intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Văn hóa và tộc người: Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ

Chia sẻ: Trần Bảo Quyên Quyên | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:139

Thêm vào BST
Báo xấu
703
lượt xem 129
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Một trong những điều gây choáng trước tiên cho người đi tìm hiểu làng Việt cổ truyền trên thực địa là tính chất phức tạp của cơ cấu tổ chức. Mời các bạn cùng tham khảo tài liệu "Văn hóa và tộc người: Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ" để tìm hiểu một số nội dung về mảng cơ cấu về tổ chức trong bức tranh toàn cảnh về làng Việt cổ truyền, phục vụ cho việc nghiên cứu và học tập được hiệu quả.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hóa và tộc người: Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ

  1. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé T×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn, dï cè t×nh tù h¹n chÕ l¹i trong vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vµ chñ yÕu trong ph¹m vi cho phÐp cña tµi liÖu ®iÒn d· d©n téc häc, lµ mét con ®öêng dµi, trªn ®ã t«i ®ang cè ®i nèt chÆng ®Çu: chÆng tËp hîp tµi liÖu. Trong hoµn c¶nh Êy, kh«ng thÓ ®öa ra mét m« thøc chung, cµng kh«ng thÓ tr×nh bµy nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau t¹i nh÷ng khu vùc kh¸c nhau. §iÒu duy nhÊt lµm ®öîc trong lóc nµy lµ nªu lªn, theo mét trËt tù nµo ®ã (dï cã phÇn vò ®o¸n), nh÷ng c©u hái mµ t«i ®· vÊp ph¶i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu trªn thùc ®Þa, ®ång thêi thö gi¶i ®¸p chóng trong khung mét bøc tranh chung, víi ®iÒu kiÖn ®õng quªn r»ng mçi cè g¾ng gi¶i ®¸p chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc, mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi. Mét tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, dï ®öîc tr×nh bµy döíi d¹ng nµo, kh«ng ph¶i lµ mét hå s¬ lu«n lu«n cô thÓ, vµ kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mét ®Ò cö¬ng, mµ tÝnh s¬ löîc ¾t sÏ lµm cho nhiÒu ngöêi kh«ng võa lßng. ChÝnh v× thÕ mµ ngay tõ giê ngöêi viÕt 224
  2. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cÇn ®Õn tÊt c¶ tÊm lßng réng löîng cña ngöêi ®äc. I. M¶ng c¬ cÊu tæ chøc trong bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn C¬ cÊu tæ chøc lµ mét khÝa c¹nh cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. Nh×n trªn mét b×nh diÖn kh¸c, ®Êy còng lµ mét thµnh phÇn cña kiÕn tróc thöîng tÇng. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, khÝa c¹nh Êy cña lµng ViÖt cæ truyÒn tõng ®öîc mét sè t¸c gi¶ Ph¸p ë §«ng Dö¬ng löu ý, mµ löu ý ngay tõ khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh vïng ®Êt míi chiÕm chöa hoµn toµn chÊm døt(1). Tuy nhiªn, sèng vµ viÕt trong kh«ng khÝ häc thuËt cña ®o¹n cuèi thÕ kû tröíc vµ ®o¹n ®Çu thÕ kû nµy, kh«ng cã trong tay mét khung quy chiÕu nµo lín h¬n c¸c x· héi Hy La thêi viÔn cæ, vµ, ®èi víi nh÷ng ngöêi cÇm bót vµo nöa sau thÕ kû tröíc th× lµ Phuyxten ®¬ Cul¨ngi¬ (Fustel de Coulanges) vµ m« h×nh “thµnh bang cæ ®¹i”(2) hä quan t©m ®Õn c¸c c¬ cÊu “duy lý” (lµng, x·, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·...), h¬n lµ ®Õn c¸c c¬ cÊu tö¬ng ®èi Èn tµng (nh÷ng tæ chøc “d©n gian” nhö gi¸p, phe...). Mét ®iÒu cÇn nãi ngay, ®Ó tr¸nh mäi hiÓu lÇm v« Ých, lµ sè lín nh÷ng t¸c gi¶ gäi lµ “§«ng Dö¬ng” nµy, dï dÝnh chÆt vµo sù kiÖn vµ bé m¸y thuéc ®Þa, nhöng cã lÏ chÝnh bëi vai trß cña hä trong bé m¸y Êy, ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó nh×n mét c¸ch kh¸ch quan lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ hä kh«ng tiÕc lêi ca ngîi, vÝ chóng víi mét sè thiÕt chÕ “d©n chñ” cña phö¬ng T©y ®ö¬ng ®¹i. Dï sao, con m¾t cña ngöêi sÜ quan ®· tham gia c«ng cuéc b×nh ®Þnh, cña vÞ viªn chøc cao cÊp ë thuéc ®Þa, cña nhµ truyÒn gi¸o... kh«ng thóc ®Èy hä quan t©m ®óng møc ®Õn c¬ së kinh tÕ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cµng kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho hä ®Æt kiÕn tróc thöîng tÇng (trong ®ã cã c¬ cÊu tæ chøc) lªn trªn c¬ së kinh tÕ mµ xem xÐt. §iÒu ngé nghÜnh 225
