Nghiên cứu làng Việt: Các vấn đề và triển vọng - Bùi Quang Dũng

X· héi häc sè 1 (73), 2001 15<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nghiªn cøu lµng ViÖt:<br /> c¸c vÊn ®Ò vµ triÓn väng<br /> <br /> bïi quang dòng<br /> <br /> <br /> Nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ lµng x· ®−îc b¾t ®Çu bëi c¸c häc gi¶ ng−êi Ph¸p viÕt<br /> vµo cuèi thÕ kû tr−íc vµ c«ng tr×nh ®¸ng chó ý nhÊt vÒ tæ chøc lµng x· ViÖt ë B¾c Bé<br /> cã lÏ lµ cuèn X· An Nam ë B¾c Kú (P.Ory, 1894 ). Liªn quan tíi chñ ®Ò nµy cßn cã thÓ<br /> nh¾c tíi mét sè kh¶o cøu kh¸c: Thµnh bang An Nam (C.Briffault, 1939), N−íc ViÖt<br /> Nam ngµy x−a (P. Pasquier, 1930), C¸c tiÓu luËn vÒ ng−êi B¾c Kú (G. Dumoutier,<br /> 1908), Lµng x· ViÖt Nam t¹i Nam Kú (P. Kresser, 1939) vµ Ng−êi n«ng d©n ch©u thæ<br /> B¾c Kú (P.Gourou, 1936). VÒ phÝa c¸c häc gi¶ ViÖt Nam, ph¶i kÓ tíi nghiªn cøu vÒ<br /> V¨n minh ViÖt Nam cña NguyÔn V¨n Huyªn (1940) vµ NÒn kinh tÕ c«ng x· ViÖt Nam<br /> (Vò Quèc Thóc, 1951).<br /> Thêi kú hîp t¸c hãa n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c, nh÷ng nghiªn cøu sö häc vµ d©n<br /> téc häc vÒ lµng tiÕn hµnh nh»m nh÷ng lý do sau ®©y: tæng kÕt di s¶n lµng x·, chuÈn<br /> bÞ cho b−íc qu¸ ®é sang s¶n xuÊt lín trong n«ng nghiÖp. Më ®Çu cho giai ®o¹n nµy cã<br /> thÓ kÓ tíi c«ng tr×nh: X· th«n ViÖt Nam (NguyÔn Hång Phong, 1958), råi N«ng th«n<br /> ViÖt Nam trong lÞch sö (1977-1978), hai tËp kû yÕu c«ng bè kÕt qu¶ cuéc héi th¶o lín<br /> vÒ lµng x· do ViÖn nghiªn cøu Sö häc tæ chøc gi÷a nh÷ng n¨m 70. XuÊt hiÖn muén<br /> h¬n nh−ng kh«ng thua sót vÒ tÇm quan träng lµ chuyªn kh¶o: C¬ cÊu tæ chøc cña<br /> lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé (TrÇn Tõ, 1984).<br /> Còng trong thêi gian nµy, t¹i n−íc ngoµi ph¸t triÓn mét trµo l−u "ViÖt Nam<br /> häc" kh¸ ®a d¹ng. MÆc dï c¸c chñ ®Ò cã thÓ kh¸c nhau, nh−ng Ýt nhiÒu ®Òu cã ®Ò cËp<br /> tíi lµng x·. Cã thÓ dÉn ra mét sè nghiªn cøu chñ yÕu: Lµng ViÖt Nam (G.<br /> Hickey,1964), Kinh tÕ häc cña cuéc chiÕn tranh næi dËy ë ®ång b»ng s«ng MªK«ng (R.<br /> SanSom, 1971), Kinh tÕ ®¹o ®øc cña n«ng d©n (J.C.Scott,1976), Ng−êi n«ng d©n duy<br /> lý (S. Popkin, 1979).<br /> Tõ ®Çu thËp kû 90 ®Õn nay, chñ ®Ò lµng x· vÉn tiÕp tôc thu hót giíi nghiªn cøu,<br /> hµng lo¹t c¸c c«ng tr×nh ®−îc c«ng bè, trong ®ã ®Æc biÖt ph¶i kÓ tíi: T×m hiÓu lµng ViÖt<br /> (DiÖp §×nh Hoa chñ biªn, 1990), Lµng x· ë ch©u ¸ vµ ë ViÖt Nam (1995), Sù biÕn ®æi cña<br /> lµng x· ViÖt Nam ngµy nay ë ®ång b»ng s«ng Hång (T« Duy Hîp chñ biªn, 2000), Quan<br /> hÖ dßng hä ë ch©u thæ s«ng Hång (Mai V¨n Hai - Phan §¹i Do·n, 2000).<br /> 1. LÞch sö lµng m¹c<br /> Sù tËp trung thµnh lµng m¹c lµ quy t¾c cña viÖc tô c− ë ®ång b»ng B¾c Kú, ë<br /> ®Êy con ng−êi chØ tån t¹i nh− mét thµnh viªn gi÷a lµng m¹c. C¸c häc gi¶ NguyÔn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 16 Nghiªn cøu lµng ViÖt: c¸c vÊn ®Ò vµ triÓn väng<br /> <br /> V¨n Huyªn vµ NguyÔn Hång Phong kh¼ng ®Þnh lµng lµ "c¬ së" cña x· héi ViÖt Nam.<br /> Ph©n biÖt víi ch©u ¢u vµ Trung Quèc, Vò Quèc Thóc nªu lªn r»ng ViÖt Nam lµ ®Êt<br /> n−íc th«n x· vµ “cÊu tróc th«n x· ®óng lµ cÊu tróc ®Æc thï cña x· héi ViÖt Nam".<br /> VÒ lÞch sö cña lµng x·, mét t¸c gi¶ cho r»ng Ýt nhÊt cã "ba lÇn biÕn c¸ch" lµ:<br /> thÕ kû XV khi chÕ ®é qu©n ®iÒn thùc hiÖn; cuèi thÕ kû XIX khi thùc d©n Ph¸p ®Æt<br /> ¸ch thèng trÞ lªn ®Êt n−íc ta; C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m 1945 vµ c¶i c¸ch ruéng ®Êt1.<br /> T¸c gi¶ cuèn C¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé còng cho r»ng<br /> thÕ kû XV ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Æc biÖt trong lÞch sö lµng m¹c. Tõ thÕ<br /> kû XV trë ®i, c¸c th¸i Êp thuéc quyÒn chiÕm h÷u cña c¸c v−¬ng hÇu thêi Lý - TrÇn bÞ<br /> thñ tiªu trong thÕ kû tr−íc ngµy cµng ph¶i nh−êng chç cho quan hÖ ®Þa chñ - t¸ ®iÒn.