LUẬN VĂN:
Nguồn gốc và bản chất của lợi
nhuận và vai trò của lợi nhuận
trong cơ chế thị trường
Lời mở đầu
Dân tộc Việt Nam được thế giới đánh giá là một trong những dân tộc có
truyền thống yêu nước sâu sắc. Nhân loại đã biết đến chúng ta với những kỳ tích
chặn đứng vó ngựa trường chinh bách chiến bách thắng của quân Mông Cổ, với
chiến công Điện Biên Phủ với chiến dịch Hồ Chí Minh. Đó là những trang sử hào
hùng của dân tộc ta trong lịch sử hàng nghìn năm xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Còn
hiện nay - trước ngưỡng cửa thế kỷ XXI - Việt Nam là một đất nước thuộc nhóm
nghèo nhất thế giới thu nhập bình quân đầu người chưa đầy 300USD chúng ta đang
đứng trước nguy cơ tụt hậu. Sự thật đó để lại trong lòng mỗi chúng ta những cảm
xúc sâu sắc. Tại sao vậy? Đó là vì kinh tế có những yêu cầu và quy luật riêng của
nó. Những chiến thắng trên mặt trận không thể làm ra được những chiến công về
kinh tế, sách lược chiến trường không thể là chiến lược về kinh tế. Một thời gian
chúng ta đã ngộ nhận xem lợi nhuận là cái gì xấu xa, là phạm trù không có ở
CNXH. Sản xuất là chỉ để phục vụ chứ không vì mục tiêu lợi nhuận. Ngày nay,
trong thời kỳ quá độ lên CNXH, chúng ta đang vận hành đất nước theo cơ chế thị
trường trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần có sự điều tiết vĩ mô của Nhà
nước thì lợi nhuận chính là quan toà công minh nhất là để phán xét sự tồn tại phát
triển của mọi doanh nghiệp làm ăn thua lỗ thì thị trường sẽ loại doanh nghiệp đó ra
khỏi sân khấu kinh tế, và nếu ngược lại thì doanh nghiệp được tiếp tục phát triển, lợi
nhuận phải thực sự từ năng suất chất lượng - hiệu quả trong sản xuất - kinh doanh
chân chính từ tài năng quản lý sản xuất kinh doanh hiện đại mà tạo ra giá trị lợi
nhuận cả về kinh tế văn hoá - một truyền thống và cốt cách người Việt Nam. Hơn
bao giờ hết, lợi nhuận là sự sống còn của doanh nghiệp, là động lực phát triển, bởi
thế em chọn đề tài:
“Nguồn gốc và bản chất của lợi nhuận
và vai trò của lợi nhuận trong cơ chế thị trường”.
phần I
Nguồn gốc bản chất của lợi nhuận
I. Các quan điểm trước Mác về lợi nhuận.
1. Quan điểm của trường phái trọng thương:
Trường phái này ra đời từ giữa thế kỷ 15 đến giữa thế kỷ 17 trong điều kiện
chế độ phong kiến bị tan rã và chủ nghĩa tư bản thực hiện tích luỹ nguyên thuỷ của
tư bản. Họ là những nhà kinh tế học đầu tiên đi tìm nguồn gốc, đi tìm lợi nhuận
trong lưu thông. Họ đã sống trong thời đại tư bản tư nhân và ngoài tư bản tư nhân
ra, họ không biết một hình thái tư bản nào khác, họ cũng không biết một hình thức
lợi nhuận nào khác ngoài lợi nhuận thương nghiệp. Vì tư bản thương nghiệp chỉ
hoạt động trong lưu thông nên không thấy làm lạ gì họ chỉ chú ý đến lưu thông.
Theo họ lợi nhuận thương nghiệp là kết quả do lưu thông, mua bán trao đổi sinh ra,
là do kết quả của việc mua rẻ bán đắt mà có.
2. Quan điểm của trường phái trọng nông:
Trường phái trọng nông đã chuyển việc nghiên cứu các hiện tượng kinh tế từ
lĩnh vực lưu thông sang lĩnh vực sản xuất. Đây là một bước tiến bộ so với trọng
thương. Trong phái trọng nông là các nhà kinh tế học Pháp thế kỷ 18 nhưng họ vẫn
nêu ra được một lý luận đúng đắn về lợi nhuận. Tư tưởng của họ là: sản phẩm thặng
dư, do đó cả lợi nhuận nữa cũng được tạo ra trong nông nghiệp. Vì vậy, họ chỉ coi
lao động trong nông nghiệp là lao động sản xuất, còn mọi lao động khác - không
những trong thương nghiệp mà cả trong nông nghiệp đều bị họ coi là lao động
không sinh lợi.
3. Quan điểm của trường phái cổ điển Anh:
Các nhà kinh tế chính trị cổ điển Anh như: Adm Smith và David Ricardo đều
phân tích lý luận về lao động. Trên thực tế họ coi lợi nhuận là kết quả của lao động
thặng du. Nhưng họ không trình bày nguyên lý đó một cách rõ ràng, chưa nêu ra
được một lý luận hoàn chỉnh về lợi nhuận.
+ Theo Adam Smith, lợi nhuận tham gia vào việc hình thành giá trị với tư
cách một nhân tố hình thành giá cả nhưng chưa nêu được nguồn gốc của lợi nhuận.
+ Ricardo đã đi xa hơn Smith. Theo ông, lợi nhuận và tiền công là 2 bộ phận
của giá trị do lao động tạo nên. Ông đã đưa ra một số kết quả quan trọng là: lợi
nhuận và tiền công đối lập nhau. Sự tăng hay giảm của một trong hai yếu tố đó đều
sẽ gây ra sự giảm hay tăng của yếu tố kia. Từ đó, Ricardo cũng khẳng định việc
tăng hay giảm lợi nhuận hoặc tiền công không có ảnh hưởng gì đến giá cả mà chỉ
ảnh hưởng đến sự phân phối giá trị giữa công nhân với các nhà tư bản. Vậy, Ricardo
đã quy lợi nhuận thành giá trị thặng dư. Tuy nhiên, Ricardo vẫn không nêu ra được
khái niệm giá trị thặng dư. Khi nói đến năng suất lao động, ông không có ý định coi
đó là nguyên nhân tồn tại của giá trị thặng dư, mà chỉ có ý định coi đó là nguyên
nhân quyết định của lượng giá trị thặng dư mà thôi. Như vậy, Ricardo đã bỏ qua giá
trị thặng dư và chỉ quan tâm đến hình thái học của nó: lợi nhuận, lợi tức, lợi tô,
những cái mà ông đã quy về nguồn gốc của chúng, về lao động không được trả
công. Sai lầm của Ricardo ở chỗ coi chủ nghĩa tư bản là một hình thức tư bản của
nền sản xuất xã hội nên ông đã có nhiều luận điểm sai lầm và mâu thuẫn. 1 - Mức
tăng của lợi nhuận phụ thuộc vào mức tăng của năng suất lao động, nhưng Ricardo
lại hoàn toàn không hiểu rõ thực chất của lợi nhuận ở chỗ: Một mặt lợi nhuận là
hình thái biến tướng của giá trị thặng dư, mặt khác nó là hình thái đặc biệt của giá
trị thặng dư. 2- Lợi nhuận và tiền công là hai bộ phận của cùng một giá trị do lao
động quyết định.
Nhìn chung, các nhà kinh tế cổ điển đã chuyển việc nghiên cứu các hiện tượng
kinh tế từ lĩnh vực lưu thông sang lĩnh vực sản xuất nên họ đã xây dựng khoa kinh
tế chính trị học với tư cách là một môn khoa học. Do không hiểu được đặc điểm của
nền sản xuất tư bản chủ nghĩa nên họ không thể giải quyết cả vấn đề tư bản lẫn vấn
đề lợi nhuận. Chỉ có Mác, sau khi nghiên cứu nền sản xuất tư bản chủ nghĩa như là
sự thống nhất giữa hai giai đoạn sản xuất tư bản chủ nghĩa và giai đoạn lưu thông tư
bản chủ nghĩa mới quy được lợi nhuận thành giá trị thặng dư tức là nghiên cứu lợi
nhuận dưới hình thái chung nhất của nó.
II. Học thuyết giá trị thặng dư và lý luận lợi nhuận
của C.Mác.
1. Sự tạo ra giá trị thặng dư.
Trong nền sản xuất hàng hoá dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, giá trị
sử dụng không phải là mục đích. Giá trị sử dụng được sản xuất chỉ vì nó là vật
mang giá trị trao đổi. Nhà tư bản muốn sản xuất ra một giá trị sử dụng có một giá trị
trao đổi, nghĩa là một hàng hoá. Hơn nữa, nhà tư bản muốn sản xuất ra một hàng
hoá có giá trị lớn hơn tổng giá trị những tư liệu sản xuất và giá trị sức lao động mà
nhà tư bản đã bỏ ra để mua, nghĩa là muốn sản xuất ra giá trị thặng dư. Để hiểu rõ
quá trình sản xuất ra giá trị thặng dư, người ta nghiên cứu bài toán sau đây:
Chi phí TBCN để sản xuất, gồm có chi phí về tư bản bất biến và tư bản khả
biến, tức là những chi phí về tư liệu sản xuất và tiền lương công nghiệp. Đối với tư
bản hàng hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo tư bản đã chi phí, đối với xã hội hàng
hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo lao động đã hao phí. Bởi vậy, những chi phí
TCBN để sản xuất ra hàng hoá, thấp hơn giá trị của hàng hoá ấy, tức là thấp hơn
những chi phí sản xuất thực tế. Chỗ chênh lệch giữa giá trị hay chi phí sản xuất thực
tế và chi phí sản xuất TBCN, là giá trị thặng dư mà nhà tư bản chiếm không. Để
hiểu rõ hơn quá trình này, ta nghiên cứu bài toán sau:
Giả định để sản xuất 10kg bông, giá trị 10.000đ. Để biến số bông đó thành sợi,
một công nhân phải làm việc trong 6 giờ và hao mòn máy móc là 2.000đ. Giá trị sức
lao động trong một ngày của công nhân là 6.000đ, trong một giờ lao động công
nhân tạo ra một giá trị là 1.000đ, cuối cùng ta giả định rằng: “Trong quá trình sản
xuất toàn bộ bông biến thành sợi”. Vậy nếu người công nhân làm việc trong 6 giờ
thì không tạo ra giá trị thặng dư. Tuy nhiên nhiên, sức lao động mà nhà tư bản phải
trả khi mua và giá trị mà sức lao động có thể tạo ra cho nhà tư bản là hai đại lượng
khác nhau mà nhà tư bản đã tính đến trước khi mua sức lao động trong ngày. Việc
sử dụng sức lao động trong ngày đó thuộc về nhà tư bản. Trên thực tế, nhà tư bản
bắt công nhân làm việc hơn 6 giờ, giả sử là 12 giờ trong 1 ngày.
