tự do tích cực”. Theo đó, “tự do tiêu<br /> cực” được hiểu là tự do từ ràng buộc, từ những gì bị người khác bảo phải làm.<br /> Trong khi<br /> <br /> đó, “tự do tích cực” là tự do đối với những cơ hội được trở thành người quyết<br /> định chính cuộc đời mình và làm cho nó có ý nghĩa hơn, thiết thực hơn. Thông<br /> thường, hai loại tự do này sẽ đi sóng đôi. Nếu những ràng buộc mà mọi người<br /> muốn “tự do tiêu cực” đủ chặt, người ta sẽ không thể nào đạt tới ngưỡng “tự do<br /> tích cực”. Tuy nhiên, “tự do tích cực” và “tự do tiêu cực” không nhất thiết phải<br /> sóng đôi với nhau.<br /> Amartya Sen, nhà Nobel kinh tế và triết học, cũng đã thẩm tra bản chất của tầm<br /> quan trọng của tự do và độc lập và những điều kiện thể thúc đẩy chúng. Trong cuốn<br /> sách “Phát triển như Tự do” của mình, ông này đã phân biệt tầm quan trọng của<br /> bản thân lựa chọn và vai trò của chúng trong cuộc sống chúng ta. Ông đề nghị thay<br /> vì quá chú tâm đến tự do chọn lựa, chúng ta nên tự hỏi mình liệu rằng những thứ đó<br /> sẽ bồi đắp hay tước đoạt hay tước đoạt của ta; chúng sẽ trói buộc hay giải phóng<br /> ta; chúng sẽ làm tăng thêm long tự trọng của ta hay ngày một hủy hoạt nó; và chúng<br /> sẽ tạo điều kiện để ta tham gia vào các hoạt động cộng đồng ngày một nhiều hơn<br /> hay ngăn cản điều đó. Tự do thiết yếu cho long tự trọng, hoạt động xã hội, tính cơ<br /> động, và những ấp ủ. Tuy vậy, không lựa chọn nào mang lại nhiều tự do hơn. Cụ<br /> thể, có nhiều lựa chọn mua hàng hóa và dịch vụ có thể không đóng góp gì đáng kể<br /> hay thậm chí là không có gì đối với tự do. Ngược lại, chúng có thể làm mất sự tự<br /> do bằng cách lấy đi thời gian, công sức lẽ ra chúng ta có thể dùng cho những<br /> chuyện khác.<br /> Tôi tin rằng ngày càng có nhiều người Mỹ hiện đại trở nên không thỏa mãn mặc<br /> dù xung quanh họ ngày càng có nhiều lựa chọn. Cuốn sách này sẽ giải thích vì sao<br /> như vậy và đề nghị cần phải làm gì với nó.<br /> Nước Mỹ được thành lập dựa trên cam kết về độc lập và tự do cá nhân, và với<br /> giá trị cốt lõi là tự do lựa chọn. Và tôi cho rằng chúng ta tự khắt khe với chính<br /> mình khi đánh đồng tự do quá gần với lựa chọn, như là càng nhiều lựa chọn thì<br /> càng có nhiều tự do.<br /> Thay vào đó, tôi cho rằng chúng ta nên tận dụng tối đa những tự do mình có<br /> bằng cách có những lựa chọn sáng suốt đối với những vấn đề quan trọng, và cùng<br /> lúc tự trấn an mình về quá nhiều nỗi lo cho những chuyện không đáng.<br /> Tiếp theo đó, ở phần I, tôi sẽ nói về một loạt những lựa chọn mà người ta gặp<br /> hàng ngày đang tăng dần trong những năm gần đây. Ở phần II sẽ tập trung vào cách<br /> chúng ta chọn lựa và quá trình đưa ra những lựa chọn sáng suốt khó khăn và đòi<br /> hỏi như thế nào. Lựa chọn sáng suốt đặc biệt khó khăn cho những ai quyết chí có<br /> được lựa chọn tối ưu, đó là những người tôi coi là “người cầu toàn”.<br /> Phần III sẽ dành để nói về tại sao và cách thức chúng ta bị ảnh hưởng từ lựa<br /> chọn. Phần này đặt vấn đề liệu rằng càng có nhiều cơ hội lựa chọn có thật sự làm<br /> <br />