  3. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®¶ kÝch th¼ng vµo c¬ cÊu cæ truyÒn cña lµng x· ViÖt, ®Æc biÖt lµng x· ViÖt ë B¾c Bé, mµ ®¶ kÝch l¾m lóc s©u cay, l¹i chÝnh lµ mét sè trÝ thøc ViÖt Nam ®öîc ®µo t¹o tõ tröêng häc Ph¸p. KÓ ra, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: döíi m¾t cña tÇng líp ngöêi Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa vÒ mÆt tö töëng vµ cã xu höíng c¶i lö¬ng nµy, lµng x· cæ truyÒn, víi c¸c cæ tôc cña nã, trong ®ã kh«ng thiÕu g× nh÷ng hñ tôc, lµ mét trong nh÷ng chöíng ng¹i vËt lín nhÊt trªn con ®öêng c¶i c¸ch (nghÜa lµ ¢u hãa) mµ hä mong mái yªu cÇu(3). Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn nay, dï ®· dÇn dÇn thÊy ®öîc vai trß cña lµng x· trong lÞch sö nãi chung, vµ lÞch sö chèng ngo¹i x©m nãi riªng cña d©n téc, c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam quan t©m ®Õn x· héi cæ truyÒn chØ míi dµnh ®öîc th× giê vµ c«ng søc ®Ó böíc ®Çu ®i vµo c¬ së kinh tÕ, vµ mét phÇn cña c¬ cÊu x· héi, phÇn hîp thÓ giai cÊp. Néi dung cña cuéc th¶o luËn mµ ViÖn Sö häc ®Þnh tæ chøc quanh chñ ®Ò lµng x· ViÖt Nam cæ truyÒn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 70 lµ mét b»ng chøng(4). Nhö vËy, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp, vÉn cßn cã thÓ ®öîc xem lµ mét kho¶ng trèng cÇn lÊp dÇn. Mµ còng ®· ®Õn lóc ph¶i b¾t tay vµo lÊp, Ýt nhÊt còng v× nh÷ng môc ®Ých sau ®©y: 1. TiÕn ®Õn mét bøc tranh toµn c¶nh lµng ViÖt cæ truyÒn §©y lµ môc ®Ých chÝnh, cã thÓ nãi lµ ®Þnh ®Ò më ®Çu, mµ c¸c môc ®Ých kh¸c chØ lµ hÖ qu¶. “Lµng” lµ tÕ bµo sèng cña x· héi ViÖt, lµ “s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng cö cña ngöêi ViÖt trång trät”(5). HiÓu ®öîc lµng ViÖt lµ cã trong tay c¬ së tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn lªn t×m hiÓu x· héi ViÖt 226
  4. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nãi riªng, vµ x· héi ViÖt Nam nãi chung, trong søc n¨ng ®éng lÞch sö cña nã, trong øng xö céng ®ång vµ t©m lý tËp thÓ cña nã, trong c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa cña nã, c¶ trong nh÷ng ph¶n øng cña nã tröíc t×nh huèng mµ lÞch sö ®ö¬ng ®¹i ®Æt nã vµo. §iÒu ®ã ®· râ rµng. Nhöng, nhö võa nãi trªn, bøc tranh lµng ViÖt cæ truyÒn cña chóng ta cßn thiÕu nhiÒu m¶ng, trong ®ã, thuéc lo¹i quan träng nhÊt, cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. §µnh r»ng c¬ cÊu tæ chøc chØ ra ®êi trªn mét c¬ së kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Vµ trong khu«n khæ cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ chung mµ nã chØ lµ mét bé phËn. Tuy nhiªn, víi tö c¸ch mét thµnh phÇn cã tÝnh ®éc lËp tö¬ng ®èi cña kiÕn tróc thöîng tÇng, nã ¶nh höëng trë l¹i c¬ së kinh tÕ vµ nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. ChÝnh v× vËy mµ chóng ta kh«ng mong g× hiÓu ®öîc c¬ së kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ cña “lµng x·”(6) cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu chöa kÞp nãi ®Õn c¬ cÊu tæ chøc vµ t¸c ®éng ngöîc l¹i cña nã. MÆt kh¸c, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn (víi yÕu tè biÓu hiÖn vµ Èn tµng häp thµnh nã) l¹i lµ khung c¶nh diÔn biÕn, h¬n thÕ n÷a, lµ ®iÒu kiÖn t©m lý rÊt phøc t¹p, mµ chØ riªng c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp chöa ®ñ ®Ó minh gi¶i. 2. Gãp phÇn soi s¸ng thªm lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa Cµng ngöîc dßng vÒ nh÷ng triÒu ®¹i xöa, ch¼ng h¹n tõ thÕ kû XVIII trë vÒ tröíc, lÞch sö ViÖt Nam cµng dung qu¸ nhiÒu vïng t¨m tèi. Biªn niªn sö vµ c¸c v¨n b¶n ch÷ H¸n hiÕm hoi cßn sãt l¹i ®Õn h«m nay thöêng chØ cung cÊp ®öîc nh÷ng sù kiÖn lín vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, th¶ng hoÆc mét vµi biÕn cè x· héi. Cã vËn dông khÐo lÐo ®Õn mÊy tö töëng lÞch sö hiÖn ®¹i, ngöêi viÕt sö còng chØ cã thÓ hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tõng sù kiÖn hay biÕn 227
  5. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cè ®öîc ph¶n ¸nh, qu¸ l¾m lµ nèi liÒn c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy l¹i thµnh mét s¬ ®å tiÕn hãa Ýt nhiÒu ®¸ng tin cËy. Cßn nhö h×nh dung sao cho cô thÓ h¬n m«i tröêng diÔn biÕn cña c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, ®Æt gi¶ thuyÕt ®Ó bæ sung thªm nh÷ng khÝa c¹nh míi cho c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, gi¶i thÝch nh÷ng kh¸i niÖm mµ thö tÞch cæ chØ nªu tªn gäi ®ö¬ng thêi chø kh«ng tr×nh râ néi dung(7)..., tröíc nh÷ng nhiÖm vô ®ã chóng ta ®µnh bã tay, giái l¾m th× còng cã thÓ ®öa ra mét vµi øc ®o¸n thiÕu c¬ së, mµ c¶ ngöêi viÕt lÉn ngöêi ®äc ®Òu liÖu tröíc r»ng cã lÏ sÏ ch¼ng bao giê minh x¸c næi. Mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn sÏ cung cÊp cho ngöêi viÕt lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa mét c«ng cô tham kh¶o tèt, ®Ó lÊy c¶m høng tõ ®Êy, mµ thö th«ng nh÷ng chç t¾c võa nªu. Lµng ViÖt “cæ truyÒn” nãi ®©y, mµ chóng ta ®ang mong muèn ®öîc ng¾m trªn mét bøc tranh toµn c¶nh, tÊt nhiªn kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt “cæ”, kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt döíi nh÷ng triÒu ®¹i xöa. Phö¬ng ph¸p d©n téc häc kh«ng cho phÐp ngöîc dßng thêi gian qu¸ xa nhö thÕ. Tuy nhiªn, lµng ViÖt cæ truyÒn, dï chØ cæ truyÒn döíi d¹ng ®öîc ®Þnh h×nh trong thêi NguyÔn, triÒu ®¹i cuèi cïng (thÕ kû XIX), vµ nhÊt lµ trong chÕ ®é thuéc ®Þa, nghÜa lµ vµo h«m tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÉn thùc sù “cæ truyÒn” trong chõng mùc nã lµ tÕ tµo cña mét x· héi §«ng phö¬ng tiÒn c«ng nghiÖp, mµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lín lµ tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi. Trªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, ¾t sÏ cã nhiÒu m¶ng, nhiÒu nÐt rÊt “míi”, nh÷ng yÕu tè ra ®êi kh«ng bao l©u tröíc mèc thêi gian mµ ta chän lµm chuÈn khi th¨m hái d©n téc häc. Nhöng, tõ tµi liÖu ®iÒn d· (kÕt hîp víi thö tÞch cæ) ch¾c ch¾n chóng ta còng sÏ läc ra ®öîc mét ®«i nÐt ®äng l¹i (chÝ Ýt còng väng l¹i) tõ nh÷ng thêi xa xöa h¬n. Nh÷ng dÊu tÝch (hay håi ©m) Êy, ®èi víi ngöêi viÕt cæ sö, cã thÓ 228