Chi phí sản xuất TBCN Giá trị của sản phẩm mới (20kg sợi)
- Tiền mua bông là 2.000đ - Giá trị của bông được chuyển vào sợi
- Hao mòn máy móc 4.000đ - Giá trị máy móc được chuyển vào sợi 4.000đ
- Tiền mua sức LĐ trong 1 ngày: - Giá trị LĐ của CN tạo ra trong 12 giờ LĐ:
Error!
Error!
Như vậy, toàn bộ chi phí của nhà tư bản để mua tư liệu sản xuất và sức lao
động là 30.000đ. Trong 12h lao động, công nhân tạo ra một sản phẩm mới (20kg
sợi) có giá trị bằng 36.000đ, lớn hơn giá trị ứng trước của nhà tư bản:
36.000đ - 30.000đ = 6.000đ. Vậy 30.000đ ứng trước chuyển hoá thành
36.000đ, được một giá trị thặng dư là 6.000đ. Vậy tiền đã biến thành tư bản. Phần
giá trị mới dôi ra so với giá trị sức lao động gọi là giá trị thặng dư.
Thông qua việc nghiên cứu quá trình sản xuất giá trị thặng dư trên, ta thấy
rằng giá trị sản phẩm mới được sản xuất ra có 2 phần:
+ Giá trị cũ: giá trị những tư liệu sản xuất nhờ lao động cụ thể của người công
nhân mà được bảo tồn và duy chuyển vào giá trị của sản phẩm mới (24.000đ).
+ Giá trị mới: giá trị do lao động trừu tượng của công nhân tạo ra trong quá
trình lao động (6.000đ).
Như vậy, giá trị thặng dư là giá trị mới dôi ra ngoài giá trị sức lao động do
công nhân tạo ra và bị nhà tư bản chiếm không.
Nhận xét về học thuyết giá trị thặng dư của C.Mác: Lênin đã từng đánh giá
học thuyết giá trị thặng dư là “Hòn đá tảng” của toàn bộ học thuyết kinh tế của Mác,
ở trong học thuyết giá trị thặng dư, Mác đã vạch rõ bản chất bóc lột của nhà tư bản,
đã chứng minh công thức của nhà tư bản và giá trị thặng dư là do công nhân sáng
tạo ra bị nhà tư bản chiếm không. Nếu xét trên góc độ kinh tế, giá trị thuộc về nhà
tư bản nhưng giá trị sử dụng lại thuộc về xã hội. Do đó, công nhân càng tạo ra nhiều
giá trị thặng dư thì xã hội càng nhiều của cải. Nếu công nhân không tạo ra giá trị
thặng dư người tư bản không được gì, sản phẩm xã hội không tăng lên, kinh tế
không phát triển. Chính vì thế, giai cấp tư bản tìm thấy lao động thặng dư là một
phát minh vĩ đại để tạo ra bước tăng trưởng kinh tế và chính lòng khao khát lao
động thặng dư bằng mọi cách đã làm cho nền kinh tế phát triển nhảy vọt từ khi họ
lên nắm địa vị chính trị. ở bề ngoài xã hội thì không có giá trị thặng dư mà chỉ có
lợi nhuận thôi.
2. Lợi nhuận.
Giá trị của hàng hoá sản xuất trong xã hội TBCN, bao gồm ba bộ phận: 1 - Giá
trị của tư bản bất biến (c) (một phần giá trị của máy móc, nhà xưởng, giá trị của
nhiên liệu,...). 2- Giá trị tư bản khả biến (v). 3- Giá trị thặng dư (m): Lượng giá trị
của hàng hoá là do số người lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra hàng hoá quyết
định. Nhưng nhà tư bản không hao phí lao động bản thân vào sản xuất hàng hoá, mà
chỉ bỏ tư bản vào đó thôi.
Chi phí tư bản chủ nghĩa để sản xuất hàng hoá, gồm có những chi phí về tư
bản bất biến và tư bản khả biến (c + v), tức là những chi phí về tư liệu sản xuất và
tiền lương công nhân. Đối với nhà tư bản, hàng hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo
tư bản đã chi phí, đối với xã hội, hàng hoá đáng giá bao nhiêu là tính theo lao động
đã hao phí. Bởi vậy những chi phí tư bản chủ nghĩa để sản xuất hàng hoá, thấp hơn
giá trị sản xuất thực tế (c + v + m). Chỗ chênh lệch giữa giá trị hay chi phí sản xuất
thực tế và chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa, là giá trị thặng dư (m) mà nhà tư bản
chiếm không.
Khi nhà tư bản hàng hoá do xí nghiệp của mình sản xuất ra, thì giá trị thặng dư
biểu hiện thành một số thừa ngoài chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa. Khi xác định
mức thu nhập của xí nghiệp, nhà tư bản so sánh số thừa đó với số tư bản đã ứng
trước tức là tổng tư bản đã bỏ vào sản xuất. Giá trị thặng dư, khi so sánh với tổng tư
bản, thì biểu hiện thành hình thức lợi nhuận. Vì giá trị thặng dư bị đem so sánh
không phải với tư bản khả biến mà với toàn bộ tư bản cho nên chỗ khác nhau giữa
tư bản bất biết dùng vào việc mua tư liệu sản xuất và tư bản khả biến dùng vào việc
mua sức lao động bị xoá mờ đi. Do đó mà sinh ra cái vẻ bề ngoài giả dối khiến cho
người ta tưởng lầm rằng: lợi nhuận là do tư bản đẻ ra. Nhưng sự thật thì nguồn gốc
của lợi nhuận là giá trị thặng dư, và giá trị thặng dư chỉ là do lao động của công
nhân sáng tạo ra trong quá trình sử dụng lao động, mà giá trị của nó thể hiện ở tư
bản khả biến. Lợi nhuận là giá trị thặng dư so sánh với số tư bản đã bỏ vào sản xuất;
nhìn bề ngoài giá trị thặng dư có vẻ như là kết quả của số tư bản ấy. Vì vậy Mác gọi
lợi nhuận là hình thái biến tướng của giá trị thặng dư. Và như vậy, hình thức lợi
nhuận đã che giấu quan hệ bóc lột bằng cách tạo ra quan niệm sai lầm rằng: lợi
nhuận là do chính bản thân tư bản đẻ ra. Chính các hình thức của quan hệ sản xuất
tư bản chủ nghĩa đã làm lu mờ và che giấu thực chất bóc lột của nó.
Nếu gọi lợi nhuận là p, thì công thức GT = c + v + m = k + m sẽ chuyển hoá
thành GT = k + p hay giá trị hàng hoá = chi phí sản xuất + lợi nhuận vậy, cức thoạt
nhìn ta thấy rằng p và m cùng là một. Tuy nhiên giữa lợi nhuận và giá trị thặng dư
không phải là hoàn toàn thống nhất mà giữa chúng cũng có sự khác nhau.
Về mặt chất: giá trị thặng dư phản ánh nguồn gốc sinh ra từ tư bản lưu động,
là biểu hiện của lao động thặng dư; còn lợi nhuận được xem là toàn bộ tư bản ứng
trước đề ra. Giá trị thặng dư là biểu hiện của quan hệ giai cấp; còn lợi nhuận biểu
hiện mối quan hệ giữa vật với vật.
Về mặt lượng: nếu hàng hoá bán đúng giá trị của nó thì người ta đã thực hiện
được một lợi nhuận rồi. Lợi nhuận đó bằng giá trị thừa ra ngoài chi phí sản xuất hàng
hoá, tức là bằng toàn bộ giá trị thặng dư chứa đựng trong giá trị của hàng hoá (m = p).
Nhưng nhà tư bản có thể bán hàng hoá dưới giá trị của nó mà vẫn có lợi nhuận. Bởi
vì chừng nào có giá bán của hàng hoá còn cao hơn chi phí sản xuất của nó, dù giá bán
thấp hơn giá trị của nó thì bao giờ cũng vẫn thực hiện được một bộ phận giá trị thặng
dư chứa đựng trong đó. Như vậy, lợi nhuận là một phạm trù trong lưu thông. Nhà tư
bản thu được lợi nhuận nhiều hay ít phụ thuộc vào giá trị hàng hoá. Lợi nhuận xoay
quanh giá trị thặng dư cũng như giá cả dao động quanh giá trị nhưng tổng giá trị
thặng dư bằng tổng lợi nhuận cũng như tổng giá trị bằng tổng giá cả.
Tóm lại, sự khác nhau giữa lợi nhuận giá trị thặng dư cũng giống như sự khác
nhau giữa giá trị và giá trị trao đổi. Lợi nhuận là sự thể hiện, tức là “hình thái biến
tướng” của giá trị thặng dư. Và cũng như khi nghiên cứu giá trị, thoạt tiên Mác gạt
bỏ hình thái giá trị của nó, tức giá trị trao đổi. Chỉ sau khi lần mò vết tích của giá trị,
Mác mới trở lại giá trị trao đổi. ở đây cũng thế, thoạt tiên Mác nghiên cứu giá trị
thặng dư mà không đả động gì đến các hình thái của nó, Mác chỉ giải thích thực
chất của giá trị thặng dư, xét xem nó được sản xuất như thế nào và ai sản xuất nó.
Chỉ sau khi nghiên cứu như thế, Mác mới chuyển sang nghiên cứu hình thái của nó
tức là nghiên cứu lợi nhuận. Nhưng lúc này phạm vi sản xuất sang một bên và
chuyển sang phạm vi lưu thông, vì giá trị thặng dư chỉ chuyển hoá thành lợi nhuận
trong lưu thông. Như vậy, Mác đã chỉ ra rằng: giá trị thặng dư biểu hiện thực chất
của phương thức sản xuất TBCN. Còn lợi nhuận là một trong những “hình thái cụ
thể” mà dưới hình thái đó tư bản hiện ra ở bề mặt của xã hội.
3. Tỷ suất lợi nhuận.
Đối với người chủ xí nghiệp thì mức lãi của xí nghiệp TBCN cao hay thấp là do
tỷ suất lợi nhuận quyết định. Tỷ suất lợi nhuận là biểu hiện tỷ số giữa giá trị thặng dư
và tổng tư bản (P’ = m/k.100%). Ví dụ: nếu tư bản ứng trước là 20.000$, nếu lợi
nhuận hàng năm là 40.000$ thì tỷ suất lợi nhuận là 40.000/20.000.100% = 20%.
