nghịch lý của sự lựa chọn: phần 2 - nxb trẻ

Tại sao lựa chọn lại khó khăn đến vậy?<br /> Trong lịch sử loài người, con người thường không phải đối mặt với quá nhiều<br /> lựa chọn và nhiều cơ hội mở ra. Thay vì hỏi “tôi nên chọn A hay B hay C…?” thì<br /> họ lại thường hỏi “tôi có nên chọn nó hay không?” trong một thế giới có sự khan<br /> hiếm, thì cơ hội không tự nó xuất hiện hàng loạt, và những quyết định mà con người<br /> phải đối mặt đó là tiến đến hay tránh đi, chấp nhận hay từ chối. Chúng ta có thể<br /> thấy rằng khả năng phán đoán tốt vấn đề – cái gì là tốt cái gì là xấu – là một yếu tố<br /> sống còn. Nhưng phân biệt giữa tốt và xấu thì dễ hơn rất nhiều so với việc phải<br /> chọn được cái nào là tốt, cái nào là tốt hơn và cái nào là tốt nhất. Sau hàng triệu<br /> năm sống sót nhờ những phân biệt có tính chất đơn giản, có vẻ như loài người<br /> chúng ta chưa được chuẩn bị về mặt sinh học để đối mặt với nhiều lựa chọn trong<br /> thế giới hiện đại.<br /> Nhà tâm lý học Susan Sugarman đã chỉ ra rằng lịch sử ở dạng ngắn gọn của<br /> loài người chúng ta được thể hiện khi trong thời kỳ phát triển của trẻ nhỏ: Em bé<br /> không phải lựa chọn nhiều. Chúng chỉ chấp nhận hoặc từ chối những gì được đưa<br /> đến cho chúng. Đối với những đứa bé mới biết đi cũng thế. Cha mẹ hỏi những câu<br /> như “Con có muốn uống nước trái cây không?”, “con có thích đi chơi công viên<br /> không?”, “con có muốn đi xuống dốc không?” và đứa bé trả lời có hoặc không. Sau<br /> đó, khi đứa trẻ đã có được một chút khả năng về ngôn ngữ thì cha mẹ lại bắt đầu<br /> hỏi “con có thích uống nước táo hay nước cam?”, “con muốn đi công viên hay đi<br /> bơi?”, “con muốn trượt xuống cái dốc hay ngồi trên đu quay?”. Lúc này thì đứa trẻ<br /> không còn chỉ trả lời có hoặc không. Một người mẹ miêu tả sự “khổ sở” của đứa<br /> con 5 tuổi như thế này:<br /> Tôi đã thấy rằng đôi khi con trai tôi gặp khó khăn khi phải ra quyết định loại<br /> bỏ bớt cái gì đó. Tôi ý thức được rằng con tôi phải làm điều đó và có cảm giác<br /> mất mát. Việc chọn một thứ gì đó trong hai thứ đồng nghĩa với việc thứ kia bị mất<br /> đi. Sau cùng thì việc đưa ra quyết định có gì đó giảm bớt niềm vui của chúng ta khi<br /> có được thứ gì đó, mặc dù khi đã ra được quyết định cũng là<br /> một sự thở phào nhẹ nhõm. Tôi đã chú ý con tôi giống được giải thoát như thế<br /> nào, như thể nó đã bị đóng băng khi cứ phải chần chừ không dứt khoát. Thực sự<br /> con tôi không thể quyết định được nếu không được gợi ý. Gần đây nhất tôi cũng đã<br /> thấy như vậy khi nó phải lựa chọn những cây kem que nhiều màu sắc.<br /> Chúng ta đều ý thức được rằng trưởng thành đồng nghĩa với việc phải đưa ra<br /> lựa chọn và bỏ qua những lựa chọn khác. Nhưng lịch sử tiến hóa của chúng ta cho<br /> thấy đây là một bài học khó. Học cách lựa chọn đúng là rất khó. Học cách lựa chọn<br /> sáng suốt lại càng khó hơn. Và học cách để lựa chọn sáng suốt trong một thế giới<br /> có vô số lựa chọn thì càng khó, thậm chí là quá khó.<br /> <br /> Quyết định có thể thay đổi: một giải pháp ảo tưởng dành cho<br /> vấn đề lựa chọn<br /> Cái này có trả lại được không?”, “tôi có rút tiền cọc lại được không?”, những<br /> câu hỏi kiểu này thường giải quyết được nhiều vấn đề bị chọn sai, ít nhất là tạm<br /> thời. Khi chúng ta biết rằng mình đã quyết định sai và có thể thay đổi quyết định,<br /> thì sự thỏa hiệp sẽ giúp chúng ta ít chịu thiệt hại nhất và những tùy chọn mà chúng<br /> bỏ qua trước đó sẽ trở thành cứu cánh. Thực sự là chúng ta sẽ sẵn sàng bỏ qua một<br /> khoản phí bảo hiểm để phòng khi chúng tat hay đổi quyết định. Thường thì chúng ta<br /> ra quyết định giống như việc đi mua đồ vậy (không cho đổi hoặc trả) và trả tiền<br /> cho đồ chúng ta mua ngay lập tức. Có lẽ một trong những lý do khiến việc ra quyết<br /> định trở nên khó khăn đến vậy, đó là do chúng ta không thay đổi quyết định đó<br /> được. Hôn nhân không đi kèm với bảo đảm hoàn lại tiền, sự nghiệp cũng vậy. Thay<br /> đổi quyết định đối với hai việc đó thường khiến chúng ta phải trả giá đắt về thời<br /> gian, năng lượng, tình cảm và tiền bạc.