<br /> VÒ mÆt cai trÞ th× trong c¸c lµng x· ®øng ®Çu lµ x· tr−ëng. Nh©n vËt nµy võa ®¹i<br /> diÖn cho quyÒn lîi cña lµng x·, l¹i võa ®¹i diÖn cho quyÒn lùc cña chÝnh quyÒn. §iÒu<br /> quan träng lµ tõ ®Êy, x· tr−ëng do d©n lµng x· bÇu lªn. Nh− vËy, qu¸ tr×nh t− h÷u<br /> hãa ruéng ®Êt l¹i t¹o ra cho lµng x· mét diÖn m¹o "tù trÞ", vµ c¸i gäi lµ quyÒn tù trÞ<br /> nµy duy tr× tíi n¨m 1921, thêi ®iÓm chÝnh quyÒn thuéc ®Þa b¾t tay vµo c¶i c¸ch hµnh<br /> chÝnh lµng x·.<br /> Ph¸c häa lÞch sö lµng dùa trªn c¸c quan hÖ ruéng ®Êt nh− thÕ ®−îc ®µo s©u<br /> h¬n trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu xuÊt s¾c vÒ chÕ ®é ruéng ®Êt ViÖt Nam. Tr−¬ng<br /> H÷u Quýnh-t¸c gi¶ cña c«ng tr×nh nµy-nhËn thÊy "sù biÕn chÊt cña lµng cæ truyÒn"<br /> diÔn ra mét c¸ch s©u s¾c vµo c¸c thÕ kû XVII-XVIII. §©y lµ thêi kú mµ c¬ së ruéng<br /> c«ng cña lµng x· bÞ ph¸ vì nghiªm träng. Kh¸ phæ biÕn xu thÕ ®Ò cao quyÒn lùc cña<br /> ®Þa chñ ë ph¹m vi tõng lµng vµ dÇn dÇn h×nh thµnh hÖ thèng t«n ti trong ®êi sèng<br /> lµng m¹c. C¸c thÕ lùc phong kiÕn trong lµng chia nhau n¾m lÊy quyÒn quyÕt ®Þnh<br /> mäi viÖc, viÖc c¾t ®Æt x· tr−ëng vÒ danh nghÜa do bÇu cö, trong thùc tÕ l¹i lµ do tÇng<br /> líp nµy chi phèi.<br /> TÊt nhiªn, trong ®iÒu kiÖn mét nhµ n−íc trung −¬ng m¹nh, th× c¸c thÕ lùc<br /> phong kiÕn ®Þa ph−¬ng chØ cã thÓ lÊn tíi trong mét ph¹m vi hÑp, mét hay vµi lµng.<br /> MÆt kh¸c, tuy lµng x· bÞ phô thuéc, nh−ng vÉn cßn gi÷ ®−îc Ýt nhiÒu truyÒn thèng,<br /> trªn c¬ së ®ã mµ h¹n chÕ bít sù lòng ®o¹n phong kiÕn. Cuéc ®Êu tranh ®−îc nhµ<br /> n−íc trung −¬ng ñng hé vµ c¸c quan hÖ phong kiÕn ®«i khi ®−îc che ®Ëy d−íi c¸i vá<br /> c«ng x· hoÆc nhµ n−íc. §ã lµ nÐt ®Æc tr−ng cña Lµng x· ViÖt Nam miÒn B¾c ë thÕ kû<br /> XVII - ®Çu thÕ kû XVIII. (Tr−¬ng H÷u Quýnh, 1983).<br /> NÐt ®Æc biÖt cña lµng x· t¹i Nam Kú, theo P. Kreser lµ ë chç nã ®−îc h×nh<br /> thµnh muén h¬n so víi lµng xãm B¾c Kú, v× sù ph¸t triÓn cña ng−êi ViÖt vÒ phÝa<br /> Nam c¸ch ®©y kh«ng l©u dùa trªn c¬ së cña ba yÕu tè: tËp ®oµn s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp tù do, tr¹i lÝnh, nhµ tï. (P. Kreser, 1939).<br /> 2. ChÕ ®é ruéng ®Êt vµ c¬ cÊu x· héi<br /> P.Gourou nhËn xÐt r»ng trong n−íc ViÖt Nam truyÒn thèng, nÒn ®¹i së h÷u<br /> kh«ng ph¸t triÓn v× sù tæ chøc kinh tÕ kh«ng thuËn lîi cho nã, v× phong tôc chèng l¹i<br /> <br /> 1<br /> DÉn l¹i: Phan §¹i Do·n: Lµng ViÖt Nam-mét sè vÊn ®Ò Kinh tÕ X· héi. NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1992. Tr. 11.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 17<br /> <br /> nã vµ v× nhµ n−íc kh«ng cã thiÖn c¶m víi nã. Ch¼ng h¹n, mét ng−êi nµo ®ã sÏ thÊt<br /> väng khi mua ®Êt t¹i mét lµng kh«ng ph¶i sinh qu¸n cña anh ta v× lµng tæ chøc ®Ó<br /> ng¨n chÆn ®iÒu ®ã. Lµng x· kh«ng muèn thµnh viªn cña nã bÞ l©m vµo t×nh tr¹ng<br /> "n«ng d©n kh«ng ®Êt". ChØ trong tr−êng hîp ng−êi muèn mua ®Êt chÊp nhËn ng−êi<br /> b¸n ®Êt trë thµnh t¸ ®iÒn vµ c«ng x¸ ph¶i cao h¬n so víi møc tr¶ cho d©n lµng th×<br /> anh ta míi mong lµm ®−îc ®iÒu ®ã. HÖ thèng ph¸t canh thu t« kiÓu nµy hç trî cho sù<br /> liªn kÕt cña lµng bëi Ýt khi ng−êi ë bªn ngoµi cã thÓ së h÷u hoÆc canh t¸c trªn ®Êt ®ai<br /> cña nã; xÐt vÒ mÆt nµy th× lµng c¬ b¶n vÉn lµ mét hÖ thèng khÐp kÝn.<br /> T−¬ng tù, P.Ory cho r»ng viÖc nhµ n−íc cÊm chuyÓn nh−îng ruéng ®Êt lµ mét<br /> biÖn ph¸p quan träng v× nã ®¶m b¶o cho n«ng d©n lu«n cã phÇn cña m×nh trong viÖc<br /> ph©n chia ruéng ®Êt c«ng. §èi víi t¸c gi¶ X· An Nam ë B¾c Kú th× "chøc n¨ng" cña<br /> së h÷u ruéng ®Êt lµng x· lµ nh»m cñng cè viÖc ®ãng thuÕ vµ ®¶m b¶o quyÒn ®−îc<br /> sèng cña nh÷ng ng−êi nghÌo vµ ng−êi tµn tËt. Ph©n tÝch nµy ®i tr−íc nh÷ng luËn ®Ò<br /> then chèt cña c¸c nhµ "kinh tÕ ®¹o ®øc" tíi nöa thÕ kû.