  6. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng gîi ý kh«ng thõa, thËm chÝ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu bæ Ých, khi mµ tµi liÖu cô thÓ do biªn niªn sö cung cÊp ®· ®öîc dïng hÇu c¹n. Dï sao, c«ng viÖc tröíc m¾t lµ hoµn chØnh bøc tranh toµn c¶nh nãi trªn, b»ng c¸ch bæ sung thªm nh÷ng m¶ng cßn bá trèng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 3. Gãp thªm tµi liÖu thùc tÕ cho cuéc th¶o luËn chöa chÊm døt vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ Dï ®öîc ®Æt tªn lµ g×, th× cuéc th¶o luËn vÒ lµng x· ë ViÖt Nam, do ViÖn Sö häc ®Ò xöíng c¸ch ®©y kho¶ng möêi n¨m(8) vÉn thùc tÕ xoay quanh trôc phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. Trªn ®Êt ViÖt Nam, cã tõng tån t¹i phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ hay kh«ng? NÕu cã, th× phö¬ng thøc Êy, ë ViÖt Nam, ®· kho¸c thªm nh÷ng ®Æc ®iÓm g×? NÕu kh«ng, th× c¸i gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· l¸ng giÒng”, ë ViÖt Nam, thùc ra lµ c¸i g×, vµ b»ng c¸ch nµo ®ã vÉn löu l¹i nh÷ng dÊu tÝch, cßn nhËn ra ®öîc, c¬ tÇng x· héi döíi c¸c triÒu ®¹i ®öîc xem lµ “phong kiÕn”. Nh÷ng c©u hái c¬ b¶n Êy chöa ®öîc gi¶i ®¸p cho døt kho¸t, th× cuéc tranh luËn ®· t¾t ®i trong löng l¬, phÇn nµo cã lÏ v× thiÕu nh÷ng tµi liÖu sèng ®em vÒ tõ thùc ®Þa. Nh÷ng tµi liÖu th«ng sö, rót tõ thö tÞch cæ ra, tõ ®ã soi s¸ng b»ng c¸c c«ng tr×nh vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ cña nhiÒu nhµ sö häc quèc tÕ ®ö¬ng thêi, míi cã kh¶ n¨ng gióp ®Æt vÊn ®Ò vµ gîi lªn nhiÒu c©u hái míi, chöa ®ñ søc nÆng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngµnh kh¶o cæ häc trong nöíc, bÊy giê ®ang bËn rén tröíc nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ thêi s¬ sö, kh«ng tham gia cuéc th¶o luËn. Ngµnh d©n téc häc, cßn trøng nöíc, chØ d¸m tham gia tõ xa b»ng mét hai b¶n tham luËn e dÌ. Nhö vËy, chöa thÓ nãi lµ cuéc tranh luËn ®· chÊm døt. Nã chØ t¹m ngõng..., h¼n ®Ó chê ®îi tµi liÖu míi. Råi ®©y, sÏ cã lóc l¹i bïng lªn, t«i tin thÕ, dï chØ v× hµnh tr×nh cña ý thøc ViÖt 229
  7. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nam tõ trªn ba mö¬i n¨m nay lµ mét cuéc tù t×m tröêng kú, tù t×m kh«ng mái mÖt, ®Ó cßn tiÕn lªn n÷a. Ph¶i gãp tµi liÖu cÇn gãp vµo, cã bøc tranh thùc sù lµ toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ ngµnh d©n téc häc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm bæ sung thªm mét sè m¶ng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 4. Gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó x©y dùng n«ng nghiÖp lín V« vµn lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ nh÷ng tÕ bµo sèng, vèn sinh thµnh mét c¸ch tù nhiªn, ra ®êi mµ kh«ng ph¶i th«ng qua bµn tay nÆn t¹o cña chÝnh quyÒn trung ö¬ng, tõng tån t¹i l©u dµi víi mét diÖn m¹o vµ c¸ tÝnh riªng biÖt cho tõng lµng, nªn ®öîc c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau trªn ®Êt ViÖt Nam xem nhö nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”: “... Mçi triÒu ®¹i, tïy nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp (c¸c cÊu kiÖn Êy) l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng ®¬n vÞ phøc hîp h¬n: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt x· tam th«n...”(9). Nhö vËy, hîp thÓ vµ diÖn m¹o cña x· cã thÓ ®æi thay, lµng ch¼ng v× thÕ mµ thay ®æi, nÕu ta kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng biÕn chuyÓn nhá nhÆt vµ khã nhËn diÔn ra hµng giê trong tõng tÕ bµo mét. Tõ 1945 ®Õn nay, qua hai cuéc kh¸ng chiÕn, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, råi phong trµo hîp t¸c hãa, ®èi víi sinh mÖnh cña lµng cò, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng xö sù kh«ng kh¸c tröíc lµ bao: “VÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i”(10). Dï ®öîc gäi lµ th«n vµ ®ãng vai mét thµnh phÇn cÊu thµnh cña “®¹i x·” míi(11), dï ®· hãa th©n thµnh mét hîp t¸c x·, thËm chÝ mét ®éi s¶n xuÊt ho¹t ®éng trong khu«n khæ hîp t¸c x· toµn x·, tõng lµng cò, cho ®Õn nay, vÉn gi÷ l¹i diÖn m¹o c¬ b¶n cña mét tÕ bµo, víi mét khu ®Êt tô cö riªng, mét tªn gäi riªng, vµ Ýt nhiÒu truyÒn thèng riªng. 230