Sự chuyển hoá giá trị thặng dư thành lợi nhuận được hoàn thành ở sự chuyển
hoá tỷ suất giá trị thặng dư thành tỷ suất lợi nhuận. Sự chuyển hoá giá trị thặng dư
thành lợi nhuận đã nằm trong việc chia giá trị của hàng hoá thành chi phí sản xuất
kinh tế tăng thêm ngoài chi phí sản xuất, nhưng sự chuyển hoá đó được biểu hiện
một cách độc lập và đặc thù trong tỷ suất lợi nhuận. Tỷ suất lợi nhuận biểu hiện tỷ
số giữa số tăng thêm nói trên với tổng tư bản. Do đó, nó củng cố ấn tượng cho rằng
lợi nhuận là “con để” của tư bản.
Dưới chế độ TBCN, mức độ bóc lột lao động của người khác mang hình thức
tăng giá trị, biểu hiện ở tỷ suất giá trị thặng dư, như vậy sẽ không tránh khỏi việc
phải chuyển tỷ suất giá trị thặng dư thành tỷ suất lợi nhuận bởi vì cả bản thân giá trị
lẫn mức tăng giá trị đều chỉ có thể hiện trong lưu thông. Nhưng trong lưu thông còn
có sự khác nhau giữa tư bản khả biến và tư bản bất biết, giá trị của hàng hoá chia ra
thành chi phí sản xuất và số tăng thêm ngoài chi phí sản xuất. Do đó trong biểu thức
về mức độ, bóc lột tỷ số giữa giá trị thặng dư với tư bản khả biến (m/v), đã chứa
đựng sự chuyển hoá tỷ số ấy thành tỷ số giữa giá trị thặng dư với tổng tư bản
(m/(c+v)) hay (m/k) trên thực tế, các nhà tư bản không chỉ quan tâm đến lợi nhuận
mà còn quan tâm nhiều hơn đến tỷ suất lợi nhuận. Bởi vì tỷ suất lợi nhuận cho biết
nhà tư bản đầu tư vào đâu thì có lợi. Đối với nhà tư bản nếu P’=100% thì đầu tư
khắp nơi, nếu P’=200% thì sẽ bất chấp cả pháp luật và còn nếu P’=300% thì treo cổ
nhà tư bản vẫn cứ làm.
Do đó, tỷ suất lợi nhuận không chỉ là mục tiêu theo đuổi mà còn là động lực
chính, là yếu tố để cạnh tranh, là sự thèm khát vô hạn. Trên thực tế thì tỷ suất lợi
nhuận cao hay thấp tuỳ thuộc vào nhiều nhân tố khách quan như tỷ suất giá trị thặng
dư, tiết kiệm tư bản bất biến, cấu tạo hữu cơ, tốc độ chu chuyển,... Bởi thế, các nhà
tư bản đầu tư vào Việt Nam đang tập trung vào những ngành có tỷ suất lợi nhuận
cao, thu lợi nhuận nhanh như chủ nghĩa khai thác, du lịch.
4. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân.
Trong cuộc đấu tranh giành chỗ đầu tư có lợi nhất, các nhà tư bản cạnh tranh
với nhau kịch liệt. Họ muốn đầu tư vào những ngành sản xuất có triển vọng thu
được nhiều lợi nhuận hơn trong khi theo đuổi lợi nhuận cao, tư bản chuyển từ ngành
này sang ngành khác, kết quả là hình thành nên tỷ suất lợi nhuận bình quân và tiến
hành phân phối lao động và tư bản sản xuất giữa các ngành sản xuất TBCN.
Giả sử trong xã hội có ba ngành: Ngành da, ngành dệt và ngành chế tạo máy
móc, với số tư bản bằng nhau, nhưng cấu tạo hữu cơ thì khác nhau. Tư bản ứng
trước trong mỗi ngành ấy là 100 đơn vị (thí dụ là 100 triệu đồng đôla). tư bản của
ngành da gồm 70 đơn vị là tư bản bất biến và 30 đơn vị là tư bản khả biến; tư bản
của ngành dệt gồm có 80 đơn vị là tư bản bất biến và 20 đơn vị là tư bản khả biến;
và tư bản của ngành chế tạo máy móc gồm có 90 đơn vị là tư bản bất biến và 10 đơn
vị là tư bản khả biến. Giả sử tỷ suất giá trị thặng dư trong cả ba ngành đều như
nhau: 100%. Như thế thì giá trị thặng dư tạo ra trong ngành da sẽ là 30 đơn vị, trong
ngành dệt là 20 và trong ngành chế tạo máy móc là 10. Giá trị của hàng hoá trong
ngành thứ nhất sẽ là 130, trong ngành thứ hai là 120, trong ngành thứ ba là 110, và
trong toàn bộ cả ba ngành là 360 đơn vị.
Nếu hàng hoá bán ra theo giá trị của nó, thì tỷ suất lợi nhuận trong ngành da sẽ
là 30% ((30/100).100), trong ngành dệt là 20% ((20/100).100), trong ngành chế tạo
máy móc là 10% ((10/100).100). Phân phối lợi nhuận như thế thì sẽ rất có lợi đối
với các nhà tư bản thuộc ngành da, nhưng không có lợi đối với các nhà tư bản thuộc
ngành chế tạo máy móc. Khi ấy thì các chủ xí nghiệp ngành chế tạo máy móc sẽ đi
tìm nơi đầu tư có lợi hơn. Và họ sẽ thấy ngành da là nơi có lợi hơn cả. Thế là họ
chuyển tư bản ở ngành chế tạo máy móc sang ngành da. Kết quả là số lượng hàng
hoá sản xuất ra trong ngành da sẽ tăng lên, sự cạnh tranh tất nhiên sẽ sâu sắc thêm
và sẽ bắt buộc các chủ xí nghiệp của ngành này phải giảm giá hàng hoá của họ
xuống, điều đó sẽ đi đến chỗ hạ thấp tỷ suất lợi nhuận. Trái lại, trong ngành chế tạo
máy móc, số lượng hàng hoá sản xuất ra sẽ ít đi, và sự thay đổi tương quan giữa
cung và cầu sẽ giúp cho các chủ xí nghiệp nâng cao được giá hàng của họ lên và do
đó tỷ suất lợi nhuận cũng tăng lên.
Tình trạng sụt giá trong ngành da và lên giá trong ngành chế tạo máy móc, sẽ
tiếp diễn cho đến khi nào tỷ suất lợi nhuận trong cả ba ngành xấp xỉ bằng nhau mới
thôi. Điều đó sẽ xảy ra khi mà hàng hoá của cả ba ngành đểu bán theo giá 120 đơn
vị (130 + 120 + 110)/3.
Lợi nhuận bình quân của mỗi ngành, trong những điều kiện ấy, sẽ là 20 đơn vị.
Lợi nhuận bình quân là một lợi nhuận bằng nhau của những số tư bản bằng nhau bỏ
vào các ngành sản xuất khác nhau.
Việc bình quân hoá tỷ suất lợi nhuận và việc biến giá trị thành giá cả sản xuất
càng che dấu thêm quan hệ bóc lột, càng che dấu thêm nguồn gốc làm giàu thực sự
của bọn tư bản. Thực ra thì sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân có nghĩa là
phân phối lại giá trị thặng dư giữa các nhà tư bản trong các ngành sản xuất khác
nhau. Nhà tư bản thuộc ngành có cấu tạo hữu cơ tư bản cao, chiếm đoạt được một
phần giá trị thặng dư do các ngành có cấu tạo hữu cơ tư bản thấp sáng tạo ra. Bởi
vậy, công nhân không những bị nhà tư bản thuê mình bóc lột, mà còn bị toàn bộ giai
cấp các nhà tư bản bóc lột. Toàn bộ giai cấp các nhà tư bản đều quan tâm đến việc
nâng cao mức độ bóc lột công nhân, vì điều đó làm tăng thêm tỷ suất lợi nhuận bình
quân. Như Mác đã vạch rõ, tỷ suất lợi nhuận bình quân thay đổi tuỳ theo mức độ
bóc lột của toàn bộ tư bản đối với toàn bộ lao động.
III. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về
lợi nhuận.
1. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về lợi nhuận.
Các nhà kinh tế học hiện đại cho rằng: lợi nhuận là lượng dôi ra của doanh thu
so với chi phí. Trong đó, doanh thu của một hãng là số tiền mà nó kiếm được qua
việc bán hàng hoá hoặc dịch vụ trong một giai đoạn nhất định, ví dụ như một năm.
Chi phí của hãng là những phí tổn phải chịu khi sản xuất ra hàng hoá hoặc dịch vụ
trong thời kỳ đó.
Lợi nhuận là mục tiêu cao nhất, là điều kiện tồn tại và phát triển của doanh
nghiệp. Để cung cấp hàng hoá cho thị trường, các nhà sản xuất phải bỏ tiền vốn
trong quá trình sản xuất và kinh doanh. Họ mong muốn chi phí cho các đầu vào
thấp nhất và bán hàng hoá với giá cao nhất để sau khi trừ đi các chi phí còn số dư
dôi ra không chỉ sản xuất giản đơn mà còn tái sản xuất mở rộng, không ngừng tích
luỹ phát triển sản xuất, củng cố và tăng cường vị trí của mình trên thị trường.
+ Ngày nay, để thu được nhiều lợi nhuận, nhà tư bản sẽ không đầu tư nhiều
vốn để thuê lao động mà đầu tư vào máy móc hiện đại, tự động khi mà lợi nhuận
thu được phải tương xứng với lợi nhuận bình quân xã hội, mặc dù giá trị được tạo ra
trong đó có giá trị thặng dư nhỏ hơn nhiều so với giá trị của hàng hoá. Vì vậy lợi
nhuận nhà tư bản thu được trong điều kiện tiến bộ kỹ thuật, tự động hoá là do sự
chuyển hoá giá trị thặng dư được tạo ra trong xã hội dưới hình thức giá trị thặng dư
siêu ngạch được sau đi bù lại giữa các nhà tư bản.
Việc áp dụng rộng rãi máy móc hiện đại, tự động trong điều kiện ngày nay đã
khiến không ít người đặt câu hỏi rằng: “phải chăng trong các dây chuyền sản xuất tự
động đó không còn bóc lột tư bản và chính máy móc đã sáng tạo ra lợi nhuận?”.