<br /> Vì thế có vẻ như nên khuyên mọi người hãy đưa ra những quyết định có thể<br /> thay đổi được và sai lầm mà họ gây ra có thể sửa chữa được. Cánh cửa vẫn mở.<br /> Tài khoản vẫn sử dụng được. Đưa ra quyết định dù lớn hay nhỏ với thái độ như thế<br /> này sẽ giảm bớt căng thẳng và những cảm xúc tiêu cực mà chúng ta đã nghiên cứu.<br /> Đúng, nhưng vẫn phải trả một cái giá nào đó. Một loạt các nghiên cứu gần đây<br /> đã đưa ra cho một nhóm người một quyết định có thể thay đổi được và một nhóm<br /> khác một quyết định không thay đổi được. Ở trường hợp thứ nhất, người tham gia<br /> chọn ra một tấm ảnh từ một bộ ảnh đen trắng gồm từ 8 đến 10 tấm mà họ đã chụp<br /> trong một khóa học nhiếp ảnh. Ở nhóm kia, người tham gia được yêu cầu chọn một<br /> tấm áp phích nhỏ từ một bộ các áp phích in bản tranh nghệ thuật. Nghiên cứu cho<br /> thấy những người tham gia dù được phép thay đổi quyết định nhưng thực sự hầu<br /> như không ai làm vậy. Còn những người có ý định sau này sẽ thay đổi quyết định<br /> thì lại<br /> cảm thấy ít hài lòng hơn với lựa chọn của mình so với những người được yêu<br /> cầu đưa ra quyết định không thay đổi được. Và có lẽ quan trọng nhất là những<br /> người tham gia không biết rằng chính ý nghĩ mình được thay đổi quyết định sẽ ảnh<br /> hưởng đến sự hài lòng của họ đối với những thứ mà họ chọn.<br /> Vì thế nếu quyết định để rồi sẽ có lúc thay đổi quyết định đó dường như cũng<br /> khiến chúng ta phải trả một giá nào đó về tâm lý. Khi chúng ta được thay đổi quyết<br /> định thì dĩ nhiên chúng ta sẽ dành ít tâm trí hơn để cân nhắc quyết định của mình.<br /> Và có lẽ chúng ta cũng mất ít nỗ lực hơn để không suy nghĩ nhiều về những lựa<br /> chọn mà chúng ta đã bỏ qua.<br /> <br /> Sau cùng, nếu bạn bỏ một khoản tiền cọc không thể hoàn lại để mua một căn<br /> nhà ở vườn nho Martha thì bạn sẽ chú trọng đến vẻ đẹp bãi biển và những cồn cát.<br /> Tuy nhiên nếu tiền cọc của bạn có thể được hoàn lại và cánh cửa vẫn đang mở thì<br /> bạn có thể còn tiếp tục cân nhắc việc mua một nơi ẩn náu trong rừng rậm ở Costa<br /> Rica. Bãi biển và những cồn cát cũng không đẹp hơn trong mắt bạn, mà ngôi nhà<br /> trong rừng rậm cũng không kém hấp dẫn hơn.<br /> Hoặc đối với những trường hợp có “tiền cọc” lớn hơn như hôn nhân chẳng hạn,<br /> điểm khác biệt giữa những người xem hôn thú là một điều gì thiêng liêng và không<br /> thể phá vỡ và những người xem hôn thú như những sự thỏa hiệp mà có thể thay đổi<br /> nếu hai người đồng thuận. Chúng ta có thể nghĩ rằng những người xem hôn nhân là<br /> sự cam kết không thể thay đổi được thường là những người dành nhiều tâm trí hơn<br /> cho quyết định của mình để làm sao quyết định đó có thể khiến họ hài lòng hơn là<br /> những người xem quyết định hôn nhân thoải mái hơn. Vì vậy, những người có hôn<br /> nhân không thể thay đổi có thể hài lòng hơn với cuộc sống hôn nhân của mình so<br /> với những người thay đổi. Khi chúng ta thấy những cuộc hôn nhân tan vỡ, chúng ta<br /> có thể ngẫm lại mình, và cho rằng thật may khi những cặp vợ chồng đó có một thái<br /> độ thoải mái với cam kết hôn nhân, cho dù cam kết đó không hiệu quả. Chúng ta<br /> hầu như không cho rằng thái độ linh hoạt là đóng một vai trò nào đó khi hôn nhân<br /> thất bại.