<br /> NÒn ®¹i së h÷u ®· ph¸t triÓn ®¸ng kÓ tõ khi thiÕt lËp chÕ ®é cai trÞ cña ng−êi<br /> Ph¸p, tr−íc hÕt lµ do nh÷ng nhu cÇu míi ®· ®−îc ®−a vµo xø thuéc ®Þa. Th¸i ®é cña<br /> nhµ n−íc còng thay ®æi, ng−êi Ph¸p ®· du nhËp vµo B¾c Kú quan ®iÓm cña m×nh vÒ<br /> së h÷u. Nh÷ng biÖn ph¸p chèng ®èi nÒn ®¹i së h÷u ®· bÞ thñ tiªu vµ trong mét sè<br /> tr−êng hîp, nã ®−îc thay thÕ b»ng nh÷ng biÖn ph¸p cã lîi cho viÖc ph¸t triÓn chÕ ®é<br /> nµy, vÝ nh− thiÕt lËp viÖc khai khÈn ®ån ®iÒn; ng−êi ta quy ®Þnh r»ng bÊt cø tµi s¶n<br /> ®Êt ®ai nµo ®Òu ®−îc coi lµ bÊt kh¶ x©m ph¹m.<br /> Trong khi ®ã, ®Êt c«ng ë Trung Bé chiÕm tíi 25%, tØ lÖ nµy ë Nam Kú thÊp<br /> mét c¸ch ng¹c nhiªn, n¨m 1940 chØ cã 2,5% ®Êt canh t¸c dµnh cho c¸c môc ®Ých c«ng<br /> Ých. Bëi v× ®Êt c«ng lµ quü cho ch−¬ng tr×nh phóc lîi cña lµng, nªn tû lÖ ®Êt c«ng<br /> ph¶n ¸nh gÇn ®óng "chØ sè kÕt g¾n x· héi". Tõ ®ã th× cã thÓ hiÓu lµ c¸c lµng m¹c<br /> miÒn Nam kh«ng "cã cïng dung l−îng kÕt g¾n vµ ho¹t ®éng x· héi nh− c¸c phÇn<br /> n«ng th«n kia cña ViÖt Nam vÉn cã”2.<br /> Sù ph¸t triÓn cña c¸c quan hÖ ruéng ®Êt dÉn tíi mét t×nh h×nh lµ t¹i miÒn<br /> B¾c, cho ®Õn tr−íc n¨m 1954 mét mÆt th× tån t¹i quan hÖ ®Þa chñ/t¸ ®iÒn, mÆt kh¸c,<br /> chen vµo gi÷a lµ mét c¸i phæ réng lín bao gåm nh÷ng tÇng líp x· héi kh¸c: phó n«ng,<br /> trung n«ng ... Chóng ta ®øng tr−íc mét x· héi tiÓu n«ng víi quyÒn së h÷u hÕt søc<br /> ph©n t¸n. Trong khi ®ã, t¹i Nam Bé sù thay ®æi cña chÕ ®é ruéng ®Êt l¹i t¹o nªn,<br /> nhÊt lµ ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long, mét giai cÊp ®Þa chñ cùc kú giµu cã vµ ®ång thêi<br /> mét tÇng líp n«ng d©n kh«ng ®Êt ®«ng ®¶o.<br /> CÊu tróc giai cÊp x· héi nµy sÏ t¸c ®éng mét c¸ch quyÕt ®Þnh tíi c¸c phong trµo<br /> x· héi còng nh− chÝnh s¸ch ph¸t triÓn. Sau nµy, R. Sansom, mét häc gi¶ Mü, khi phª<br /> ph¸n sù dÝnh lÝu cña Hoa Kú vµo chiÕn tranh ViÖt Nam ®· ®Æt c©u hái r»ng t¹i sao<br /> ng−êi Mü, trong nh÷ng n¨m 60 l¹i kh«ng biÕn cuéc c¶i c¸ch ®iÒn ®Þa thµnh trung t©m<br /> trong chÝnh s¸ch cña hä ë ViÖt Nam? C©u tr¶ lêi còng do R.Sansom nªu ra: ng−êi Mü<br /> <br /> 2<br /> Mcalister & Mus, 1970. DÉn l¹i John Lª V¨n Hãa: “T×m hiÓu nÒn t¶ng v¨n hãa d©n téc trong t− t−ëng c¸ch<br /> m¹ng Hå ChÝ Minh”. NXB Hµ Néi-1996. Tr.95.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 18 Nghiªn cøu lµng ViÖt: c¸c vÊn ®Ò vµ triÓn väng<br /> <br /> kh«ng hiÓu ®−îc "vai trß" cña ruéng ®Êt trong mét nÒn kinh tÕ truyÒn thèng.<br /> Tõ mét nÒn kinh tÕ t− b¶n tíi, ng−êi Mü kh«ng cÊp cho c¸c thÓ chÕ lÜnh canh<br /> c¸i ý nghÜa thùc cña nã trong nÒn kinh tÕ ruéng ®Êt t¹i Nam ViÖt Nam. Trong khi<br /> ®ã, ruéng ®Êt ®ãng mét vai trß x· héi còng nh− kinh tÕ, ý nghÜa cña nã ®· kh¾c s©u<br /> vµo kÕt cÊu x· héi vµ kinh tÕ cña vïng n«ng th«n ch©u thæ (s«ng Mª K«ng). Vµ chÝnh<br /> ®ã lµ nguyªn do s©u xa khiÕn Mü thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh, v× nÕu mét ng−êi<br /> mµ kh«ng thÓ sèng b»ng chÝnh lao ®éng cña hä trõ khi lµ trë thµnh n« lÖ thùc sù cña<br /> ®Þa chñ, th× lµm thÕ nµo hä cã thÓ cã ®−îc kh¸t väng vÒ mét x· héi tù do, mét nÒn<br /> d©n chñ hoÆc mét hiÕn ph¸p? R.Samson kÕt luËn "ng−êi Mü ®−a cho n«ng d©n mét<br /> hiÕn ph¸p, ViÖt céng ®−a cho n«ng d©n ruéng ®Êt vµ cïng víi ruéng ®Êt lµ quyÒn<br /> sèng" ( R. Sansom, 1971).<br /> Còng chÝnh t¸c gi¶ nµy sÏ coi viÖc du nhËp c¸c quan hÖ hµng hãa tiÒn tÖ vµo<br /> n«ng th«n nh− mét gi¶i ph¸p cho cuéc chiÕn tranh; ®øng tõ gãc ®é sù ph¸t triÓn cña<br /> x· héi n«ng th«n miÒn Nam, vµ cña ViÖt Nam nãi chung mµ xÐt, c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nh−<br /> vËy c¸ch ®©y h¬n ba chôc n¨m hiÖn vÉn cßn cã thÓ lµm ng−êi ta ng¹c nhiªn...<br /> 3. Céng ®ång lµng x·<br /> HÇu hÕt c¸c häc gi¶ cho r»ng mçi lµng ViÖt lµ mét ®¬n vÞ tù trÞ. ViÖt Nam<br /> gièng nh− mét "liªn bang th«n x·". Tr−íc kia, víi mét ®êi sèng kinh tÕ ®¬n gi¶n, sinh<br /> ho¹t lµng x· th« s¬, thiÕu ®−êng giao th«ng vµ Ýt nhu cÇu, c¸c lµng nhá cã thÓ sèng<br /> ®éc lËp víi nhau, vµ tù cung tù cÊp. D−íi m¾t chÝnh quyÒn, lµng lµ mét "nh©n c¸ch".