2. Lý luận về máy móc tạo ra lợi nhuận.
Trước hết, ta cần khẳng định rằng, máy móc và hệ thống máy móc dù có tinh
vi, hiện đại đến đâu cũng chỉ là sản phẩm lao động của con người. Con người không
thể chế tạo được một động cơ vĩnh cữu. Trong dây chuyền sản xuất tự động, giá trị
thặng dư được tạo ra không chỉ là sản phẩm của lao động quá khứ mà vẫn cần tới
lao động hiện tại. Mác viết rằng: “lao động biểu hiện ra không phải chủ yếu với tư
cách là lao động được nhập vào quá trình sản xuất nữa, mà là chủ yếu với tư cách là
một loại lao động trong đó con người ngày càng đứng sang bên cạnh với chức năng
giám sát, điều khiển, sáng tạo mà máy móc không làm nổi”.
Lợi nhuận siêu ngạch mà nhà tư bản thu được khi áp dụng máy móc hiện đại
hơn so với các nhà tư bản khác chẳng qua chỉ là sự phân phối lại giá trị thặng dư sẵn
có trên phạm vi toàn xã hội. Do áp dụng máy móc hiện đại nên lao động ở đây có
năng suất cao hơn thì giá thành sản phẩm sẽ thấp hơn. Song trên thị trường giá bán
hàng hoá cùng loại vẫn theo giá thị trường nên nhà tư bản có máy móc hiện đại hơn
sẽ thu được nhiều lợi nhuận siêu ngạch hơn. Thực tế, trên quy mô thị trường thế
giới, các nhà tư bản phát triển sản xuất bằng máy móc hiện đại và đem bán hàng
hoá tại các nước kinh tế chậm phát triển đã thu được lợi nhuận khổng lồ khó có thể
hình dung được. Lượng lợi nhuận siêu ngạch mà một nhà tư bản thu được là do
phần lợi nhuận của các nhà tư bản khác mất đi mà thôi. Nếu mọi cơ sở sản xuất đều
trang bị máy móc hiện đại như nhau thì hiện tượng lợi nhuận siêu ngạch sẽ biến mất
và người tiêu dùng được lợi vì giá cả hàng hoá được hạ thấp. Nhưng chỉ khi cần một
nhà tư bản nào đó áp dụng máy móc hiện đại hơn và thu được lợi nhuận siêu ngạch
thì lập tức dẫn đến sự cạnh tranh để rồi sớm hay muộn sẽ làm triệt tiêu lợi thế cá
biệt, triệt tiêu lợi nhuận siêu ngạch.
Tóm lại, nguồn gốc của lợi nhuận cũng như lợi nhuận siêu ngạch là từ giá trị
thặng dư - muốn lao động không công do công nhân sáng tạo ra và bị nhà tư bản
chiếm đoạt - đúng như Mác đã khẳng định và chứng minh.
IV- Các hình thức của lợi nhuận.
Như ta đã biết, giá trị thặng dư lợi nhuận không hoàn toàn đồng nhất nhưng
chúng đều có chung nguồn gốc từ lao động thặng dư. Giá trị thặng dư là phần giá trị
mà nhà tư bản bóc lột không công của người côn nhân còn lợi nhuận là số tiền thu
được sau khi bán sản phẩm trên thị trường so với số tiền bỏ vào sản xuất. Có thể
nói, chính giá trị thặng dư biểu hiện sự bóc lột sản xuất, chứng minh công thức, mâu
thuẫn của tư bản một cách chính xác và khoa học. Trước Mác, các nhà kinh tế học
đã hình dung ra giá trị thặng dư nhưng họ chưa có đủ lý luận để diễn đạt mà chỉ
biểu hiện quan điểm của mình trong vấn đề thu nhập, tiền lương. Chỉ đến Mác, ông
mới chứng minh xây dựng lý thuyết giá trị thặng dư là phát minh vĩ đại của mác mà
như Lênin nói là “hòn đá tảng” trong học thuyết kinh tế. Tuy nhiên, chúng ta phải
hiểu rằng Mác không phải là người phát minh ra giá trị thặng dư, càng không phải
là người làm ra nó: chính người tìm ra giá trị thặng dư là nhà tư bản và người lao
động thặng dư là công nhân giá trị thặng dư rất rõ ràng nhưng nó được che dấu bởi
lợi nhuận và nó tồn tại trong xã hội tư bản bởi các hình thái sau:
1. Lợi nhuận công nghiệp:
Về bản chất là phần giá trị do công nhân tạo ra bị nhà tư bản chiếm không và
phần giá trị này bán trên thị trường thu được một số tiền lời sau khi trừ đi chi phí
sản xuất. Ngày lao động của công nhân (giả sử là 8h) được chia ra làm hai phần:
một phần làm ra giá trị tương đương với số tiền lương của anh ta và làm ra giá trị
thặng dư. Vì thèm muốn lợi nhuận nên nhà tư bản công nghiệp luôn tìm cách tăng
phần thời gian lao động thặng dư như tăng giờ làm, tăng năng suất lao động (giảm
thời gian lao động tất yếu). Thời gian lao động thặng dư càng nhiều thì càng thuộc
về nhà tư bản và sẽ thu được lợi nhuận càng cao. Như vậy, lợi nhuận công nghiệp là
hình thái gần nhất, dễ thấy nhất với giá trị thặng dư và lợi nhuận công nghiệp là
động lực mạnh mẽ nhất để phát triển sản xuất.
2. Lợi nhuận thương nghiệp.
Trong lưu thông, trao đổi không tạo ra giá trị nhưng nhà tư bản thương nghiệp
làm nhiệm vụ lưu thông hàng hoá, làm cho hàng hoá được bán đi nhanh hơn. Tư
bản thương nghiệp thực hiện khâu tiêu thụ cho tư bản công nghiệp. Vì thế, họ phải
thu được một phần lợi nhuận mà nhà tư bản thương nghiệp chiếm được. Về thực
chất, lợi nhuận thương nghiệp là một phần giá trị thặng dư được sáng tạo ra trong
lĩnh vực sản xuất mà nhà tư bản công nghiệp nhường cho nhà tư bản thương nghiệp.
Sở dĩ nhà tư bản công nghiệp nhường cho nhà tư bản thương nghiệp một phần giá
trị thặng dư trong lúc họ luôn khao khát, thèm muốn nó là bởi vì: Nhà tư bản
thương nghiệp rất am hiểu thị trường, khách hàng do đó giúp cho hàng hoá bán đi
nhanh hơn, tốc độ chu chuyển nhanh hơn nên nhà tư bản công nghiệp rảnh tay để
sản xuất. Do có vai trò quan trọng như vậy, nhà tư bản công nghiệp phải nhường
một phần giá trị thặng dư cho nhà tư bản thương nghiệp. Lợi nhuận thương nghiệp
là sự chênh lệch giữa giá bán và giá mua hàng hoá. Điều đó không có nghĩa là nhà
tư bản thương nghiệp bán giá cao hơn giá trị mà là họ mua hàng hoá thấp hơn giá trị
và khi bán thì bán đúng giá trị.
3. Lợi tức cho vay.
Nhà tư bản muốn hoạt động nhưng bản thân họ không đủ vốn hoặc không có
vốn nên họ phải đi vay để làm vốn đem vào sản xuất. Một số nhà tư bản có tiền
nhưng chưa đến chu kỳ sử dụng hoặc chưa sử dụng nên họ cho vay và nhận được
một khoản tiền ứng với số tiền cho vay từ tay nhà tư bản đi vay, gọi là lợi tức. Lợi
tức cho vay là một phần lợi nhuận bình quân mà nhà tư bản đi vay phải trả cho nhà
tư bản cho vay ứng với món tiền mà nhà tư bản cho vay đã đưa cho nhà tư bản đi
vay, lợi tức cao hay thấp còn tuỳ thuộc vào nhiều yếu tố như sự cấp thiết, hoàn cảnh
lịch sử, sự thoả thuận giữa các nhà tư bản,... đối với tư bản thì tiền không thể chết
trong két sắt mà nó đẻ ra liên tục.
4. Lợi nhuận ngân hàng.
Ngân hàng là cơ quan kinh doanh tiền tệ, làm môi giới giữa người đi vay và
người cho vay. Tuy nhiên, tư bản ngân hàng khác tư bản cho vay ở chỗ: tư bản ngân
hàng là tư bản hoạt động, ngoài nguồn vốn nhàn rỗi còn có các hứng khoán,... Ngân
hàng tham gia vào sản xuất với tư bản và cả hai bên chi phí liên quan đến nhau cùng
chia lợi nhuận. Lợi nhuận ngân hàng là phần lợi nhuận thu được ứng với số tiền mà
ngân hàng chung vốn với nhà tư bản tham gia sản xuất. Ngân hàng có vai trò đặc
biệt quan trọng đối với nhà sản xuất. Một đất nước có phát triển thì hệ thống ngân
hàng phải phát triển bởi vì vai trò của ngân hàng trong cơ chế thị trường là yếu tố
đặc biệt quan trọng.
5. Địa tô:
Tư bản không chỉ hình thành và thống trị trong lĩnh vực công nghiệp mà còn
mở rộng cả trong nông nghiệp. Địa chủ có nhiều ruộng đất còn nhà tư bản cần
ruộng để kinh doanh. Nhà tư bản kinh doanh ruộng đất phải thu thêm một phần giá
trị thặng dư dôi ra ngoài lợi nhuận bình quân, tức là lợi nhuận siêu ngạch. Lợi nhuận
siêu ngạch này tương đối ổn định và lâu dài và nhà tư bản phải trả cho chủ ruộng
đất dưới hình thái địa tô TBCN. Như vậy, địa tô TBCN là một phần giá trị thặng dư
còn lại sau khi đã khấu trừ đi phần lợi nhuận bình quân của nhà tư bản kinh doanh
ruộng đất.
phần II
Vai trò của lợi nhuận
trong nền kinh tế thị trường
I. Vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường.
1. Lợi nhuận là động lực trong nền kinh tế thị trường.
Con người bao giờ cũng đứng ở vị trí trung tâm, là nhân tố hàng đầu và quyết
định đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Đã là con người thì nhu cầu và hành động
của họ trước hết là nhằm thoả mãn các nhu cầu của mình. Vì vậy, động lực của sự
phát triển là nhu cầu của mỗi thành viên trong xã hội.
Xét về mặt kinh tế, động lực chính là nhu cầu vật chất, lợi ích vật chất của con
người, trong đó quyền sở hữu và quyền hưởng thụ là những khía cạnh khác nhau
của lợi ích.