<br /> <br /> Cơ hội, Phí tổn cơ hội, và Người cầu toàn<br /> Không ai thích đưa ra thỏa hiệp. Không ai thích nhìn phí tổn cơ hội gia tăng.<br /> Nhưng vấn đề của thỏa hiệp và phí tổn cơ hội sẽ làm ảnh hưởng tới người tri túc.<br /> Hãy nhớ rằng loại người này chỉ tìm kiếm một cái gì vừa đủ mà thôi chứ không<br /> phải cái tốt nhất. “Vừa đủ” có thể vượt qua được suy nghĩ về phí tổn cơ hội. Thay<br /> vào đó, chuẩn “vừa đủ” sẽ làm cho người tri túc bớt tìm tòi, bớt đòi hỏi ở những<br /> lựa chọn<br /> hơn là người cầu toàn, và do vậy họ sẽ có ít phí tổn cơ hội hơn. Cuối cùng,<br /> người tri túc ít có khả năng nghĩ về một thế giới hoàn hảo chỉ có trong giả định.<br /> Với những lý do đó, việc phải tiến hành thỏa hiệp thực sự khó khăn cho người<br /> cầu toàn, và cộng với phí tổn cơ hội, tôi tin rằng đây chính là những yếu tố làm cho<br /> cuộc sống của những người cầu toàn bớt hạnh phúc, bớt thỏa mãn, và dễ bị trầm<br /> cảm hơn người tri túc.<br /> <br /> CHƯƠNG 7. <br /> “GIÁ MÀ…”: VẤN ĐỀ CỦA SỰ HỐI TIẾC<br /> Bất cứ khi nào bạn đưa ra một quyết định không mang lại hiệu quả như mong<br /> muốn hoặc đối với một lựa chọn đáng lý ra còn có thể làm được nhiều hơn thế,<br /> bạn sẽ trở thành một nạn nhân của sự hối tiếc.<br /> Cách đây vài tháng, hai vợ chồng tôi đặt mua một chiếc ghế làm việc công<br /> nghệ cao qua một cuộc đấu giá trên mạng eBay. Chẳng có chiếc ghế nào được giao<br /> và phi vụ mua bán này chỉ là trò lừa đảo. Chúng tôi, cùng một số người khác, mất<br /> một khoản tiền. Lần lượt hai vợ chồng tôi hỏi nhau: “Làm sao mình có thể ngốc<br /> nghếch đến thế?”. Có phải chúng tôi hối tiếc vì đã bị lừa. Chắc chắn là thế.<br /> Đây chính là hối tiếc hậu quyết định. Tức là, hối tiếc xảy ra sau khi chúng ta đã<br /> trải nghiệm kết quả từ quyết định của chính mình. Nhưng cũng có cái gọi là hối tiếc<br /> được dự báo trước, manh nha chờ gây hậu quả ngay trước khi quyết định được đưa<br /> ra.<br /> Hối tiếc hậu quyết định thỉnh thoảng được đề cập tới như “nỗi ăn năn của<br /> người mua”. Sau một quyết định mua hàng, chúng ta bắt đầu có những suy nghĩ tiếp<br /> theo, tự thuyết phục mình chối bỏ những lựa chọn khác thực ra tốt hơn cái chúng ta<br /> chọn, hoặc tưởng tượng rằng vẫn còn những lựa chọn khác tốt hơn mà ta chưa khám<br /> phá hết. Cảm giác đắng cay khi hối tiếc làm giảm đi sự thỏa mãn chúng ta có được,<br /> cho dù sự hối tiếc đó có được biện minh đi chăng nữa. Hối tiếc được báo trước<br /> chỉ làm cho tình hình tồi tệ thêm, bởi vì nó sẽ mang lại không chỉ sự bất mãn mà<br /> còn cả cảm giác trì trệ. Nếu một người nào đó tự yêu cầu mình mua một căn nhà<br /> chỉ để khám phá ra một căn khác tốt hơn vào tuần tới, cô ta sẽ không mua nó.<br /> Cả 2 loại hối tiếc – dự báo trước và hậu quyết định – sẽ làm tăng những rủi ro<br /> tình cảm của quyết định. Hối tiếc dự báo trước càng làm cho việc đưa ra quyết<br /> định khó khăn hơn và hối tiếc hậu quyết định sẽ làm mất cảm hứng tận hưởng thành<br /> quả do quyết định đó mang lại.<br /> Không phải cá nhân nào cũng dễ hối tiếc như nhau. Nhớ lại trường hợp tôi và<br /> đồng nghiệp đánh giá những khác biệt cá nhân khi hối tiếc, chúng tôi nhận ra rằng<br /> những ai có điểm số hối tiếc cao thường ít hạnh phúc, ít hài lòng, ít lạc quan và có<br /> xu hướng trở thành những người cầu toàn. Thực sự, chính những nỗi lo về hối tiếc<br /> là nguyên nhân mấu chốt khiến cho một người trở thành cầu toàn. Cách duy nhất để<br /> một người không cảm thấy hối tiếc về quyết định của chính mình là phải làm<br /> sao tận dụng cho được quyết định tốt nhất có thể. Vì vậy, về phương diện tâm lý,<br /> <br />