<br /> Trong c¸c viÖc c«ng, ng−êi ta chØ biÕt tíi lµng chø kh«ng ph©n biÖt c¸ nh©n, th−êng<br /> th× c¸c c«ng viÖc néi bé vÉn do lµng gi¶i quyÕt, chÝnh quyÒn rÊt Ýt khi can thiÖp. Lµng<br /> cã thÓ ®−îc coi nh− mét nhµ n−íc nhá, ®−îc cai qu¶n bëi mét héi ®ång kú môc gåm<br /> c¸c chøc s¾c, nh÷ng ng−êi cã häc hµnh ®ç ®¹t. ChØ cã lµng míi biÕt ®−îc sè d©n c− vµ<br /> ®Êt ®ai cña m×nh, nhµ n−íc kh«ng tiÕp xóc trùc tiÕp víi d©n lµng. §Ó thu thuÕ, tuyÓn<br /> mé lÝnh, nhµ n−íc quy ®Þnh cho mçi lµng x· mét con sè nhÊt ®Þnh vµ ®Ó cho nã tù do<br /> ph©n bæ cho c¸c thµnh viªn cña m×nh.<br /> Trong lµng ViÖt, c¸ nh©n tån t¹i gi÷a mét ®¬n vÞ tËp thÓ, mçi ng−êi hµnh ®éng<br /> chÞu sù chi phèi vµ ®¸nh gi¸ cña hä hµng vµ lµng xãm. §èi diÖn víi chÝnh quyÒn vµ<br /> ng−êi ngoµi, mÆc dï nh÷ng xÝch mÝch néi bé cïng víi nh÷ng m©u thuÉn phe ph¸i, t×nh<br /> ®oµn kÕt lµng x· lµ cã thËt. Th«ng qua nh÷ng tæ chøc vµ trªn c¬ së t×nh c¶m vµ quan<br /> hÖ quyÒn lîi, ng−êi n«ng d©n xÝch gÇn tíi lý t−ëng t−¬ng trî vµ ®oµn kÕt. Hä kÕt g¾n<br /> víi nhau thµnh mét khèi chèng l¹i quyÒn lùc cña quan l¹i hoÆc cña kÎ nµo ®ã muèn<br /> c−íp ®o¹t mét vµi mèi lîi lµm thiÖt h¹i cho céng ®ång (NguyÔn V¨n Huyªn, 1995).<br /> Theo mét tinh thÇn t−¬ng tù, mét t¸c gi¶ kh¸c cho r»ng "Lµng lµ mét hÖ thèng<br /> ®−îc biÓu tr−ng vÒ mét sù an toµn x· héi v÷ng ch¾c nhÊt. Nã phèi hîp mét c¸ch khÐo lÐo<br /> nhÊt c¸c quan hÖ nguyªn thñy vµ c¸c quan hÖ chøc n¨ng" (§ç Th¸i §ång, 1995).<br /> TiÕp cËn "kinh tÕ ®¹o ®øc" - nh− ta cã thÓ t×m thÊy trong nghiªn cøu cña<br /> J.Scott vÒ x· héi n«ng th«n ViÖt Nam vµ §«ng Nam ¸ - tËp trung vµo mèi quan hÖ<br /> gi÷a kinh tÕ vµ c¸c thÓ chÕ x· héi. LuËn ®Ò c¬ b¶n cña lý thuyÕt nµy lµ cho r»ng d−íi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 19<br /> <br /> c¸c thÓ chÕ tr−íc kia, sù tÝnh to¸n h−íng øng xö tíi chç cã tÝnh ®¹o lý cïng víi sù t«n<br /> träng phóc lîi n«ng d©n h¬n lµ d−íi nh÷ng s¾p xÕp x· héi vµ c¸c thÓ chÕ cña chñ<br /> nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i.<br /> §ßi hái tèi thiÓu cña n«ng d©n th−êng lµ sù an toµn vÒ thÓ x¸c vµ sinh kÕ, ®ã<br /> lµ gèc rÔ cña "hÖ thèng kinh tÕ ®¹o lý gia tr−ëng" cña n«ng d©n, nÒn t¶ng quan niÖm<br /> vÒ c«ng lý vµ c«ng b»ng. Nhu cÇu m−u sinh Êy, theo J. Scott lµ "c¸i ng−ìng" mµ d−íi<br /> nã th× chÊt l−îng sinh sèng, b¶o hiÓm, th©n phËn vµ sù kÕt g¾n x· héi cña gia ®×nh<br /> trë nªn hÕt søc tåi tÖ vµ th¶m h¹i. Trong m«i tr−êng kinh tÕ tù tóc, nguyªn t¾c "an<br /> toµn trªn hÕt" quyÕt ®Þnh, ng−êi n«ng d©n thµ gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu x¸c xuÊt gÆp<br /> tai häa cßn h¬n lµ t¨ng ®Õn møc tèi ®a thu nhËp trung b×nh. Trong bèi c¶nh ®ã, lµng<br /> lµ mét ®¬n vÞ chøc n¨ng ®−îc tæ chøc ®Ó lµm gi¶m tíi møc thÊp nhÊt nh÷ng rñi ro<br /> mµ c¸c thµnh viªn cña nã l©m vµo. Vµ giíi −u tó n«ng th«n (ng−êi giµu) cã tr¸ch<br /> nhiÖm ®¹o lý b¶o ®¶m cho nh÷ng kÎ yÕu ®uèi nhÊt kh«ng bÞ suy sôp. Tãm l¹i, lµng<br /> b¶o ®¶m cho tÊt c¶ c¸c gia ®×nh mét sù sinh sèng tèi thiÓu chõng nµo mµ c¸c nguån<br /> dù tr÷ cña lµng cho phÐp. (J. Scott ,1976).<br /> Trong khi J.Scott còng nh− c¸c nhµ kinh tÕ ®¹o lý kh¸c nhÊn m¹nh tíi "néi<br /> dung ®¹o ®øc" nh− lµ c¬ së cña thùc tiÔn kinh tÕ vµ trao ®æi x· héi cña n«ng d©n, th×<br /> S.Popkin, tõ mét gãc nh×n kh¸c vÒ lý luËn, l¹i nhÊn m¹nh tíi "m©u thuÉn gi÷a lîi Ých<br /> c¸ nh©n vµ nhãm". S.Popkin tr×nh bµy n«ng d©n nh− nh÷ng c¸ nh©n duy lý g¾n liÒn<br /> nh÷ng lùa chän cña hä víi nh÷ng −u tiªn vµ gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh.<br /> J. Scott qu¶ quyÕt r»ng n«ng d©n ViÖt Nam cã kh¸i niÖm vÒ c«ng b»ng x· héi,<br /> vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô, vÒ sù cã ®i cã l¹i. VÒ phÇn m×nh, S. Popkin l¹i kh¼ng ®Þnh<br /> "sù tÝnh to¸n chi phèi hµnh vi" cña n«ng d©n vµ anh ta hµnh ®éng bëi sù xui khiÕn<br /> l¹nh lïng cña "viÖc ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n vµ nh÷ng t−¬ng t¸c chiÕn l−îc". Ng−êi<br /> n«ng d©n cña S.Popkin lµ mét nh©n vËt kinh tÕ biÕt tÝnh to¸n vµ «ng ta lËp luËn<br /> r»ng nªn coi lµng nh− mét "nghiÖp ®oµn" h¬n lµ mét "céng ®ång", r»ng tèt h¬n lµ<br /> xem "ng−êi b¶o trî" víi nh÷ng rµng buéc nhiÒu tuyÕn víi n«ng d©n nh− mét ng−êi cã<br /> quyÒn chø kh«ng ph¶i lµ mét «ng chñ gia tr−ëng. (S.Popkin, 1979).<br /> 4. Lµng vµ Hä<br /> Phan §¹i Do·n ph¸t hiÖn lµ vÒ mÆt lÞch sö th× tõng tån t¹i tõ thêi B¾c thuéc ë<br /> ViÖt Nam lo¹i h×nh c«ng x· mµ "Hä vµ Lµng chång lªn nhau, quan hÖ huyÕt thèng vµ<br /> quan hÖ ®Þa vùc chång lªn nhau". Sang tíi thêi Lý - TrÇn th× lo¹i Lµng - Hä nµy cßn kh¸<br /> phæ biÕn, ®ã lµ lo¹i lµng mang cÊu tróc gia téc phô hÖ, trong ®ã mèi rµng buéc b»ng<br /> huyÕt thèng rÊt s©u s¾c. Dßng hä tån t¹i nh− mét kiÓu tæ chøc x· héi, lµng lÊy hä lµm c¬<br /> së vµ c¸c quan hÖ hä hµng còng lµ nÒn t¶ng cña qu¶n lý lµng x·. Tµn d− lo¹i h×nh lµng<br /> nµy cßn l¹i cho tíi tËn cuèi thÕ kû tr−íc.( Phan §¹i Do·n, 1992).<br /> Khi tr×nh bµy vÒ c¸c thÓ chÕ cña x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng, c¸c häc gi¶<br /> Ph¸p th−êng cã xu huíng t×m kiÕm tiÒn lÖ cña nã trong lÞch sö Trung Quèc thêi cæ.<br /> VÝ dô, ®Ò cËp ®Õn c¸c mèi quan hÖ vÒ th©n téc vµ lµng x·, C.Briffault, mét trong<br /> nh÷ng "t¸c gi¶ §«ng D−¬ng" næi tiÕng nhÊt, cè g¾ng chøng minh nguån gèc cña<br /> "thµnh bang An Nam" trong nÒn v¨n minh Trung Quèc. Häc gi¶ nµy kh¼ng ®Þnh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 20 Nghiªn cøu lµng ViÖt: c¸c vÊn ®Ò vµ triÓn väng<br /> <br /> r»ng mçi "céng ®ång lµng x·" ë ViÖt Nam tho¹t tiªn lµ mét "tËp hîp thÞ téc", vµ chÝnh<br /> do ¶nh h−ëng Trung Quèc mµ trë thµnh mét "liªn hîp... gåm nhiÒu gia téc liªn minh<br /> víi nhau". ( C.Briffault, 1909 ). Sù liªn hÖ nµy lµ dÔ hiÓu, nÕu chóng ta nhí l¹i r»ng<br /> cho ®Õn ®êi Tèng (thÕ kû X-XIII), bé m¸y qu¶n lý lµng m¹c Trung Quèc cßn dùa phÇn<br /> nµo trªn c¸c tr−ëng téc3.<br /> Vò Quèc Thóc cho r»ng nh÷ng nÐt c¨n b¶n cña "gia ®×nh Nho gi¸o" (quyÒn<br /> tuyÖt ®èi cña ng−êi cha, sù bÊt b×nh ®¼ng c¨n b¶n gi÷a chång vµ vî, tÝnh chÊt hÕt søc<br /> thiªng liªng cña thê cóng tæ tiªn) ®· bÞ nhiÒu t¸c gi¶ ng−êi Ph¸p bÊt chÊp ph¶i tr¸i<br /> g¸n cho gia ®×nh ViÖt Nam. Sù liªn kÕt ®ã trong gia ®×nh Trung Quèc, theo t¸c gi¶<br /> NÒn kinh tÕ c«ng x· ViÖt Nam, ®· lµm cho gia ®×nh cña hä trë thµnh mét tÕ bµo x·<br /> héi thËt sù. Theo nghÜa ®ã, c«ng x· Trung Quèc kh«ng ph¶i lµ mét tÕ bµo x· héi<br /> chÝnh trÞ hoµn chØnh vµ hiÖn thùc, nã chØ ®¬n thuÇn lµ mét thùc thÓ hµnh chÝnh,<br /> t−¬ng ®−¬ng víi c«ng x· ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y.<br /> Tíi thêi cËn ®¹i th× sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng hãa t¹o ra "lµng tiÓu<br /> n«ng". Lµng tiÓu n«ng t¨ng lªn theo sù suy gi¶m cña c«ng x· n«ng th«n, ®ã lµ "liªn<br /> hiÖp tù nguyÖn "cña nh÷ng n«ng d©n tù do. NhiÒu b»ng chøng do c¸c häc gi¶ nªu ra<br /> chøng tá r»ng kh«ng gièng nh− ë Trung quèc, mét ®Æc tr−ng cña lµng x· ViÖt Nam<br /> cËn ®¹i lµ Ýt cã c¸c lµng chØ bao gåm nh÷ng thµnh viªn cña cïng mét dßng téc.<br /> (Yu.InSun, 1990; §ç Th¸i §ång, 1995). Sù thiÕu v¾ng c¸c lµng x· bao gåm nh÷ng<br /> nhãm ®ång téc ®−îc g¾n liÒn víi t×nh tr¹ng phæ biÕn c¸c gia ®×nh h¹t nh©n trong x·<br /> héi ViÖt Nam cËn ®¹i vµ cïng víi ®ã lµ sù mê nh¹t dÇn cña kh¸i niÖm hä hµng.<br /> (P.Gourou, 1936; Yu. InSun,1990).