Khi đã thừa nhận đặt con người vào vị trí trung tâm thì vấn đề cốt lõi là phải
đảm bảo lợi ích cá nhân, thoả mãn các nhu cầu chính đáng và ngày càng tăng của
mỗi cá nhân, coi đó là động lực trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế nói
chung.
Trong nền kinh tế thị trường, cái mà nhà sản xuất kinh doanh quan tâm trước
hết là lợi nhuận và hiệu quả sản xuất kinh doanh được thể hiện chủ yếu ở lợi nhuận
nhiều hay ít. Lợi nhuận là nhân tố chênh lệch giữa doanh thu bán hàng với phí tổn
sản xuất.
Trong lịch sử có nhiều nhà kinh tế quan niệm rằng lợi nhuận chính là sự trả
công cho những ai dám “mạo hiểm” vay vốn đầu tư vào sản xuất kinh doanh và
dám chấp nhận rủi ro, thậm chí phá sản. Để đạt được lợi nhuận tất yếu các nhà sản
xuất kinh doanh phải cạnh tranh mạnh mẽ với nhau, tìm mọi cách giảm chi phí để
thu lợi nhuận cao nhất. Như vậy, trong nền kinh tế thị trường, lợi nhuận là động lực
chi phối hoạt động của người sản xuất kinh doanh.
a. Lợi nhuận phân bổ các nguồn lực của xã hội vào đúng nơi, đúng lúc.
Doanh nghiệp là đơn vị kinh doanh hàng hoá, dịch vụ theo nhu cầu thị trường
và xã hội để đạt lợi nhuận tối đa, đạt hiệu quả kinh tế và xã hội cao nhất. Trong cơ
chế thị trường, doanh nghiệp luôn bị thị trường thẩm phán về lợi nhuận. Nếu doanh
nghiệp làm ăn có lãi thì một phần lợi nhuận thu được sẽ đi vào tích luỹ để doanh
nghiệp tiếp tục tái sản xuất mở rộng. Lợi nhuận doanh nghiệp thu được trên thị
trường sẽ trả lời câu hỏi: có nên tiếpt ục sản xuất hay không? sản xuất cái gì? đổi
mới cái gì?... Không còn nữa và sẽ không còn một doanh nghiệp kinh doanh vẫn
tiếp tục sản xuất khi mặt hàng đó không thu được lợi nhuận. Như vậy lợi nhuận sẽ
điều hướng các yếu tố sản xuất nhằm phân bổ sản xuất hàng ngàn mặt hàng khác
nhau cho phù hợp với nhu cầu. Không một bộ máy thứ hai nào, dù tài giỏi đến đâu
có thể giải quyết tốt đẹp vấn đề này. Cơ chế giá cả và lợi nhuận tự do sẽ tối đa hoá
sản xuất và làm giảm tình hình khan hiếm nhanh chóng hơn bất cứ một cơ chế nào.
b. Lợi nhuận là nhân tố quyết định sự phát triển của lực lượng sản xuất.
Doanh nghiệp cũng như các nhà kinh tế phải cố gắng hết sức để đạt được lợi
nhuận tối đa. Họ phải làm gì? phải lựa chọn cái nào? sản xuất ra sao?,... Đó là một
vấn đề rất khó trả lời một cách cụ thể nhưng chắc chắn rằng nếu sản xuất không có
lãi doanh nghiệp sẽ bị loại khỏi thị trường. Trên thương trường, các doanh nghiệp
luôn luôn phải tiến lên nếu dừng lại đồng nghĩa với nguy cơ phá sản đang tiến đến.
Vì vậy, các ông chủ phải làm mọi cách để doanh nghiệp ngày càng mở rộng, phải
làm cho lợi nhuận đẻ ra lợi nhuận thì mới có điều kiện phát triển trong môi trường
gay go quyết định lợi nhuận đòi hỏi các doanh nghiệp phải tìm ra phương pháp sản
xuất tối ưu nhất, giảm tối thiểu mức chi phí sản xuất, tăng năng suất lao động để
giảm giá thành sản phẩm, giành thắng lợi trong cạnh tranh, thu được nhiều lợi
nhuận. Do vậy, khoa học và công nghệ mới tiên tiến được ứng dụng ngày càng
nhiều. Đây chính là nhân tố quyết định sự phát triển của lực lượng sản xuất xã hội.
c. Lợi nhuận góp phần nâng cao mức sống cho nhân dân.
Trong nền kinh tế thị trường, các nhà sản xuất kinh doanh ngoài phần thu nhập
là tiền lương, còn khoản thu nhập khác, đó là lợi nhuận và phần này ngày càng tăng
lên, chiếm ưu thế trong tổng thu nhập. Tổng thu nhập là mỗi người lao động nói
chung, mỗi nhà sản xuất kinh doanh nói riêng có được vừa phản ánh kết quả lao
động của mỗi người, vừa phản ánh kết quả lao động của tập thể với tư cách là một
chỉnh thể. Để thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế cần phải phát huy tối đa sức
sáng tạo của các nhà sản xuất kinh doanh giỏi và thạo với cơ chế thị trường. Muốn
vậy, cần không ngừng nâng cao thu nhập (trong đó có lợi nhuận) của họ.
Thực tế cho thấy đời sống của người công nhân ở các nước tư bản phát triển
đã được cải thiện nhiều hơn thời Mác sống. ở những nước này, lực lượng sản xuất
rất được quan tâm, thúc đẩy góp phần tăng năng suất lao động xã hội. Do đó, giá cả
tư liệu sinh hoạt giảm xuống. Với đồng lương cố định, người công nhân có thể mua
được nhiều vật phẩm tiêu dùng hơn, do đó đời sống của họ được cải thiện hơn.
Ngoài ra do khối lượng thặng dư thu được quá lớn, với tốc độ nhanh để tránh sự
phản ứng của người lao động và quần chúng nhân dân, và để che đậy sự bóc lột tàn
bạo ấy, các nhà tư bản cũng phải bỏ ra một phần giá trị thặng dư thu được để lo cho
đời sống dân sinh xã hội.
Như vậy, lợi nhuận góp phần nâng cao mức sống cho người dân phải hăng say
lao động, nâng cao hiệu quả công việc hơn nữa hay nói cách khác đây chính là điều
kiện để tái sản xuất ra sức lao động trong điều kiện nền sản xuất hiện đại.
d. Lợi nhuận tạo điều kiện tái sản xuất mở rộng cho xã hội.
Vì mục đích lợi nhuận các nhà tư bản không ngừng phát triển sản xuất, nâng
cao năng suất lao động, tạo ra sản phẩm ngày càng nhiều. Đồng thời, phân công lao
động ngày càng sâu, mối liên hệ giữa các xí nghiệp, các ngành kinh tế càng chặt chẽ
thì thị trường càng phát triển, các nhà tư bản phải mua bán với nhau nhiều hơn. Bên
cạnh đó, tầng lớp nhân dân cũng cần nhiều tư liệu tiêu dùng hơn. Do đó, hàng hoá
sản xuất ra có thể tiêu thụ được, lợi nhuận vì vậy cũng thu được nhiều hơn. Và một
phần lợi nhuận đó được các nhà tư bản mang vào tích luỹ để tái sản xuất mở rộng
nhằm lần sau thu được lợi nhuận nhiều hơn lần trước. Do vậy, lợi nhuận tạo điều
kiện để mở rộng sản xuất là động lực thúc đẩy xã hội phát triển.
Như vậy, lợi nhuận kích thích các chủ thể kinh tế, kích thích họ tìm tòi, cải
tiến phương thức sản xuất, phát triển lực lượng sản xuất. Đồng thời nền kinh tế thị
trường phát triển cũng huy động được nguồn lực của xã hội và phát triển kinh tế để
thu được nhiều lợi nhuận. Do vậy, có thể nói lợi nhuận chính là động lực của nền
kinh tế thị trường.
2. Các nhân tố ảnh hưởng và quyết định đến lợi nhuận.
Trên đây ta đã thấy được tầm quan trọng của lợi nhuận như thế nào rồi. Bây
giờ ta xem xét các yếu tố nào ảnh hưởng đến lợi nhuận.
a - Quy mô sản xuất hàng hoá dịch vụ:
Một doanh nghiệp muốn thu được lợi nhuận thì phải giải quyết được ba vấn đề
kinh tế cơ bản: sản xuất cái gì? sản xuất như thế nào? sản xuất cho ai?
+ Sản xuất cái gì tức là quyết định cái gì đòi hỏi phải làm và nên sản xuất hàng
hoá dịch vụ gì với số lượng bao nhiêu, bao giờ sản xuất. Trên cơ sở nhu cầu của thị
trường các Chính phủ và các nhà kinh doanh tính toán khả năng sản xuất của nền
kinh tế, của doanh nghiệp và các chi phí sản xuất tương ứng để lựa chọn và quyết
định cung ứng cái gì để đạt được lợi nhuận, đạt được thu nhập quốc dân. Chính giá
cả thị trường là bàn tay vô hình để điều chỉnh quan hệ cung cầu và giúp chúng ta lựa
chọn, quyết định.
+ Sản xuất như thế nào nghĩa là do ai và những tài nguyên nào với hình thức
công nghệ nào, phương pháp sản xuất nào. Sau khi đã lựa chọn được cần sản xuất
cái gì, các Chính phủ, các nhà kinh doanh phải xem xét việc làm thế nào để chi phí
ít nhất, cạnh tranh thắng lợi trên thị trường để thu được lợi nhuận cao nhất. Động cơ
lợi nhuận đã khuyến khích các doanh nghiệp tìm kiếm, lựa chọn các đầu vào để sản
xuất ra đầu ra nhanh nhất, sản xuất được nhiều nhất, chất lượng cao với chi phí thấp
nhất.
+ Sản xuất cho ai tức là đòi hỏi phải xác định rõ ai sẽ là đối tượng để sản xuất,
đối tượng sản xuất nào mà tiêu thụ được hàng hoá sản xuất ra để từ đó đạt đến lợi
nhuận. Tiếng gọi của lợi nhuận cao sẽ làm cho các nhà kinh tế có mặt khắp mọi nhu
cầu chứ không phải làm một mặt hàng nhất định.
Ba vấn đề đó phải được giải quyết trong mọi xã hội dù là một nước XHCN
hay là một nước công nghiệp TBCN, một công xã, một bộ tộc, một địa phương, một
ngành, một doanh nghiệp hay thậm chí cả một đàn ong mật.
b. Tổ chức tiêu thụ hàng hoá dịch vụ:
Bán hàng hoá trên thị trường cũng là ảnh hưởng đến lợi nhuận cao hay thấp,
một nhà kinh tế là một ông chủ phải xem xét nhu cầu của thị trường trong nước và
thế giới để cân nhắc hàng hoá của mình. Đó là nhu cầu có khả năng thanh toán và
khả năng đáp ứng của doanh nghiệp, nhu cầu đó càng lớn thì tạo ra lợi nhuận càng
cao. Cung và cầu trên thị trường luôn biến đổi đòi hỏi người sản xuất phải xử lý kịp
thời và điều chỉnh đúng đắn. Nếu cung < cầu thì trước khi bán giá cao thì phải xem
xét đến quy mô doanh nghiệp, số lượng hàng hoá trên thị trường, phán đoán,... Nếu
cung > cầu thì nên ngừng ngay sản xuất và di chuyển sang ngành khác.
c. Tổ chức quản lý các hoạt động kinh tế vĩ mô của doanh nghiệp.
Bây giờ là tài lãnh đạo và phán đoán của doanh nghiệp sẽ định hướng cho các
kế hoạch, phương án sản xuất nhằm thu được lợi nhuận. Cái này còn phụ thuộc từ
từng cá nhân lãnh đạo nhưng vai trò của họ cực kỳ quan trọng trong việc một doanh
nghiệp nên lựa chọn sản xuất cái gì để thu được lợi nhuận cũng như sự tồn tại và
phát triển của doanh nghiệp.
Những yếu tố quyết định về lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường.
- Lợi nhuận là lợi tức ẩn. Đối với các nhà kinh tế học, lợi nhuận kinh doanh là
tổng hợp của nhiều khoản khác nhau. Phần lớn giá trị lợi nhuận kinh doanh được
báo cáo chỉ là phần lợi tức của các chủ sở hữu công ty có được do lao động của họ
hay do vốn đầu tư của họ mang lại, có nghĩa là tiền trả cho yếu tố sản xuất do họ
cung cấp. Vì vậy, có một số giá trị tuy thường gọi là lợi nhuận nhưng thực chất là
tô, tiền thuê, tiền công lấp dưới các tên gọi khác nhau.
- Lợi nhuận là phần thưởng cho việc gánh chịu rủi ro và cho sự đổi mới. Nửa
thế kỷ trước đây một nhà kinh tế học trường đại học Chicagô cho rằng, tất cả lợi
nhuận thực sự đều có liên quan tới tính không chắc chắn và không hoàn hảo của
thông tin, nói như vậy là ông ta ngụ ý cho rằng, nếu loại bỏ tất cả lợi tức ẩn thì ta
được lợi nhuận thuần tuý, và đó là phần thưởng cho các hoạt động đầu tư có lợi tức
bất định. Trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo và công nghệ không thay đổi sẽ
không thu được chút lợi nhuận nào hết. Trong điều kiện đó, các chủ sở hữu thu
được khoản tiền do các yếu tố sở hữu và sự rủi ro mang lại đúng bằng giá trị những
dịch vụ này trong thị trường cạnh tranh. Trong thực tế, một số người sẽ có ý kiến
mới hay bằng cách đổi mới, phát minh có thể thúc đẩy tạo ra các sản phẩm mới
hoặc giảm chi phí sản xuất đối với các sản phẩm đang sản xuất. Mỗi đổi mới thành
công, tạo ra một lĩnh vực độc quyền tạm thời. Trong thời hạn ngắn, họ thu được lợi
nhuận nhờ đổi mới. Lợi nhuận thu được này chỉ là tạm thời và sẽ giảm đi do có
nhiều người cạnh tranh và bắt chước làm theo. Nhưng một khi mức lợi nhuận nhờ
đổi mới này giảm đi thì lại có những phát minh khác xuất hiện. Lợi nhuận nhờ đổi
mới sẽ tiếp tục tồn tại cùng với các thay đổi tiếp tục về công nghệ.
- Lợi nhuận lợi tức độc quyền: khi trên thị trường không có cạnh tranh hoàn
hảo, các công ty có thể thu về lợi nhuận siêu ngạch do tự tăng giá. Nếu bạn là chủ
sở hữu duy nhất bản quyền về một loại thuốc quý, hay bạn là người duy nhất kiếm
được giấy phép lắp đặt đường cáp vô tuyến trong thành phố, bạn có thể tăng giá cao
hơn chi phí biên, hạn chế mức cung, và thu được lợi nhuận độc quyền từ việc đầu tư
của mình.
3. Các phương pháp tăng lợi nhuận.
Thực sự là thiếu sót nếu không đề cập đến cách tăng lợi nhuận. Làm thế nào
để tăng lợi nhuận? đó là câu hỏi đặt ra đối với bất kỳ ai làm kinh tế nhưng để trả lời
một cách cụ thể thì khó trả lời. Nhưng có những cái chung nhất để trả lời câu hỏi
đó:
- Phải luôn luôn nắm vững thị hiếu khách hàng, tâm lý người mua. Ngành tiếp
thị cho thấy rằng khách hàng luôn ưa chuộng những sản phẩm có tính chất lượng -
hình thức giá rẻ. Bởi thế muốn thắng trên cạnh tranh cần phải thoa rmãn ba yếu tố
đó trong sản phẩm. Đầu tư vào khoa học kỹ thuật là cách tốt nhất để làm được điều
đó.
Các doanh nghiệp, các nhà kinh tế phải tránh tình trạng tồn kho, ứ đọng, các
nhà quản lý phải tính toán sao cho vừa phải phù hợp để khỏi tiền “chết” trong hàng
hoá. Phải giải được bài toán “đầu vào - đầu ra” từ đó cung ra thị trường số lượng
hàng hoá hợp lý nhằm luôn luôn tạo ra cung cầu. Vấn đề là họ phải hiểu, nắm bắt
được tương đối cầu của khách hàng và thời thế.
Ngành Marketing là đóng vai trò quan trọng trong việc bán sản phẩm, nhất là
những khi mà doanh nghiệp chưa có uy tín, chưa phổ biến. Tuy nhiên quảng cáo
phải có sức thuyết phục, phải có phần hợp lý tránh tình trạng quảng cáo hiện thực.
Ngày nay, khách hàng là những người hết sức nhạy cảm, có nhiều thông tin chính
xác cho nên chất lượng mới là yếu tố quan trọng để được chữ “tín”. Bởi thế
Marketing phải luôn luôn đi sát thực tế sản phẩm.
Một điều nữa - hết sức quan trọng - đó là tài cá nhân của người lãnh đạo, các
ông chủ phải biết tính toán nên đầu tư vào đâu, số lượng bao nhiêu, làm như thế nào
để khi bán sản phẩm họ thu được lợi nhuận. Vai trò ngoại giao của ông chủ phải
làm tốt với các đối tác cũng như với công nhân. Những cái đó ảnh hưởng lớn đến
việc lợi nhuận của doanh nghiệp có tăng lên hay không?
Điều cuối cùng và cũng là điều quan trọng là đầu tư như thế nào? đầu tư vào
đâu? đầu tư bằng cách nào? Câu trả lời là muốn tăng lợi nhuận thì chỉ có cách hiệu
quả nhất là đầu tư vào khoa học kỹ thuật để giảm chi phí sản xuất và đồng thời tăng
được chất lượng sản phẩm. Sở dĩ Nhật Bản có hiện tượng nhảy vọt thần kỳ như vậy
là một phần họ đầu tư thậm chí là mua chất xám nhằm tăng trình độ khoa học trong
sản phẩm nên họ thắng trên thị trường cạnh tranh.
4. Những mặt trái của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường.
Bên cạnh những ưu điểm của mình: thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, tạo
ra sự cân đối giữa các ngành sản xuất trong nền kinh tế quốc dân, phương thức sản
xuất ngày càng hiện đại hơn, lợi nhuận cũng không tránh khỏi những mặt tiêu cực
của nó.
Chủ nghĩa tư bản càng phát triển thì cấu tạo hữu cơ của tư bản càng nâng cao.
Mỗi xí nghiệp trong khi dùng máy móc thay thế công nhân, đều muốn giảm bớt chi
phí sản xuất, mở rộng đường tiêu thụ hàng hoá, và thu lợi nhuận siêu ngạch. Nhưng
khi mà những thành tựu kỹ thuật của một số xí nghiệp đã lan rộng ra, thì cấu tạo
hữu cơ của tư bản trong phần lớn các xí nghiệp được nâng cao lên, do đó mà tỷ suất
lợi nhuận chung giảm xuống. Đây là kết quả mà không một nhà tư bản nào mong
muốn cả. Do vậy họ tìm cách để kìm hãm sự giúp sức của tỷ suất lợi nhuận và vì
vậy dẫn đến những hậu quả sau - giai cấp công nhân bị áp bức bóc lột nặng nề. Nhà
tư bản không quan tâm đến sức khoẻ và tính mệnh của công nhân. Các chủ xí
nghiệp bắt công nhân làm việc trong những gian nhà chật hẹp, thiếu khí trời, họ
giảm bớt các thiết bị an toàn lao động. Tính keo bẩn của các nhà tư bản đã đưa đến
kết quả là sức khoẻ của công nhân bị mòn mỏi, bao nhiêu tai nạn lao động xảy ra, tỷ
số công nhân chết tăng lên.
- Việc áp dụng máy móc để tăng lợi nhuận làm tăng tỷ lệ thất nghiệp, gây ra
một áp lực lớn đối với thị trường lao động. Điều đó khiến bọn chủ xí nghiệp giảm
tiền lương xuống và định mức tiền lương thấp hơn giá trị của sức lao động rất nhiều.
Vì vậy, trong khi các nhà tư bản ngày càng giàu có thì đời sống của người công
nhân ngày càng bần cùng. Điều đó càng làm cho mâu thuẫn giữa giai cấp tư bản và
giai cấp vô sản càng sâu sắc.
- Ngày nay, trong nền sản xuất hiện tại việc chạy theo lợi nhuận kéo theo việc
áp dụng nhiều máy móc - kỹ thuật hiện đại làm cho môi trường xung quanh trở lên
ô nhiễm, tài nguyên thiên nhiên bị khai thác đến cạn kiệt; gây nên nhiều bệnh tật
cho con người hiện nay, các nhà tư sản đổ xô vào các nước đang phát triển để chia
sẻ hết gánh nặng này. Họ xuất sang các nước này những phương tiện kỹ thuật lạc
hậu, gây ô nhiễm, tận dụng tài nguyên và nguồn nhân lực phong phú của các nước
này. Nhân dân ở các nước đang phát triển do vậy bị bóc lột triệt để. Điều đó làm
cho mâu thuẫn giữa các nước tư bản phát triển và đang phát triển ngày càng thêm
sâu sắc.
Ngoài ra, việc chạy theo lợi nhuận cũng làm cho một số cá nhân, doanh nghiệp
tìm mọi cách trốn thuế, giảm thuế, buôn lậu, làm hàng giả,... gây ảnh hưởng không
nhỏ đến ngân sách Nhà nước và tính mạng của con người.
Để thu được lợi nhuận tối đa các doanh nghiệp đã liên kết với nhau, dẫn đến
tình trạng độc quyền. Các tổ chức độc quyền lợi dụng ưu thế của mình để quy định
giá cả, thu được lợi nhuận cao hơn. Do vậy, đã phá vỡ thế cạnh tranh hoàn hảo, gây
lên tình trạng mất hiệu quả của kinh tế.
Tóm lại, lợi nhuận bên cạnh vai trò to lớn của mình còn có những nhược điểm
nhất định. Ngày nay, nhiều người tỏ ra rất phẫn nộ khi đề cập đến danh từ lợi
nhuận. Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ định những tác dụng to lớn mà lợi nhuận
đã đem lại cho nền kinh tế của chúng ta nói riêng và nền kinh tế thế giới nói chung.
Do vậy để hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực do lợi nhuận gây ra phải cần đến vai
trò của Nhà nước.
5. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường nhằm tăng cường
những mặt tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực của lợi nhuận.
Đảm bảo sự ổn định chính trị, xã hội và thiết lập khuôn khổ luật pháp để tạo ra
những điều kiện cần thiết cho hoạt động kinh tế. Muốn vậy Nhà nước cần tạo ra
hành lang luật pháp đảm bảo sự cạnh tranh bình đẳng giữa các chủ thể kinh tế,
nghiêm trị những kẻ trốn lậu thuế, kinh doanh hàng cấm, làm hàng giả. Khuôn khổ
luật pháp mà Nhà nước thiết lập có tác dụng sâu sắc tới các hành vi kinh tế của con
người và cả bản thân Chính phủ cũng phải tuân theo.
Đảm bảo cho nền kinh tế hoạt động có hiệu quả. Các doanh nghiệp có thể vì
mục đích tối đa của mình mà lạm dụng tài nguyên xã hội, gây ô nhiễm môi trường
sống của con người mà xã hội phải gánh chịu. Nhà nước cần buộc các doanh nghiệp
phải trả tiền cho những thiệt hại do ô nhiễm mà doanh nghiệp ấy gây ra.
Trong nền kinh tế thị trường, các tổ chức độc quyền có thể tăng thậm chí giảm
số lượng hàng hoá mà chỉ tăng giá để tăng lợi nhuận. Một nền kinh tế bị thúc đẩy
bởi cạnh tranh hoàn hảo sẽ đạt hiệu quả cao, nhưng cạnh tranh làm hạn chế khả
năng đạt lợi nhuận nên các doanh nghiệp cố gắng giảm bớt cạnh tranh. Vì vậy, Nhà
nước có nhiệm vụ bảo vệ cạnh tranh, chống độc quyền, đảm bảo tính hiệu quả của
hoạt động thị trường.
Việc chạy theo lợi nhuận, việc phân hoá giàu nghèo, tác động xấu đến đạo đức
và tính người. Do vậy Nhà nước cần phân phối lại thu nhập cho công bằng, bảo vệ
các thành viên của xã hội, chống lại những khó khăn về kinh tế, nâng cao mức sống
của các nhóm dân cư có thu nhập thấp. Điều đó được thực hiện thông qua các chính
sách phân phối, bảo hiểm xã hội, và phúc lợi xã hội.
II. Vấn đề lợi nhuận ở Việt Nam
1. Thực trạng về vấn đề lợi nhuận ở nước ta.
a. Thời kỳ trước năm 1986.
Đây là cả một thời kỳ Nhà nước chưa đưa các doanh nghiệp hoạt động trong
mối quan hệ trực tiếp với thị trường. Mọi hoạt động của các đơn vị kinh doanh đều
dựa vào Nhà nước: kinh phí Nhà nước cấp, sản xuất kinh doanh bị lỗ được Nhà
nước bù; sản xuất, tiêu thụ sản phẩm được Nhà nước đảm nhiệm. Lợi nhuận chưa
được coi là động lực chi phối hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp.
Vì vậy, trong nền kinh tế luôn xảy ra tình trạng “lãi giả lỗ thật, lỗ giả lãi thật”. Như
vậy Nhà nước chưa nắm được nguồn vốn của các doanh nghiệp và từ đó buông lỏng
trong khâu quản lý nó. Mặt khác do việc chưa đánh giá và xác định lợi nhuận một
cách có căn cứ nên các đơn vị luôn tìm mọi thủ đoạn, mọi cách để được hưởng cao
nhất, còn Nhà nước bị thiệt nhiều hơn.
Trong thời gian này, do quá nhấn mạnh phát triển kinh tế quốc dân và phát
triển nó một cách tràn lan, không có sự phân biệt rõ ràng giữa các ngành, các doanh
nghiệp, nhiều doanh nghiệp có điều kiện khả năng làm ăn tốt, có khả năng thu
dưdợc lợi nhuận cao với các doanh nghiệp làm ăn kém hiệu quả, thậm chí luôn thua
lỗ. Với cơ chế quản lý phân phối “lỗ Nhà nước bù, lãi Nhà nước thu”, chúng ta đã
chưa coi lợi nhuận với tư cách là hình thức thu nhập đối với người sản xuất kinh
doanh. Trong cơ chế tập trung quan liêu bao cấp đó, cơ chế hình thành và phân phối
lợi nhuận không được tiến hành trên cơ sở những căn cứ khoa học và khách quan,
điều đó đã gây ra sự bất bình đẳng lớn giữa các đơn vị sản xuất kinh doanh, làm mất
đi động lực thúc đẩy đòn bẩy lợi nhuận, tạo ra một tư tưởng ỷ lại ngày càng lớn vào
Nhà nước, làm mất đi tính chủ động sáng tạo của các đơn vị sản xuất kinh doanh.
b. Thời kỳ năm 1986 đến nay.
Từ năm 1989 đến nay, nền kinh tế Việt Nam đã có những bước chuyển quan
trọng trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà
nước. Nhà nước đã đưa ra nhiều chính sách kinh tế nhằm từng bước tạo lập môi
trường kinh doanh và buộc mọi doanh nghiệp phải hoạt động trong mối quan hệ
trực tiếp với thị trường, phải chuyển sang hạch toán kinh doanh thực sự. Để thực
hiện điều đó, Nhà nước đã thực hiện việc xoá bỏ cơ chế “lỗ Nhà nước bù, lãi Nhà
nước thu” nhằm mở rộng quyền tự chủ cho các doanh nghiệp trong sản xuất kinh
doanh, xoá bỏ mọi ách tắc trở ngại trong sản xuất và lưu thông, từng bước tạo ra thị
trường thống nhất, hoàn chỉnh trong cả nước, xoá bỏ bao cấp qua giá, thực hiện
chính sách một giá trong kinh doanh vật tư, hàng hoá và đưa dần nhiều mức giá
trong nước lên sát với giá của thị trường thế giới, điều chỉnh lãi suất một cách hợp
lý theo từng thời kỳ, khuyến khích mọi thành phần kinh tế đầu tư sản xuất kinh
doanh trong môi trường cạnh tranh lành mạnh và bình đẳng với nhau trước pháp
luật. Các phương hướng chính sách và biện pháp trên về cơ bản là đúng đắn và có
tác dụng tích cực.
Tuy nhiên do đa số các doanh nghiệp không chuyển kịp và thích nghi với cơ
chế thị trường, nên Nhà nước thực hiện được xoá bỏ bao cấp qua vốn, tín dụng, giá
và thị trường đầu ra,... thì phần lớn các doanh nghiệp bị đình đốn, thu hẹp sản xuất,
tạm thời ngừng sản xuất toàn bộ hay bộ phận. Mặc dù đã có sự sắp xếp bố trí lại
doanh nghiệp, nhưng số các doanh nghiệp làm ăn thua lỗ còn nhiều, đặc biệt là các
doanh nghiệp địa phương. Điều này buộc Nhà nước phải hỗ trợ, tạo điều kiện cùng
doanh nghiệp khắc phục tình trạng đình đốn suy thoái ngừng trệ trong sản xuất kinh
doanh. Để làm điều đó Nhà nước đã áp dụng một số giải pháp tình thế sau:
+ Tập trung chỉ đạo thanh toán tình trạng nợ dây chuyền và chiếm dụng vốn
lẫn nhau của các đơn vị kinh tế Nhà nước.
+ Cho doanh nghiệp vay vốn tín dụng với lãi suất ưu đãi và hoàn thu hồi vốn
các khoản vay trước.
+ Trợ giá cho một số ngành công nghiệp nặng.
+ Phát hành thêm tiền để mua lương thực dự trữ, mua sản phẩm ứ đọng và tiếp
tục cấp phát vốn xây dựng cơ bản cho các doanh nghiệp nhằm tạo ra sức mua, tăng
cầu.
+ Tính toán lại mức thu quốc doanh; tạm hoãn giảm hoặc miễn thu quốc
doanh đối với các doanh nghiệp đang thực sự gặp khó khăn đình đốn hoặc ngưng
trệ.
Chi hàng trăm tỷ đồng để hỗ trợ cho doanh nghiệp nhằm sắp lại lực lượng lao
động cho các đơn vị kinh tế Nhà nước.
Chuyển sang cơ chế thị trường, Nhà nước quy định và cho phép các doanh
nghiệp tính lợi nhuận (trong thực tế gọi là lãi) theo cấu thành giá thành và lợi nhuận
do vậy, các doanh nghiệp có xu hướng không muốn để lợi nhuận ở bảng tính toán,
trái lại họ tìm mọi cách biến tướng nó để phải nộp ít nhất và được hưởng nhiều nhất.
Trường hợp nếu thiếu tiền trả lương cho cán bộ, công nhân viên, thì họ sẵn sàng
giảm khoản lợi nhuận và do đó giảm phần nộp cho Nhà nước để tăng nguồn thu cho
doanh nghiệp.