  8. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChØ víi chñ trö¬ng x©y dùng n«ng nghiÖp lín x· héi chñ nghÜa trªn n«ng th«n toµn quèc, do §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø IV ®Ò ra, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, sù tån t¹i cña lµng cò míi ®öîc ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Thùc ra, chöa mét nghÞ quyÕt nµo cña nhµ nöíc nªu lªn viÖc gi¶i thÓ lµng cò. ë c¬ së, ®¬n vÞ liªn hîp c«ng - n«ng nghiÖp cña n«ng th«n x· héi chñ nghÜa sÏ lµ huyÖn. Nhöng, xung quanh thÞ trÊn huyÖn, víi c¸c trô së chÝnh trÞ, v¨n hãa xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp cña nã, mét vïng n«ng th«n réng lín sÏ cÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i, sao cho thÝch hîp víi phö¬ng thøc lao ®éng vµ sinh ho¹t cña n«ng nghiÖp lín. Nãi ®©u xa, mét trong nh÷ng nhu cÇu tröíc m¾t, Ýt nhÊt còng theo ý kiÕn cña mét sè chuyªn viªn, lµ dån nh÷ng ®iÓm tô cö lÎ tÎ l¹i, biÕn thæ cö cò thµnh ®Êt canh t¸c, nh»m më réng diÖn tÝch trång trät. Trong tröêng hîp ®ã, ch¼ng h¹n, cßn nªn cè gi÷ diÖn m¹o cña tõng lµng cò trªn ®Êt tô cö míi, hay ph¶i ch¨ng cÇn gi¶i cÊu tróc nh÷ng lµng cò? Gi¶i ph¸p thø nhÊt cã lîi ®Õn ®©u, cã h¹i ®Õn ®©u? Trong chõng mùc nµo “t×nh lµng nghÜa nöíc”, trong khung céng c¶m cña lµng cò, cã thÓ h¹n chÕ tÇm nh×n cña ngöêi n«ng d©n míi, k×m ch©n hä l¹i, l«i hä trë vÒ víi nh÷ng ¶o väng hµi hßa quen thuéc cña thÕ giíi n«ng th«n cò? NÕu thùc tiÔn cña n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay ®ßi hái gi¶i ph¸p thø hai, th× ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó t¹o l¹i, b»ng nh÷ng h×nh thøc d©n téc quen thuéc víi ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam, mét sîi d©y céng c¶m míi, trªn vïng ®Êt tô cö míi? §Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn, vµ nhiÒu c©u hái kh¸c cïng lo¹i (tÊt sÏ lÇn löît n¶y ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng nghiÖp lín), chØ qui chiÕu vµo nhu cÇu tröíc m¾t cña ®öêng lèi, hay vËn dông lý luËn chÝnh trÞ chung th«i, h¼n lµ chöa ®ñ. Cßn ph¶i hiÓu biÕt lµng cò trong c¸c thµnh phÇn cña nã, trong c¸ch g¸ l¾p c¸c thµnh phÇn Êy l¹i víi nhau, trong phö¬ng thøc vËn hµnh cña 231
  9. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tæng thÓ, trong øng xö t©m lý cña nh÷ng con ngöêi ®· sèng hµng thÕ kû liÒn trong lßng tæng thÓ ®ã. ë ®©y h¬n ë ®©u c¶, mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn lµ rÊt cÇn thiÕt, trong ®ã tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. II. Nh÷ng chiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn Mét trong nh÷ng ®iÒu g©y cho¸ng tröíc tiªn cho ngöêi ®i t×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn trªn thùc ®Þa lµ tÝnh chÊt phøc t¹p cña c¬ cÊu tæ chøc. Trong giíi h¹n cña mét lµng, cö d©n n«ng th«n tù tËp hîp l¹i b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi h×nh thøc cã chøc n¨ng riªng, tiªu chuÈn nhËn thµnh viªn riªng. Nhöng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, tõng h×nh thøc, dï Ýt nhiÒu, ®Òu gãp phÇn vµo vËn hµnh cña lµng, xem nhö mét tæng thÓ. Nhö vËy, vÊn ®Ò c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ®ßi hái ngöêi nghiªn cøu nã ph¶i lÇn löît dß vµo tõng h×nh thøc tæ chøc, tröíc khi l¾p r¸p c¸c h×nh thøc Êy l¹i ®Ó thÊy cho ®öîc vËn hµnh cña tæng thÓ. Nªu lªn tröíc sau tõng lo¹i h×nh mét, dõng l¹i tröíc néi dung cã thÓ s¬ ®o¸n cña tõng lo¹i h×nh, bµn qua mét hai vÊn ®Ò mµ néi dung Êy tÊt yÕu ®Æt ra, t«i muèn nh©n thÓ lµm mét c«ng ®«i viÖc: khoanh dÇn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, ®ång thêi, öím tröíc ®öêng ®i lèi l¹i cña dßng lËp luËn. A. Ba th«ng sè c¬ b¶n Ba th«ng sè nµy cã liªn quan ®Õn c¬ së kinh tÕ vÒ hîp thÓ giai cÊp cña lµng ViÖt cæ truyÒn. Chóng, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña c¬ cÊu tæ chøc. Tuy nhiªn, nhö ®· nãi trªn, chØ cã thÓ hiÓu ®öîc c¬ cÊu tæ chøc “trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp”. Hai nÒn t¶ng Êy, ®Ó t×m hiÓu lµng ViÖt cæ 232
  10. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI truyÒn, thùc ra, ®· ®öîc böíc ®Çu biÕt ®Õn, ®Æc biÖt lµ qua nh÷ng tµi liÖu vµ sè liÖu rót ra tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· thµnh c«ng c¸ch ®©y h¬n hai mö¬i n¨m, vµ qua nh÷ng c«ng tr×nh gÇn ®©y h¬n vÒ th«ng sö ViÖt Nam thêi gäi lµ “phong kiÕn”. MÆc dÇu nh÷ng d÷ kiÖn do c¸c tµi liÖu vµ c«ng tr×nh nãi trªn cung cÊp cßn xa møc hoµn chØnh, cßn chøa qu¸ nhiÒu vïng tranh tèi tranh s¸ng, c¸c nhµ chÝnh trÞ vµ chuyªn viªn vÒ cæ sö còng ®· tõ ®Êy läc ra ®öîc mét sè nhËn xÐt c¬ b¶n. H·y ghi l¹i ®©y Ýt nhÊt lµ ba ®iÒu cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¬ cÊu cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. 1. ChÕ ®é ruéng ®Êt tö, vµ sù tån t¹i cña c«ng ®iÒn c«ng thæ Ruéng ®Êt cña lµng, vèn lµ c«ng h÷u, nhö chóng ta cã quyÒn gi¶ thiÕt, ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tö h÷u hãa l©u dµi. Qu¸ tr×nh nµy më mµn tõ bao giê, vµ diÔn ra döíi nh÷ng h×nh thøc cô thÓ nµo? Kh«ng râ. VÒ mÆt nµy, biªn niªn sö cña ta còng kh¸ m¬ hå. C¨n cø vµo lêi gi¶ng cña c¸c chuyªn viªn vÒ cæ sö (xem Phô lôc I), t«i xin ghi l¹i sau ®©y mét sè mèc nèi tiÕp nhau ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh nãi trªn: - ThÕ kû XII: Vua Lý ThÇn T«ng quy ®Þnh mét sè thÓ thøc ph¸p lý vÒ viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, tõ tröíc ®Êy, ®· cã ruéng ®Êt tö (h¼n chöa nhiÒu) vµ hiÖn töîng mua b¸n ruéng tö; ThÕ kû XIII: Vua TrÇn Th¸i T«ng, kh«ng râ v× lý do g×, b¸n mét sè “quan ®iÒn” (mµ cã nhµ sö häc hiÓu lµ ruéng c«ng cña lµng) cho tö nh©n; - §Çu thÕ kû XV: §Ó phôc håi n«ng nghiÖp sau chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc, vua Lª Th¸i Tæ cho nhËp ruéng hoang v¾ng chñ vµo ruéng c«ng cña lµng (“quan ®iÒn”). ThÕ lµ mét sè ruéng 233
  11. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Êt tö ®öîc c«ng h÷u hãa trë l¹i; - Tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XVIII: Ba thÕ kû nµy ®öîc ®¸nh dÊu, qua biªn niªn sö, bëi hiÖn töîng mµ c¸c nhµ viÕt sö xöa cø gäi mét c¸ch chung chung lµ “biÕn c«ng vi tö”; - GÇn gi÷a thÕ kû XVIII: LÇn ®Çu tiªn, mét nhµ nöíc trªn ®Êt miÒn B¾c nöíc ta (trong tröêng hîp nµy, lµ chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh) ®¸nh thuÕ ruéng tö. §Õn lóc nµy, tØ lÖ mµ ruéng ®Êt tö chiÕm trªn toµn bé diÖn tÝch canh t¸c h¼n ®· ®¹t ®Õn mét møc kh¸ cao, khiÕn triÒu ®×nh nhËn thÊy r»ng, nÕu tiÕp tôc kh«ng ®¸nh thuÕ vµo ruéng ®Êt tö, th× c«ng quü sÏ rÊt thiÖt thßi; - §Çu thÕ kû XIX: Nh÷ng §Þa b¹ Gia Long (ra ®êi döíi triÒu vua NguyÔn ®Çu tiªn), mµ mét sè Ýt cßn ®Õn tay ta h«m nay, cho thÊy r»ng sè löîng ruéng ®Êt tö t¹i tõng x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Õn lóc bÊy giê, ®· ¸t h¼n sè löîng ruéng c«ng. RÊt tiÕc r»ng chöa cã mét c«ng tr×nh nµo s¬ kÕt nh÷ng sè liÖu do c¸c v¨n b¶n nãi trªn cung cÊp. Dï sao, öu thÕ cña ruéng ®Êt tö vµo thêi Êy Ýt nhÊt còng ®öîc nãi lªn qua sù kiÖn sau ®©y: Minh MÖnh, vua thø hai triÒu NguyÔn, ®· cã lóc ®Þnh gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong n«ng th«n b»ng c¸ch biÕn mét sè ruéng tö trë l¹i thµnh ruéng c«ng. Qu¸ tr×nh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng mèc võa nªu trªn, nhö vËy, ®· diÔn ra qua h¬n s¸u thÕ kû. §ã lµ chöa tÝnh ®Õn thêi gian (cã thÓ dµi d»ng dÆc) mµ ruéng tö lÎ tÎ xuÊt hiÖn dÇn tröíc khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña Lý ThÇn T«ng. Vµ tÊt nhiªn, qu¸ tr×nh ®· kÐo dµi h¬n s¸u thÕ kû ®ã vÉn chöa thÓ chÊm døt víi nh÷ng n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, mµ, vÒ sau döíi thêi Ph¸p thuéc, cßn ®ßi hái ®öîc ®Èy m¹nh thªm trong khung c¶nh mét thÞ tröêng ®· ®æi míi (dï cho thÞ tröêng thuéc ®Þa chØ lµ “ga xÐp” cña m¹ng löíi trao ®æi tö b¶n chñ nghÜa). DiÔn biÕn hÕt søc chËm 234
  12. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch¹p cña qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” ¾t h¼n b¾t nguån tõ nhiÒu nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi, mµ råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cæ sö sÏ dÇn dÇn bãc ra cho chóng ta thÊy. Riªng ®èi víi t«i, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cã thÓ lµ sù v¾ng mÆt cña nguån bu«n b¸n n¨ng ®éng, ®Æc biÖt lµ mét luång ngo¹i thö¬ng thöêng xuyªn. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Giê ®©y, ®iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi c©u chuyÖn ®ang bµn, lµ: bªn c¹nh ruéng ®Êt tö, m·i ®Õn rÊt gÇn ®©y, ngay tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt håi 1953- 1956, lµng nµo còng cßn l¹i mét sè ruéng ®Êt c«ng, nhiÒu Ýt tïy ®Þa phö¬ng, tïy tröêng hîp cô thÓ, nhöng kh«ng lµng nµo kh«ng cã. Sau ®©y lµ mét thèng kª tæng qu¸t rót ra tõ cuéc ®iÒu tra håi cè do ñy ban C¶i c¸ch ruéng ®Êt trung ö¬ng tiÕn hµnh vµo n¨m 1953 t¹i 3.653 x· ë miÒn B¾c ViÖt Nam, vÒ t×nh h×nh ph©n bè ruéng ®Êt gi÷a c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c nhau tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 235