<br /> Do ®ã, Hä cña ng−êi ViÖt thêi cËn ®¹i chØ lµ mét h×nh thøc cña gia ®×nh më<br /> réng mµ chøc n¨ng chñ yÕu lµ t¹o ra mét niÒm céng c¶m dùa trªn huyÕt thèng ( TrÇn<br /> Tõ,1984 ). N¨m 1921 ng−êi Ph¸p b¾t tay vµo viÖc c¶i c¸ch hµnh chÝnh cña lµng x· ë<br /> B¾c Bé. Cuéc c¶i c¸ch nµy kh«ng thµnh c«ng, v× nã dùa trªn mét ®¸nh gi¸ sai lÇm vÒ<br /> vai trß cña tæ chøc th©n téc trong ®êi sèng lµng ViÖt. §Õn n¨m 1927, chÝnh quyÒn<br /> thùc d©n l¹i ®−a ra mét quy chÕ míi, lÇn nµy cã chiÕu cè ®Õn c¸c thiÕt chÕ cæ truyÒn<br /> mét c¸ch thiÕt thùc h¬n. Sau 15 n¨m thi hµnh, quy chÕ míi Êy ®Õn l−ît nã l¹i bÞ thay<br /> thÕ vµo n¨m 1941, víi môc ®Ých më réng h¬n n÷a viÖc tham gia cña nh÷ng d©n lµng<br /> cã ®iÒn s¶n hay phÈm hµm vµo bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·.<br /> G¾n liÒn víi nh÷ng sù kiÖn trªn lµ c¸c "biÕn th¸i vïng" cña hÖ thèng th©n téc;<br /> mét b»ng chøng ®−îc nhiÒu ng−êi nh¾c tíi lµ ë miÒn Nam, téc tr−ëng lµ ng−êi lín<br /> tuæi hoÆc cã ®øc träng väng h¬n hÕt chø kh«ng theo nguyªn t¾c ®Ých tr−ëng nh− ë<br /> B¾c vµ Trung Bé ViÖt Nam.<br /> Nh÷ng d÷ liÖu nªu trªn vÒ cÊu tróc lµng ViÖt thêi cËn ®¹i cã ý nghÜa quan<br /> träng v× nhiÒu lý do. ThËt vËy, b»ng c¸ch l−u ý tíi tÝnh ®Æc thï cña tæ chøc lµng vµ hÖ<br /> thèng hä hµng ng−êi ViÖt so s¸nh víi ng−êi Trung Quèc thêi kú cËn ®¹i, c¸c chøng cø<br /> ®ã cã thÓ cã nh÷ng gîi ý bæ Ých cho viÖc ph©n tÝch hÖ thèng th©n téc vµ quan hÖ gia<br /> ®×nh hiÖn nay. RÊt cã thÓ, theo c¸ch nh×n cña chóng t«i, nã buéc ta ph¶i suy nghÜ l¹i vÒ<br /> 3<br /> Xem TrÇn Tõ: C¬ cÊu tæ chøc lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1984. Tr.79.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 21<br /> <br /> "gia ®×nh h¹t nh©n" vµ do ®ã vÒ c¸i gäi lµ qu¸ tr×nh h¹t nh©n hãa gia ®×nh hiÖn nay t¹i<br /> ViÖt Nam. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, ngay cho tíi hiÖn nay, ViÖt Nam vÉn lµ mét nuíc<br /> n«ng nghiÖp theo c¸i nghÜa nghiªm ngÆt vÒ mÆt lý luËn cña kh¸i niÖm nµy.<br /> 5 . "§æi míi" vµ Lµng ®−¬ng ®¹i<br /> Trong nh÷ng n¨m 80, khi tiÕn hµnh mét nghiªn cøu X· héi häc n«ng th«n<br /> ®Çu tiªn t¹i mét x· cña miÒn B¾c, ng−êi ta ph¸t hiÖn ra r»ng sau gÇn hai m−¬i n¨m,<br /> kÓ tõ khi b¾t ®Çu Hîp t¸c ho¸ , lµng vÉn lµ mét n¬i "nhËn diÖn" x· héi cña n«ng d©n.<br /> Trong b−íc qu¸ ®é lªn mét h×nh thøc tæ chøc x· héi vµ kinh tÕ cao h¬n, vÉn cßn nhËn<br /> thÊy sù hiÖn diÖn cña lµng hay, nãi mét c¸ch chung h¬n, vai trß cña c¸c thÓ chÕ<br /> truyÒn thèng4.<br /> C«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ x· H¶i V©n lµ mét ®iÒu b¸o tr−íc, lµ v× còng gÇn<br /> hai thËp kû sau, víi mét t×nh h×nh kh¸c h¼n, vÊn ®Ò lµng vµ cïng víi nã lµ c¸c tæ<br /> chøc x· héi cæ truyÒn nh− gia ®×nh, hä hµng l¹i næi lªn. Trong rÊt nhiÒu nghiªn cøu<br /> kh¸c nhau, ng−êi ta ®Òu nhËn thÊy mét xu h−íng kh«i phôc trë l¹i c¸c yÕu tè cña<br /> mét x· héi truyÒn thèng. Gi¶m nghÌo diÔn ra ë khu vùc n«ng th«n g¾n liÒn víi mét<br /> sù thay ®æi lín vÒ v¨n hãa biÓu hiÖn trong viÖc kh«i phôc l¹i hÖ thèng lÔ nghi vµ tiÖc<br /> tïng qua l¹i trong còng nh− bªn ngoµi dßng hä (L−¬ng V¨n Hy,1994). ThÆng d− kinh<br /> tÕ ngµy cµng cao ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ trë l¹i "héi hÌ ®×nh ®¸m" trong c¸c lµng x·,<br /> mèi liªn hÖ th©n téc ®−îc phôc håi cïng víi viÖc trïng tu c¸c ng«i mé tæ vµ viÕt l¹i<br /> gia ph¶ cña c¸c dßng hä. (Bïi Quang Dòng, 1996; NguyÔn §øc TruyÕn, 1999; Mai<br /> v¨n Hai, 2000).<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i hiÓu thÕ nµo vÒ c¸i gäi lµ sù “t¸i cÊu tróc” c¸c quan hÖ<br /> céng ®ång diÔn ra hiÖn nay trong n«ng th«n ViÖt Nam? T×nh h×nh trë nªn phøc t¹p<br /> h¬n nÕu ta l−u ý r»ng còng vÒ nh÷ng sù kiÖn nµy th× nh×n tõ mét phÝa kh¸c, l¹i lµ sù<br /> khñng ho¶ng, sù r¹n nøt x· héi cña lµng5!