Từ khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, nhiều doanh nghiệp ngoài quốc
doanh xuất hiện và góp phần làm sôi động nền kinh tế cả nước. Nhìn bề ngoài hầu
hết các doanh nghiệp hoạt động rất hiệu quả và thu nhập của những người làm công
ăn lương ở đây rất cao thậm chí cao gấp nhiều lần so với thu nhập của người lao
động trong các doanh nghiệp Nhà nước. Có được kết quả như vậy không thể không
thừa nhận rằng hoạt động của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh rất hiệu quả, góp
phần không nhỏ thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Tuy nhiên, do Nhà nước chưa quản
lý được mức thu nhập của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh nên chưa có căn cứ
chính xác để tính thuế. Tình trạng trốn lậu thuế, buôn bán lậu qua biên giới và trong
nước làm hàng giả, núp dưới bóng doanh nghiệp quốc doanh để trốn thuế,... khá phổ
biến đối với doanh nghiệp quốc doanh và tư nhân.
Như vậy, ở nước ta đòn bẩy kinh tế của lợi nhuận chưa được phát huy đúng
với thế mạnh của nó. Sở dĩ như vậy là vì cơ chế hình thành lợi nhuận không hợp lý.
Đồng thời cơ chế phân phối lợi nhuận chưa đủ tạo ra động lực kích thích các doanh
nghiệp phát triển sản xuất, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế tất yếu phải đổi
mới cơ chế hình thành và phân phối lợi nhuận ở nước ta. Việc đổi mới đòi hỏi phải
được tiến hành đồng bộ với việc đổi mới và hoàn thiện cơ chế quản lý nói chung.
2. Các giải pháp về vấn đề lợi nhuận nhằm thúc đẩy tăng trưởng và phát
triển kinh tế.
Thực hiện nhất quán quan điểm kết hợp hài hoà các loại lợi ích kinh tế trong
sự phát triển kinh tế.
Suy đến cùng vấn đề phân phối thu nhập, phân phối lợi ích kinh tế cho người
lao động, tập thể và xã hội được giải quyết như thế nào cho công bằng so với sự
đóng góp trong quá trình tạo ra lợi ích kinh tế. Một nền kinh tế đạt được tốc độ tăng
trưởng và phát triển ngày càng cao hoàn toàn có điều kiện và khả năng thực tế các
lợi ích kinh tế. Đến lượt mình, việc giải quyết tốt các lợi ích kinh tế tạo ra động lực
mới cho sự phsat triển. Do vậy Nhà nước phải có chính sách và biện pháp điều
chỉnh, điều tiết thu nhập để giảm bớt chênh lệch quá đáng giữa người giàu và người
nghèo, hạn chế bất công xã hội.
Đổi mới cơ chế hình thành và cơ chế phân phối lợi nhuận.
+ Về cơ chế hình thành lợi nhuận: không nên xác định lợi nhuận bình quân
theo cấu thành giá như trước. Tuỳ từng ngành, từng loại sản phẩm khác nhau mà
Nhà nước nên quy định và điều chỉnh lại tỷ lệ lợi nhuận định mức khác nhau. Ví dụ:
đối với những sản phẩm có giá trị nhỏ (gạch, ngói,...) Nhà nước nên nâng tỷ lệ lợi
nhuận định mức, còn đối với những sản phẩm tinh giá trị lớn (máy biến thế, sản
phẩm dầu mỏ,...) Nhà nước nên hạ tỷ lệ lợi nhuận định mức. Khi đó sẽ góp phần
giải quyết những bất bình đẳng trong việc thu và phân phối lợi nhuận trước đây.
Bên cạnh đó, Nhà nước cần thông qua bộ máy quản lý thực hiện việc kiểm tra,
kiểm kê, kiểm soát các nguồn vốn của các doanh nghiệp. Trên cơ sở đó, buộc các
đơn vị phải hoạt động đi vào hiệu quả thật sự “lãi thật lỗ thật”. Đối với các doanh
nghiệp ngoài quốc doanh, Nhà nước cần quản lý thu nhập của họ. Thực hiện sự
quản lý chặt chẽ đối với quá trình sản xuất kinh doanh theo luật pháp đã ban hành.
Việc quản lý đó phải bắt đầu từ khâu cấp giấy phép sản xuất kinh doanh đến khâu
tiêu thụ sản phẩm. Thẳng thắn trừng trị những ai trốn lậu thuế, kinh doanh hàng
cấm, làm hàng giả.
+ Về cơ chế phân phối lợi nhuận: để khai thác tối ưu các tiềm năng ở các
ngành, địa phương, các đơn vị cơ sở, góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển
kinh tế nhanh, điều quan trọng hàng đầu là phải tăng thu nhập cho người lao động.
Đây là động lực chủ yếu của sự phát triển. Nhà nước nên giành phần thu nhập ngày
càng lớn cho doanh nghiệp và người lao động. Nhà nước chỉ nên thu phần lợi nhuận
trong phần lợi nhuận định mức và nếu có điều kiện Nhà nước nên giảm phần trăm
thu khoản lợi nhuận này. Phần lợi nhuận vượt ngoài định mức, Nhà nước không nên
thu mà để cho doanh nghiệp và người lao động được toàn quyền sử dụng. Có chăng
Nhà nước chỉ nên định hướng việc sử dụng khoản lợi nhuận này.
Theo đà phát triển của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, các doanh
nghiệp muốn đứng vững trong cạnh tranh thị trượng cần phải tập trung đầu tư theo
chiều sâu là chính. Về lâu dài giải quyết các mục tiêu: chất lượng sản phẩm, giảm
giá, tăng khối lượng sản phẩm,... Để thực hiện việc đó họ cần một số vốn rất lớn và
lớn hơn nhiều lần so với vốn nằm trong ngân quỹ phát triển sản xuất.
Bộ phận khấu hao sửa chữa lớn hiện tại Nhà nước thu, phần này do doanh
nghiệp tạo nên chứ không phải do Nhà nước cấp. Vì vậy trong tương lai nhà nước
nên để lại cho doanh nghiệp và về mặt quản lý yêu cầu doanh nghiệp bổ sung cho
quỹ phát triển sản xuất.
kết luận
Như vậy, trong tiểu luận này em đã hệ thống được từ đầu quan niệm về lợi
nhuận của các tư tưởng trước Mác, và nêu lên quan điểm của học thuyết kinh tế
chính trị của Mác về lợi nhuận và các vấn đề hiện đại của các nhà kinh tế học hiện
đại có những lý thuyết phù hợp với giai đoạn ngày nay mà đặc biệt là Samealson,
Davidbegg. Lợi nhuận không phải là vấn đề sẽ được quan tâm chừng nào mà sản
xuất còn mang hình thái hàng hoá. Đặc biệt đối với nước ta hiện nay vấn đề về lợi
nhuận, nhất là những lý thuyết hiện đại cần phải được làm rõ, phân tích và áp dụng
để chúng ta làm ăn có lãi, để phù hợp và theo kịp thời đại. Bởi thế trong mục bàn về
lợi nhuận trong cơ chế thị trường với những kiến thức thực tế vốn có và các lý
thuyết hiện đại em đã phân tích và hệ thống các vấn đề liên quan nhưng em nghĩ
rằng mới chỉ giải quyết được vấn đề chung còn trên thực tế cần năng động trong
mọi hoàn cảnh, mọi tình huống thì mới có hiệu quả.
Bản thân em một sinh viên kinh tế - qua tiểu luận này em thấm nhuần lợi
nhuận là mục đích cạnh tranh, là điều kiện để phát triển bởi thế trong sự khắc nghiệt
của thị trường đòi hỏi một đất nước, một doanh nghiệp một người làm kinh tế thì
phải kiếm được lãi. Tuy nhiên hoạt động kinh tế không quá vì lợi nhuận mà quên
mất di sản văn hoá mà song song với phát triển kinh tế làm sao giữ được bản sắc
dân tộc thì mới tạo ra động lực vững mạnh chắc chắn. Liệu Việt Nam có theo kịp
thời đại hay không, điều đó còn tuỳ thuộc vào tất cả chúng ta để xứng đáng với lịch
sử hào hùng của dân tộc. Và với em sẽ quyết tâm hết sức mình trước mắt là trong
trường Đại học sau này trên thương trường sẽ góp phần xây dựng Việt Nam giàu
đẹp hơn, văn minh hơn.
mục lục
Lời mở đầu ................................................................................................................. 2
Phần I: Nguồn gốc bản chất của lợi nhuận ......................................................... 3
I. Các quan điểm trước Mác về lợi nhuận. ..................................................................... 3
1. Quan điểm của trường phái trọng thương: ................................................... 3
2. Quan điểm của trường phái trọng nông: ....................................................... 3
3. Quan điểm của trường phái cổ điển Anh: ..................................................... 3
II. Học thuyết giá trị thặng dư và lý luận lợi nhuận của C.Mác................................... 5
1. Sự tạo ra giá trị thặng dư. ............................................................................... 5
2. Lợi nhuận. ....................................................................................................... 7
3. Tỷ suất lợi nhuận. ........................................................................................... 9
4. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân. ............................................... 10
III. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về lợi nhuận. ............................... 12
1. Quan điểm của các nhà kinh tế tư sản hiện đại về lợi nhuận. ................... 12
2. Lý luận về máy móc tạo ra lợi nhuận........................................................... 12
IV- Các hình thức của lợi nhuận. ...................................................................................... 13
1. Lợi nhuận công nghiệp: ............................................................................... 14
2. Lợi nhuận thương nghiệp............................................................................. 14
3. Lợi tức cho vay. ............................................................................................. 15
4. Lợi nhuận ngân hàng. .................................................................................. 15
5. Địa tô: ............................................................................................................ 15
phần II: Vai trò của lợi nhuận trong nền
kinh tế thị trường .................................................................................. 17
I. Vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường.................................................. 17
1. Lợi nhuận là động lực trong nền kinh tế thị trường. .................................. 17
2. Các nhân tố ảnh hưởng và quyết định đến lợi nhuận. ............................... 20
3. Các phương pháp tăng lợi nhuận. ............................................................... 22
4. Những mặt trái của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường. ..................... 23
5. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường nhằm tăng cường
những mặt tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực của lợi nhuận. ......... 25
II. Vấn đề lợi nhuận ở Việt Nam...................................................................................... 26
1. Thực trạng về vấn đề lợi nhuận ở nước ta. ................................................. 26
2. Các giải pháp về vấn đề lợi nhuận nhằm thúc đẩy tăng trưởng
và phát triển kinh tế. ..................................................................................... 29
kết luận 31