  13. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 1945. BiÓu I(12) Tõ thèng kª trªn, ta h·y t¹m thêi läc ra mét sè liÖu th«i: ruéng ®Êt c«ng (“b¸n c«ng b¸n tö”)(13) chØ chiÕm 25% cña tæng diÖn tÝch canh t¸c. KÓ ra, vÒ kho¶n nµy, vµ còng trong thêi gian Êy, b¸o chÝ cßn lÎ tÎ ®öa ra nh÷ng con sè kh¸c kh«ng khíp víi tû lÖ trªn, thËm chÝ rÊt xa tû lÖ trªn (5%; 4,1%...). Kh«ng cã g× l¹: ®Êy lµ nh÷ng sè liÖu håi cè; ®· thÕ, chóng l¹i ®öîc ®óc tõ nh÷ng cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh t¹i nhiÒu vïng kh¸c nhau. Dï sao, ®iÒu cã thÓ ghi nhËn, nhö mét hiÖn töîng kh¸ch quan, lµ tû lÖ thÊp hay tö¬ng ®èi thÊp cña ruéng ®Êt c«ng. TÝnh c«ng h÷u cña toµn bé ®Êt ®ai canh t¸c lµ ®Æc tröng sè mét cña c¸i c«ng x· n«ng th«n xöa mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn thöêng nh¾c ®Õn. Víi lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chóng ta kh«ng thÓ nu«i ¶o töëng gÆp l¹i c¸i c«ng x· Êy, mµ, tr¸i l¹i, ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n trong ®ã quyÒn tö h÷u vÒ ®Êt ®ai canh t¸c ®· ®öîc x¸c lËp qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nhö vËy, nÕu nhö c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn cßn dïng mét sè nÐt “d©n chñ” nµo ®ã, kÓ c¶ trong sinh ho¹t chÝnh trÞ, th× còng khã lßng mµ gi¶i thÝch chóng thuÇn b»ng dÊu tÝch ®Ëm ®µ cña c«ng x· n«ng th«n xöa. 2. Sù ph©n hãa giai cÊp Còng víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt, tÇng líp ®Þa chñ xuÊt hiÖn, lín m¹nh lªn, tù x¸c lËp dÇn thµnh giai cÊp, thay thÕ c¸c vö¬ng hÇu n¾m th¸i Êp lín thêi Lý - TrÇn ë vÞ trÝ nÒn mãng x· héi cña tËp ®oµn l·nh ®¹o nhµ nöíc qu©n chñ: m·i ®Õn tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi hiÖn ®¹i (1953 - 1956), giai cÊp nµy vÉn tån t¹i gi÷a lµng x· ViÖt víi tö c¸ch chñ nh©n kinh tÕ 236
  14. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña x· héi n«ng th«n. §Æc tÝnh cña nã, nhö ®· lé râ qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng chØ lµ diÖn tÝch chiÕm h÷u cña tõng hé, mµ tröíc hÕt lµ phö¬ng thøc khai th¸c ruéng ®Êt. Vµ c¶ hÖ qu¶ cña phö¬ng thøc Êy, tøc quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi ®· h×nh thµnh trong khung khai th¸c nãi trªn. Vèn chiÕm h÷u nhiÒu diÖn tÝch canh t¸c h¬n, so víi tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c trong cïng lµng x· (tÝnh theo b×nh qu©n nh©n khÈu), mçi hé ®Þa chñ kh«ng chñ yÕu khai th¸c ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña m×nh b»ng c¸ch trùc tiÕp lao ®éng, mµ tröíc hÕt th«ng qua h×nh thøc ph¸t canh cña ®Þa chñ, tøc t¸ ®iÒn, trªn vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chñ yÕu lµ bÇn n«ng, tÇng líp ngöêi mµ quyÒn tö h÷u qu¸ h¹n hÑp ®èi víi ruéng ®Êt, kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho tõng hé mét cuéc sèng t¹m no ®ñ, buéc lßng ph¶i lÜnh canh cña ngöêi chñ ruéng. BÇn n«ng bÞ rµng buéc vµo ®Þa chñ bëi ®Þa t«, mµ h×nh thøc phæ biÕn trong n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé: lµ “t« rÏ”, mét lo¹i ®Þa t« hiÖn vËt qua ®ã chñ ruéng vµ t¸ ®iÒn chia nhau hoa lîi cña m¶nh ruéng ph¸t canh theo mét tû lÖ ®öîc tËp qu¸n ®Þa phö¬ng Ên ®Þnh s½n (thöêng mçi bªn lÊy mét nöa: “t« rÏ ®«i”). Quan hÖ ®Þa chñ, bÇn n«ng hay ph¸t canh - lÜnh canh víi ®Þa t« lµm dÊu nèi gi÷a hai vÕ, lµ quan hÖ kinh tÕ - x· héi chÝnh, t«i muèn nãi lµ ®öêng viÒn ph¸c nªn diÖn m¹o c¬ b¶n cña x· héi cæ truyÒn ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. MÆc dÇu nhö vËy, nã kh«ng lo¹i trõ khái ®êi sèng mét sè quan hÖ kh¸c gi÷a ngöêi vµ ngöêi trªn b×nh diÖn kinh tÕ: gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng; gi÷a trung n«ng víi nhau; gi÷a trung n«ng vµ mäi thµnh phÇn x· héi kh¸c. Vèn cã d«i ra Ýt nhiÒu ruéng ®Êt ngoµi diÖn tÝch trùc canh cña m×nh, tõng hé phó n«ng ph¶i viÖn ®Õn søc lao ®éng lµm thuª. Cung cÊp søc lao ®éng nµy cho c¸c hé phó n«ng 237
  15. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ tÇng líp cè n«ng, gåm nh÷ng ngöêi hÇu nhö “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, do ®ã mµ “khè r¸ch ¸o «m”, ®· thÕ l¹i thöêng thuéc diÖn “tø c« v« th©n”, kh«ng hä hµng lµm n¬i nö¬ng tùa. Chen vµo gi÷a hai ®èi cùc cña tõng mèi quan hÖ, ®Þa chñ vµ bÇn n«ng, gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng, lµ tÇng líp trung n«ng kh¸ ®«ng ®¶o, mµ thµnh viªn lµ nh÷ng hé sèng b»ng søc lao ®éng cña b¶n th©n triÓn khai trªn ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña chÝnh quan hÖ gi÷a tõng hé trung n«ng vµ c¸c hé kh¸c trong lµng, trong xãm, dï thuéc thµnh phÇn x· héi nµo, trªn c¬ b¶n, chØ cã thÓ lµ quan hÖ céng cö, vµ tö¬ng trî khi cÇn thiÕt. KÓ ra, nh÷ng nÐt “ký häa” trªn ®©y vÒ ®Æc thï cña tõng giai cÊp hay tÇng líp trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé còng cÇn ®öîc bæ sung cho ®Çy ®ñ s¾c ®é h¬n. §Þa chñ lÊy ®Þa t« lµm nguån sèng chÝnh, nhöng còng thöêng thuª möín nh©n c«ng. Phó n«ng bãc lét søc lao ®éng cña ngöêi lµm thuª, nhöng Ýt nhiÒu còng ph¸t canh thu t«. Ngöîc l¹i, c¶ phó n«ng lÉn ®a sè ®Þa chñ nhá, dï chñ yÕu sèng b»ng bãc lét, vÉn dµnh mét phÇn cña diÖn tÝch chiÕm h÷u ®Ó trùc canh. Trung n«ng kh«ng bãc lét ai, vµ kh«ng bÞ ai bãc lét, nhöng th¶ng hoÆc còng ph¸t canh vµ thuª nh©n c«ng, ®Æc biÖt vµo nh÷ng lóc neo tóng søc lao ®éng. BÇn n«ng quanh n¨m cµy rÏ cho ®Þa chñ, nhöng gÆp lóc n«ng nhµn, còng cã thÓ v¸c cuèc ®i lµm thuª vµi buæi... Lîi dông ®êi sèng thiÕu thèn cña ®a sè hé n«ng d©n lao ®éng, nh÷ng ®Þa chñ s½n tiÒn mÆt vµ thãc g¹o thÆng dö nhÊt cßn lµm giµu thªm b»ng c¸ch cho vay nÆng l·i. Tãm l¹i, chóng ta ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n ®Ých thùc, ®· ph©n hãa giai cÊp, trong ®ã ®· xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc bãc lét, dï cho, trªn thùc tiÔn, ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi cã phÇn nhße ra, mµ nguyªn nh©n lµ quyÒn tö h÷u ®èi víi ®Êt ®ai canh t¸c. 238
  16. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nhöng ®iÒu ®ã, ta sÏ bµn sau. Dï sao, còng v× lý do Êy mµ ngöêi n«ng d©n sèng trong lµng x· xöa kia kh«ng hÒ ph©n biÖt c¸c thµnh phÇn x· héi mét c¸ch rµnh rät nhö trªn c¸c biÓu thèng kª cô thÓ cña tõng hé chung sèng víi hä trong ngâ, trong xãm, trong lµng. Nhöng, vÒ mÆt ph©n lo¹i, döíi m¾t hä, gi÷a hai cùc dÔ nhËn cña x· héi n«ng th«n - mét nhóm nhá vµi “«ng bµ”, “«ng ch¸nh”, vµ mét sè ®«ng h¬n nh÷ng ngöêi “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” - , lµ c¶ mét phæ réng gåm bao th©n phËn kinh tÕ ch¼ng kh¸c nhau lµ mÊy mµ tù ph©n khái nhau chØ b»ng s¾c ®é. Tuy nhiªn, còng kh«ng thÓ v× vËy mµ nãi, nhö mét sè t¸c gi¶ nöíc ngoµi, r»ng viÖc ph©n ®Þnh thµnh phÇn giai cÊp trong n«ng th«n ViÖt Nam, håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi kinh tÕ, mµ chØ nh»m tháa m·n häc thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i ch¨ng ngöêi tr¸ch cø ®· bÞ ¸m ¶nh bëi diÖn tÝch chiÕm h÷u h¹n hÑp cña tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn bÞ quy lµ bãc lét, mµ kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn then chèt cña vÊn ®Ò, phö¬ng thøc khai th¸c ®Êt ®ai? 3. Mét x· héi tiÓu n«ng §Ó cã mét ý niÖm vÒ diÖn chiÕm h÷u ruéng ®Êt tö cña tõng thµnh phÇn x· héi trong n«ng th«n cæ truyÒn ViÖt B¾c Bé, ngoµi biÓu thèng kª sè I ra, chóng ta cã thÓ tham kh¶o thªm nh÷ng sè 239
  17. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI liÖu sau ®©y. Còng nhö biÓu sè I, c¸c biÓu sè II(14) vµ sè III(15) ®Òu ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ ®Òu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®ªm tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. BiÓu II BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 68 x· ë B¾c ViÖt Nam. biÓu III BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 39 x· vµ 31 th«n ë B¾c ViÖt Nam. MÆc dÇu mçi biÓu mang mét tÝnh chÊt riªng, v× nh»m mét môc ®Ých kh¸c víi môc ®Ých cña c¸c biÓu kia, c¶ ba biÓu (I, II, III) ®Òu héi tô víi nhau ®Ó Ýt nhiÒu minh häa cho tÝnh chÊt ph©n t¸n cña quyÒn tö h÷u ®èi víi ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. §iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, trong thêi Ph¸p thuéc, lµ tØnh B¾c Ninh cò (nay lµ mét phÇn cña tØnh Hµ B¾c). T¹i ®Êy, gi÷a lóc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang ®öîc tiÕn hµnh, t«i tõng gÆp mét ®Þa chñ mµ quyÒn tö h÷u ®èi víi tö liÖu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ trïm lªn kh«ng ®Çy n¨m mÉu B¾c Bé ruéng ®Êt, víi 240
  18. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “mét ch©n tr©u” (tøc mét phÇn tö con tr©u, v× y chung tr©u víi mét vµi hé lèi xãm). §©y ®©u ph¶i lµ mét tröêng hîp qu¸ ®Æc biÖt: cø xÐt sè löîng vµ tØ lÖ c¸c hé ®Þa chñ cïng lo¹i Êy trªn biÓu II th× râ. Tãm l¹i, v× nhiÒu lý do - mµ chöa mét nhµ nghiªn cøu nµo ®Æt vÊn ®Ò phanh phui cho thËt kü - trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn tÝnh chÊt c¾t vôn g¾n víi phö¬ng thøc trång lóa nöíc, råi th× Ýt nhiÒu truyÒn thèng c«ng x·, phÇn nµo ®ã c¶ ¸p lùc d©n sè cµng vÒ sau cµng ®Ì lªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé..., nhöng cã lÏ tröíc hÕt do v× tèc ®é chËm ch¹p ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña ®Êt ®ai canh t¸c tõ c«ng sang tö nhö ®· nªu trªn kia, mµ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®©y cø vôn ra nhö thÕ. Nhö vËy, trong tõng lµng mét, ®Þa chñ lín (chiÕm h÷u tõ 50 mÉu B¾c Bé trë lªn) kh«ng nhiÒu, l¾m khi v¾ng mÆt h¼n, ®Þa chñ nhá (chiÕm h÷u tõ 20 mÉu B¾c Bé trë xuèng, cho ®Õn 5 mÉu), cïng víi trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn (t«i muèn nãi nh÷ng hé trung n«ng kh¸ gi¶, tröíc hÕt, v× ®ñ diÖn tÝch ®Ó tù canh nu«i th©n), häp thµnh mét bé phËn d©n cö kh¸ ®«ng ®¶o vµ rÊt n¨ng ®éng vÒ mäi mÆt. C¸c biÓu sè II vµ sè III, tuy chØ míi cung cÊp ®öîc mét vµi sè liÖu cã gi¸ trÞ chØ sè (indicateurs) th«i, nhöng trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, cã nãi lªn ®iÒu ®ã. Víi t×nh h×nh nãi trªn vÒ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mÆc cho hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa c«ng ®iÒn c«ng thæ, chóng ta vÉn ®øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng ®óng víi tªn gäi cña nã, trong ®ã diÖn chiÕm h÷u cña ®a sè ®Þa chñ kh«ng ®ö¬ng næi sù so s¸nh víi ®iÒn s¶n cña tõng chñ tr¹i (fermier, farmaer) th«ng thöêng ë ¢u - Mü. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng löu ý cña c¸i x· héi tiÓu n«ng nµy: ngöêi ViÖt vÉn cã tËp qu¸n chia ruéng ®Êt tö cho con trai, kh«ng chØ cho con c¶, mµ c¶ cho c¸c con thø, diÖn tÝch chiÕm h÷u tö 241
  19. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh©n cø vôn ra sau nh÷ng lÇn thõa kÕ: diÖn tÝch tö h÷u cµng thu hÑp, ngöêi chiÕm h÷u cµng dÔ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n hay cÇm cè ruéng ®Êt ®i. Víi quyÒn tù do mua b¸n tö liÖu s¶n xuÊt trong chÕ ®é tö h÷u ruéng ®Êt tö dÔ dµng bÞ chuyÓn dÞch tõ tay gia ®×nh nµy qua tay gia ®×nh kia, mµ chØ trong vßng vµi thÕ hÖ. Ph©n t¸n - tËp trung - ph©n t¸n... §ã lµ qui luËt biÕn chuyÓn cña ruéng ®Êt tö ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, döíi chÕ ®é cò. C©u nãi ®Çu miÖng cña n«ng d©n “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai khã ba ®êi” lµ thÕ. Tãm l¹i, tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, cã thÓ nãi nãi lµ mét “biÓn” tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã tõng hé n«ng d©n tù do, dï thuéc giai cÊp hay thµnh phÇn x· héi nµo, vÉn lµ mét tÕ bµo kinh tÕ ®éc lËp, víi “lý töëng” vö¬n lªn riªng rÏ cña nã. Vö¬n lªn vÒ mÆt kinh tÕ, ®· ®µnh. Nh÷ng hé nghÌo nhÊt vö¬n lªn ®Ó cã mét “gia s¶n”: chót Ýt ruéng tö, vµ mét m¶nh thæ cö víi mét ng«i nhµ. Nh÷ng hé kh¸ h¬n vö¬n lªn ®Ó më réng thªm gia s¶n: thªm ruéng ®Êt tö, vµ cã “nhµ ngãi c©y mÝt”... Vö¬n lªn c¶ vÒ mÆt x· héi n÷a, v× râ rµng, cho dï cã lµ mét tiÓu thÕ giíi, víi lòy tre vµ ch©n trêi riªng cña nã, th× lµng ViÖt cæ truyÒn còng ®· bÞ tÝch hîp tõ l©u ®êi råi vµo thang t«n ti cña mét nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. §Ó thÊy cho hÕt tÝnh dai d¼ng cña søc vö¬n lªn Êy, cã lÏ còng cÇn nh¾c l¹i quan niÖm vÒ thêi gian cña ngöêi n«ng d©n sèng trong mét x· héi tröíc c«ng nghiÖp, ®· thÕ l¹i kh«ng chÞu nh÷ng t¸c ®éng bÊt ngê hµng ngµy cña mét thÞ tröêng thùc sù n¨ng ®éng: trong vßng quay ®Òu ®Òu vµ khÐp kÝn cña “bèn mïa, xu©n l¹i, thu qua” tõng ngöêi cã c¶ cuéc ®êi ®Ó thùc hiÖn “lý töëng” riªng rÏ cña m×nh; h¬n thÕ n÷a, cã thÓ göi g¾m kú väng cña m×nh cho c¸c thÕ hÖ con ch¸u vÒ sau. TÊt c¶ t×nh h×nh kÓ trªn buéc chóng ta ph¶i dõng l¹i trong 242
  20. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chèc l¸t tröíc trung n«ng vµ ®Þa chñ nhá, hai mÉu ngöêi ®iÓn h×nh cña x· héi tiÓu n«ng. VÒ mÆt tiÓu sö kinh tÕ, ngöêi trung n«ng, kÓ c¶ trung n«ng líp trªn, chöa quªn ®öîc tiÒn kiÕp bÇn cè n«ng cña gia ®×nh m×nh. Nhöng, vÒ mÆt ý thøc x· héi, ngöêi trung n«ng, nhÊt lµ trung n«ng líp trªn, vö¬n mét c¸ch cã hÖ thèng lªn ®Þa vÞ kinh tÕ cña phó n«ng vµ ®Þa chñ, mét ®Þa vÞ mµ ngöêi trong cuéc c¶m thÊy kh«ng qu¸ xa tÇm tay cña m×nh. VÞ trÝ trung gian Êy khiÕn ngöêi trung n«ng dÔ tiÕp xóc víi tÊt c¶ nh÷ng tÇng líp trªn, lÉn tÇng líp döíi. MÆt kh¸c, tuyÖt ®¹i ®a sè ®Þa chñ trong tõng lµng x·, nhö ta ®· biÕt, vèn lµ ®Þa chñ nhá, tröêng hîp mét b¸ hé mµ diÖn tÝch chiÕm h÷u qu¸ lín, cho phÐp ph¸t huy ¶nh höëng c¸ nh©n ®Õn møc lÊn ¸t uy thÕ cña c¸c ®Þa chñ kh¸c cïng lµng x·, lµ tröêng hîp hiÕm. Gi÷a ®Þa chñ nhá víi nhau, vÉn x¶y ra kh«ng thiÕu g× m©u thuÉn, nhöng thöêng lµ m©u thuÉn lÆt vÆt, ©m thÇm vµ kÐo dµi, khiÕn hä cã thÓ sèng chung lµng, chung xãm trong thÕ “b»ng mÆt, kh«ng b»ng lßng” bÒ ngoµi th× xëi lëi, nhöng bªn trong l¹i gÇm ghÌ lÉn nhau, cho ®Õn khi nhiÒu m©u thuÉn nhá tÝch tô l¹i, lµm bïng næ mét m©u thuÉn lín, ®Çu mèi cña nh÷ng vô kiÖn cã khi d©y döa tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c. C¸c m©u thuÉn nhá, lín Êy lµ nh÷ng kÏ hë, qua ®ã mét sè trung n«ng líp trªn n¨ng ®éng nhÊt l¸ch mòi dao cña hä vµo, cã thÓ ®Ó kiÕm lêi (vÝ nhö mua l¹i b»ng gi¸ tö¬ng ®èi hêi nh÷ng ruéng ®Êt nµo mµ ®Þa chñ b¸n ra ®Ó ®ñ tiÒn theo kiÖn), nhöng chñ yÕu lµ ®Ó tù n©ng cao uy thÕ tröíc mÆt d©n lµng. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®a sè “thÇy dïi” trong n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ trung n«ng líp trªn, mµ nÐt ®Æc biÖt nhÊt trªn diÖn m¹o vµ trong øng xö ®· ®öîc ng«n ng÷ b×nh d©n ®óc kÕt l¹i döíi mét h×nh thøc c« ®äng: “®©m bÞ thãc, chäc bÞ g¹o”. Råi ®©y chóng ta sÏ cßn thÊy r»ng tuyÖt ®¹i ®a sè ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp lµng x· còng lµ trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn. §iÒu nµy ®· ®öîc x¸c 243
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2