<br /> Ta biÕt r»ng dï ®−îc gäi b»ng g× th× c¸c sù kiÖn nµy ®Òu ®−îc g¾n liÒn víi<br /> b−íc chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ tËp thÓ (Hîp t¸c x· n«ng nghiÖp) sang nÒn kinh tÕ gia<br /> ®×nh. Mét häc gi¶ n−íc ngoµi nhËn xÐt r»ng xu h−íng −a chuéng m« h×nh s¶n xuÊt<br /> gia ®×nh "lµ mét ®éng lùc lµm phôc håi hÖ thèng t«n ti trËt tù vèn lµ chç dùa cho c¸c<br /> gia ®×nh ViÖt Nam" 6. Mét c¸ch nh×n nh− vËy theo chóng t«i lµ quan träng vµ cã triÓn<br /> väng v× nã h−íng sù t×m tßi ®i s©u h¬n vµo "b¶n chÊt" cña c¸c sù kiÖn ®−îc tr×nh bµy.<br /> Ýt nhÊt th× nã còng sÏ khiÕn cho kh«ng ai cßn cã thÓ tháa m·n víi c¸ch lµm cã tÝnh<br /> chÊt m« t¶ ®ang phæ biÕn hiÖn nay.<br /> VÒ mÆt lý thuyÕt, ta cßn ph¶i trë l¹i víi nh÷ng luËn ®Ò "phª ph¸n" thÞ tr−êng<br /> <br /> <br /> 4<br /> Xem: F. Houtart vµ J.Lemercinier: “H¶i V©n, mét x· ë ViÖt Nam. §ãng gãp cña x· héi häc vµo viÖc<br /> nghiªn cøu nh÷ng sù qu¸ ®é” (B¶n dÞch. ViÖn X· héi häc). Tr.51.<br /> 5<br /> Xem: N«ng th«n ngµy nay, sè ®Æc biÖt ( 26 + 27 ) 18/ 5 /1999.<br /> 6<br /> Chóng t«i nhÊn m¹nh. Xem "Quan hÖ lµng xãm-Nhµ n−íc ë ViÖt Nam: t¸c ®éng cña ®êi sèng chÝnh trÞ<br /> th−êng nhËt ®èi víi qu¸ tr×nh xãa bá tËp thÓ hãa theo m« h×nh cò” trong: "Mét sè vÊn ®Ò vÒ n«ng nghiÖp,<br /> n«ng d©n, n«ng th«n ë c¸c nuíc vµ ViÖt Nam". NXB ThÕ giíi. Hµ Néi-2000. Tr.316.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 Nghiªn cøu lµng ViÖt: c¸c vÊn ®Ò vµ triÓn väng<br /> <br /> cña c¸c nhµ "kinh tÕ ®¹o ®øc". C¸c häc gi¶ nµy lËp luËn r»ng sù thay ®æi cña phóc lîi<br /> lµ do nh÷ng biÕn ®æi trong c¸c thÓ chÕ then chèt ngoµi gia ®×nh: Lµng vµ c¸c quan hÖ<br /> chñ - tí. Hä cho r»ng n«ng d©n chèng l¹i thÞ tr−êng, thÝch tµi s¶n c«ng h÷u h¬n lµ t−<br /> h÷u, vµ kh«ng −a chuyÖn mua b¸n, r»ng phóc lîi cña n«ng d©n phô thuéc vµo c¸c<br /> lµng x· ®ãng kÝn nh− nhau trong c¸c x· héi tiÒn t− b¶n vµ vµo nh÷ng rµng buéc<br /> nhiÒu tuyÕn víi chñ ®Êt. Hä lËp luËn r»ng b−íc qu¸ ®é sang c¸c lµng ngá víi tµi s¶n<br /> t− h÷u vµ viÖc mua b¸n ®Êt c«ng khai cïng víi viÖc chuyÓn sang c¸c quan hÖ ®¬n<br /> tuyÕn víi chñ ®Êt, buéc n«ng d©n tham gia vµo thÞ tr−êng n¬i mµ phóc lîi cña hä trë<br /> nªn tåi tÖ h¬n.<br /> K.Polanyi, ng−êi mµ ý t−ëng ®· kh¬i nguån cho nhiÒu nghiªn cøu theo lý<br /> thuyÕt "kinh tÕ ®¹o ®øc" cßn chèng ®èi thÞ tr−êng m¹nh mÏ h¬n n÷a. Theo tõ ng÷<br /> cña Polanyi, n«ng d©n kh«ng cÇn tíi thÞ tr−êng v× c¸c nhu cÇu cña hä hoµn toµn cã<br /> thÓ tù tháa m·n bªn trong c¸c thÓ chÕ cña hä, nÕu cã thÞ tr−êng lao ®éng th× c¸c thÓ<br /> chÕ truyÒn thèng tÊt bÞ ph¸ ho¹i vµ ®−a lao ®éng, ®Êt ®ai vµo c¬ chÕ thÞ tr−êng cã<br /> nghÜa lµ lµm cho b¶n chÊt cña x· héi lÖ thuéc vµo c¸c quy luËt thÞ tr−êng. HÖ thèng<br /> phi thÞ tr−êng dùa trªn b¶n chÊt gia tr−ëng (paternalistic ethos) ®−îc coi lµ nh©n ®¹o<br /> h¬n, cã tÝnh nh©n v¨n vµ ®¸ng tin cËy h¬n lµ hÖ thèng thÞ tr−êng7.<br /> Cã lÏ khã mµ b¸c bá ®ùîc nh÷ng ph©n tÝch "kinh tÕ ®¹o ®øc" ¸p dông cho<br /> ng−êi n«ng d©n vµ x· héi n«ng th«n trong t¸c phÈm cña J.Scott vµ c¸c häc gi¶ h÷u<br /> quan. Trong bèi c¶nh hiÖn nay còng thÕ, biÕn th¸i vïng rÊt râ rÖt ë ViÖt Nam mµ giíi<br /> nghiªn cøu quèc tÕ vµ ViÖt Nam ®Òu thõa nhËn, trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh vÉn<br /> cßn cung cÊp nh÷ng b»ng chøng x¸c nhËn sù ph©n tÝch cña t¸c gi¶ cuèn Kinh tÕ ®¹o<br /> ®øc cña n«ng d©n. MÆt kh¸c, khi tÝnh tíi khung c¶nh kinh tÕ-x· héi ®ang diÔn ra ë<br /> ViÖt Nam hiÖn nay th× cã lÏ c¸i khung ph©n tÝch mµ c¸c nhµ “kinh tÕ ®¹o ®øc” ®Ò<br /> nghÞ d−êng nh− tá ra cã phÇn h¹n chÕ. Nh− ®· râ, qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi hiÖn nay<br /> thùc chÊt lµ g¾n liÒn víi nh÷ng b−íc “qu¸ ®é” tõ mét x· héi n«ng nghiÖp víi nÒn kinh<br /> tÕ tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng víi ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Nh÷ng<br /> ng−êi quan t©m tíi lµng ViÖt còng nh− c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn hiÖn nay ë ViÖt Nam<br /> nãi chung, ®ang ®øng tr−íc mét sù “thö th¸ch” vÒ lý luËn.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu dÉn:<br /> <br /> 1. Bïi Quang Dòng: BiÕn ®æi x· héi cña n«ng th«n B¾c ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn chuyÓn<br /> qua kinh tÕ thÞ tr−êng. Matxc¬va-1996. (tiÕng Nga).<br /> 2. §ç Th¸i §ång: Lµng hiÖn thùc vµ biÓu tr−ng. (trong: Lµng x· ë ch©u ¸ vµ ë ViÖt Nam. Kû<br /> yÕu héi th¶o khoa häc. NXB thµnh phè Hå ChÝ Minh-1995).<br /> 3. Gourou P. Les Paysans du Delta tonkinois: Etude de GÐographie humaine. - P.:<br /> Publications de L'EFEO, 1936. (B¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> 4. John Lª V¨n Hãa: T×m hiÓu nÒn t¶ng v¨n hãa d©n téc trong t− t−ëng c¸ch m¹ng Hå ChÝ<br /> Minh. NXB Hµ Néi-1996.<br /> <br /> 7<br /> Xem: Samuel L. Popkin: The Rational Peasant - The Political Economy of Rural Society in Vietnam.<br /> University of California Press. Berkeley. Los Angelet. London-1979. P. 9,10.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 23<br /> <br /> 5. Houtart.F & Lemercinier.J : H¶i v©n, mét x· ë ViÖt Nam. §ãng gãp cña x· héi häc vµo<br /> viÖc nghiªn cøu nh÷ng sù qu¸ ®é" (b¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> 6. Kresser P. La Commune annamite en Cochinchine. - P.: Ed. Domat-Montchrestien, 1939.<br /> (b¶n dÞch, Trung t©m nghiªn cøu vµ t− vÊn vÒ ph¸t triÓn)<br /> 7. L−¬ng V¨n Hy. C¶i c¸ch kinh tÕ vµ t¨ng c−êng lÔ nghi t¹i hai lµng ë miÒn B¾c ViÖt Nam<br /> (1980- 1990). (trong: Nh÷ng th¸ch thøc trªn con ®−êng c¶i c¸ch §«ng D−¬ng) NXB ChÝnh<br /> trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1994.<br /> 8. Mai V¨n Hai: Quan hÖ dßng hä ë ch©u thæ s«ng Hång. NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-2000.<br /> 9. NguyÔn §øc TruyÕn: Ng−êi n«ng d©n ®ång b»ng s«ng Hång vµ quan hÖ céng ®ång trong<br /> thêi kú ®æi míi. T¹p chÝ X· héi häc sè 1 n¨m 1999.<br /> 10. NguyÔn Hång Phong: X· th«n ViÖt Nam. NXb V¨n Sö §Þa, Hµ néi-1958.<br /> 11. NguyÔn V¨n Huyªn: Gãp phÇn nghiªn cøu V¨n hãa ViÖt Nam. NXb Khoa häc x· héi. Hµ<br /> Néi-1995.<br /> 12. N«ng th«n ngµy nay. Sè ®Æc biÖt (26 + 27) 18/ 5 /1999.<br /> 13. Ory P. La commune annamite au Tonkin. - P.: A. Challamel, 1894. (b¶n dÞch, Trung t©m<br /> Nghiªn cøu vµ T− vÊn vÒ ph¸t triÓn).<br /> 14. Phan §¹i Do·n: Lµng ViÖt Nam-mét sè vÊn ®Ò Kinh tÕ- X· héi. NXb Khoa häc x· héi. Hµ<br /> Néi-1992.<br /> 15. Sansom R.L.: The Economics of Insurgency in the mekong Delta of Vietnam. Cambridge,<br /> massachusetts, London-1971 (b¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> 16. Popkin S.L.: The Rational Peasant - The Political Economy of Rural Society in Vietnam.<br /> University of California Press. Berkeley. Los Angelet. London-1979.<br /> 17. Scott. J.C.: The Moral Economy of the Peasant. New Haven and London, Yale University<br /> Press, 1976.<br /> 18. -T« Duy Hîp: Sù biÕn ®æi cña lµng x· ViÖt Nam ngµy nay ë ®ång b»ng s«ng Hång. NXb<br /> Khoa häc x· héi. Hµ Néi-2000.<br /> 19. Tria Kerkvliet B.J.: Quan hÖ lµng xãm-Nhµ n−íc ë ViÖt Nam: t¸c ®éng cña ®êi sèng chÝnh trÞ<br /> th−êng nhËt ®èi víi qu¸ tr×nh xãa bá tËp thÓ hãa theo m« h×nh cò (trong "Mét sè vÊn ®Ò vÒ n«ng<br /> nghiÖp, n«ng d©n, n«ng th«n ë c¸c n−íc vµ ViÖt Nam"), NXB ThÕ giíi. Hµ Néi-2000.<br /> 20. TrÇn Tõ: C¬ cÊu tæ chøc lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1984.<br /> 21. Tr−¬ng H÷u Quýnh: ChÕ ®é ruéng ®Êt ë ViÖt Nam, NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1983. (2 tËp).<br /> 22. Yu Insun: Law and Society in Seventeenth and Eighteenth Century Vietnam. Seoul,1990,<br /> 23. Yu Insun: CÊu tróc cña lµng x· ViÖt Nam ®ång b»ng B¾c Bé vµ mèi quan hÖ cña nã víi<br /> nhµ n−íc thêi Lª. T¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö, sè 3,4 / 2000.<br /> 24. Vò Quèc Thóc: L'Economie communaliste du Viet Nam. Presses Universitaires du Vietnam,<br /> 1951. (b¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />