Nguyễn Thông và vẻ đẹp thơ văn nhà nho hành đạo nửa sau thế kỷ XIX

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 59 - Thaùng 7/2018<br /> <br /> <br /> <br /> Nguyễn Thông và vẻ đẹp thơ văn nhà nho hành đạo<br /> nửa sau thế kỷ XIX<br /> Nguyen Thong and the Poetic Beauty of the Active Confucian Scholar<br /> in the Late 19th Century<br /> <br /> PGS.TS. Lê Văn Tấn, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam<br /> Lê Van Tan, Assoc. Prof., Ph.D., Vietnam Academy of Social Sciences<br /> <br /> ThS. Kim Gang San, Hàn Quốc<br /> Kim Gang San, M.A., South Korea<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Nguyễn Thông (1827-1884) tự Hy Phần, hiệu Kỳ Xuyên, biệt hiệu Độn Am, là quan lại triều Nguyễn và<br /> là một danh sĩ nổi tiếng Việt Nam. Ông từng thi đỗ cử nhân lúc 23 tuổi và nhận chức Huấn đạo ở huyện<br /> Phú Phong (An Giang), từng tòng quân đánh giặc dưới quyền của Tôn Thất Hiệp và làm quan trải qua<br /> các chức Vệ úy, Chưởng vệ, Phó đề đốc, Đốc học, Án sát, Bố chánh… Cùng với một số tác giả khác<br /> gần như đồng thời là Nguyễn Xuân Ôn, Nguyễn Quang Bích, Tống Duy Tân…, Nguyễn Thông đã xác<br /> lập cho mình một con đường hành đạo mới của nhà nho trong giai đoạn nửa sau thế kỷ XIX. Sự nghiệp<br /> của ông trải trên nhiều tư cách: nhà hoạt động chính trị - xã hội, nhà giáo dục, nhà thơ, nhà văn nổi<br /> tiếng, nhà sử học có ý thức trách nhiệm cao, có đóng góp rất tích cực vào sự nghiệp chung của đất nước.<br /> Những phương diện này đều được Nguyễn Thông thể hiện khá sinh động, chân thực trong thơ văn của<br /> mình và đây là nội dung chính được chúng tôi triển khai trong bài viết này.<br /> Từ khóa: Nguyễn Thông, nhà nho hành đạo, vẻ đẹp thơ văn, thế kỷ XIX, phong trào tỵ địa.<br /> Abstract<br /> Nguyen Thong (1827-1884), given name Hy Phan, pen-name Ky Xuyen, personal name Don Am, was a<br /> mandarin of the Nguyen Dynasty and a well-known Vietnamese intellectual. He had passed his<br /> bachelor's degree at the age of 23 and took up the teaching position in Phu Phong district (An Giang<br /> province). He used to fight under the control of Ton That Hiep and worked as the posts of military<br /> officer, patrol, Deputy Provincial Military Commander, Provincial Education Commissioner,<br /> Surveillance Commissioner, Administration Commissioner, etc. Along with some other authors such as<br /> Nguyen Xuan On, Nguyen Quang Bich and Tong Duy Tan, Nguyen Thong established a new path of<br /> practice in the late nineteenth century. His career spanned multiple degrees: political activist, educator,<br /> poet, writer, historian with high sense of responsibility, who greatly contributed to the common cause of<br /> the country. These aspects are all quite lively and true in his poetry, and this is what will be discussed in<br /> this article.<br /> Keywords: Nguyen Thong, the active Confucian scholar, poetic beauty, nineteenth century, non-<br /> cooperation movement.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3<br /> NGUYỄN THÔNG VÀ VẺ ĐẸP THƠ VĂN NHÀ NHO HÀNH ĐẠO NỬA SAU THẾ KỶ XIX<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề nạp dân Nam kỳ ra đấy ngụ cư, vận động<br /> Cuộc đời và con đường hành đạo của nhân dân địa phương khẩn hoang, làm thuỷ<br /> nhà nho trong bối cảnh mới của lịch sử lợi, trồng cây.., và dốc sức diệt tệ nhũng<br /> dân tộc nửa sau thế kỷ XIX. lạm, cường hào.<br /> Nguyễn Thông (1827-1884) tự Hy Nhận thấy Nguyễn Thông làm được<br /> Phần, hiệu Kỳ Xuyên, biệt hiệu Độn Am, nhiều việc, bọn xôi thịt, hủ lậu cấu kết<br /> là quan lại triều Nguyễn và là một danh sĩ nhau gièm pha, cộng thêm ông bị tên Lê<br /> nổi tiếng Việt Nam thế kỷ XIX. Ông sinh Doãn vu cáo. Cả tin, Triều đình ra lệnh<br /> tại làng Bình Thạnh, tổng Thạch Hội Hạ, cách chức, bắt giam và xử đánh roi ông.<br /> huyện Tân Thạnh, phủ Tân An, tỉnh Gia May mà nhờ bạn bè, nhân dân hết sức<br /> Định (nay thuộc xã Phú Ngãi Trị, huyện minh oan, ông mới được giảm tội.., Năm<br /> Châu Thành, tỉnh Long An). Ông từng có 1873, do nhiều bệnh, Nguyễn Thông xin<br /> điều kiện theo học trường của thầy Võ cáo quan về nghỉ ở Trại Núi (Bình Thuận),<br /> Trường Toản tại Gia Định. Năm 1849, ông lập thi xã, mở trường dạy học. Năm 1876,<br /> thi đỗ cử nhân lúc 23 tuổi. Hai năm sau thi ông ra Huế làm Tư nghiệp Quốc Tử Giám,<br /> hội, vào đến trường ba nhưng vì quyển thi rồi lại về Bình Thuận giữ chức Phó sứ<br /> của ông lấm mực nên bị đánh hỏng. Vì Điền nông kiêm Đốc học. Bấy giờ, bệnh<br /> hoàn cảnh nhà nghèo không thể tiếp tục của ông ngày càng nặng, bởi những trận<br /> theo đuổi việc học, Nguyễn Thông đành đòn tra khảo năm xưa cùng tâm trạng luôn<br /> phải nhận chức Huấn đạo ở huyện Phú lo âu vì nạn dân, nạn nước..., nên vào năm<br /> Phong (An Giang). Đến năm 1856, nội các 1878, Nguyễn Thông xin nghỉ dài hạn tại<br /> đề cử ông ra Huế dự việc biên soạn sách. Phan Thiết. Dù vậy, thường ngày ông vẫn<br /> Ba năm sau, thực dân Pháp chiếm lấy Gia cùng quan lại địa phương sốt sắng giải<br /> Định, Nguyễn Thông xin vào Nam tòng quyết việc cho dân. Nơi đây, ông lập một<br /> quân đánh giặc dưới quyền của Tôn Thất nhà học lấy tên Ngoạ Du Sào (tổ nằm<br /> Hiệp. Năm 1859, khi thực dân Pháp xâm chơi). Năm 1881, Nguyễn Thông được<br /> chiếm miền Đông Nam Kỳ, ông xin tòng lệnh ra lại Bình Thuận đảm đương trọng<br /> quân và được cử làm tham mưu (coi việc trách cũ và ông đã qua đời tại đấy (ngày<br /> cơ mật) cho tướng Tôn Thất Hiệp. Năm 7/7/1884), hưởng dương 57 tuổi.<br /> 1861, đại đồn Chí Hòa thất thủ, ông được Về đời sống riêng, Nguyễn Thông có<br /> thăng từ Vệ úy lên Chưởng vệ, sung chức kết hôn với bà Ngô Thị A Thúy (Ngô Thị<br /> Phó đề đốc để hiệp thương cùng Trương Tý), cháu cố của Ngô Nhân Tịnh, sinh<br /> Định chống giặc. Năm 1862, Triều đình được hai người con trai là Nguyễn Trọng<br /> nhượng ba tỉnh miền Đông cho Pháp, Lội và Nguyễn Quý Anh (cả hai sau này<br /> hưởng ứng phong trào “tị địa” (không sống đều là những nhà cải cách trong phong<br /> chung với giặc), ông về miền Tây giữ chức trào Duy Tân) và ba người con gái. Ngoài<br /> Đốc học Vĩnh Long, dưới quyền của Phan ra, ông còn có một người con trai và một<br /> Thanh Giản. Đến khi ba tỉnh này cũng bị người con gái với người vợ kế họ Đoàn.<br /> mất vào năm 1867, Nguyễn Thông nhận Theo ghi chép của một số nhà nghiên cứu,<br /> chỉ ra Bình Thuận làm Án Sát rồi tiếp theo mặc dù tâm lực dành chủ yếu cho sự<br /> là Bố Chánh tỉnh Quãng Ngãi. Ở những nghiệp hành đạo song ông vẫn luôn cố<br /> nơi ấy, ông cho lập nhiều trang trại, thu gắng quan tâm, chăm lo cho gia đình, cho<br /> <br /> 4<br />  LÊ VĂN TẤN - KIM GANG SAN<br /> <br /> <br /> vợ và đặc biệt luôn theo sát sự học cũng Vì nạn ngoại xâm cộng thêm thiên tai mất<br /> như con đường phát triển của các con. Ở mùa triền miên, sưu cao thuế nặng, cường<br /> tư cách này, Nguyễn Thông cũng đã có hào ác bá áp bức nên người nông dân nhiều<br /> nhiều bài thơ bày tỏ tình cảm và sự gắn bó nơi li tán, loạn lạc, đói rách… Lời thơ của<br /> máu thịt với gia đình, vợ con của mình. ông vì lẽ đó mà được viết ra với một nỗi<br /> Chúng tôi sẽ đề cập cụ thể ở phía dưới. đồng cảm, chia sẻ hết sức sâu sắc:<br /> Như vậy, với những gì đã thể hiện, có Vọng tận thiên Nam chiến huyết tinh,<br /> thể khẳng định, Nguyễn Thông trước hết Thập niên mã thủ mộng Mai Đình.<br /> xác lập trên tư thế một nhà nho hành đạo Na tri đán vũ, man yên địa,<br /> trong thời đại mới, thời đại của sự đổi thay Thượng hữu giang hồ lão khách tinh.<br /> mẫu người này trong lịch sử Nho giáo (Bình Hoà phùng đồng quận Hà Lang)<br /> trung đại. Nếu nhà nho hành đạo trước đó, Ngóng về nơi sực mùi máu chiến tranh<br /> sinh ra và theo đuổi gắn bó với sự nghiệp phía trời Nam,<br /> khoa cử, với khát vọng kinh bang tế thế, Mười năm mơ được quay đầu ngựa về<br /> khát vọng được hiện thực hóa giáo lý của hướng Mai Đình.<br /> Nho giáo, được mang tài năng phục vụ Nào hay ngay chốn xa xôi mưa Mường<br /> triều đại và nhân dân thì đến giai đoạn này, khói Mán,<br /> khi Nho giáo dần không đảm nhiệm được Cũng vẫn có mặt vị khách tinh lưu lạc<br /> sứ mạng của nó và chuyển giao cho các giang hồ.<br /> học thuyết chính trị xã hội mới thì nhà nho (Ở xứ Bình Hòa gặp người đồng<br /> hành đạo cũng buộc phải có sự lựa chọn hương là Hà Lang)1<br /> con đường của riêng mình. Cùng với một Hay: Nhất ngoạ Long Giang chử,<br /> Niên hoa ngũ độ xuân.<br /> số nhà nho - nhân sĩ trí thức thức thời của<br /> Tiệm khan nhi nữ đại,<br /> thời đại, Nguyễn Thông đã tích cực tham<br /> Đấu giác mấn mao tân.<br /> gia vào công cuộc kháng Pháp. Mặc dù thất<br /> Quan dĩ trì tàng chuyết,<br /> bại song qua đó những nhà nho hành đạo<br /> Thân tương kiệm bổ bần.<br /> đã bộc lộ được vẻ đẹp nhân tính của mình Cố hương nhung mã tại,<br /> trên tư cách một người yêu nước, yêu dân Cốt nhục chính bi tân.<br /> và khát vọng độc lập dân tộc tiêu biểu của (Ðinh Mão tân tuế tác)<br /> Nam Bộ giai đoạn từ sau 1858 đến hết thế Nằm ở bãi Long Giang,<br /> kỷ XIX. Tác phẩm của ông gồm có Ngoạ Đã trải qua năm năm rồi.<br /> Du Sào thi tập, Ngoạ Du sào văn tập, Kỳ Nhìn lại đoàn con trai con gái đã khôn<br /> Xuyên công độc văn sao, Việt sử cương lớn lên dần,<br /> giám khảo lược, Nhân sự kim giám… Bỗng thấy mái tóc mình đã đổi sắc mới.<br /> 2. Nội dung nghiên cứu Làm quan vì chậm thăng nên giấu<br /> Thơ văn Nguyễn Thông có nội dung được vụng về,<br /> khá phong phú. Trong đó, một số lượng Nhà nghèo giữ được tiết kiệm để đỡ<br /> đáng kể ông dành cho việc tỏ bày, thể hiện túng thiếu.<br /> nỗi xót xa, đau đớn khi chứng kiến cảnh Ở làng cũ nay đương có giặc giã,<br /> khói lửa chiến tranh trên quê hương trong Bà con cốt nhục đang chịu cảnh tang<br /> cuộc đối đầu không cân sức giữa dân tộc tóc đắng cay.<br /> Việt Nam với thực dân Pháp lúc bấy giờ. (Ngày tết năm Đinh Mão, 1867)<br /> <br /> 5<br /> NGUYỄN THÔNG VÀ VẺ ĐẸP THƠ VĂN NHÀ NHO HÀNH ĐẠO NỬA SAU THẾ KỶ XIX<br /> <br /> <br /> Nhìn cảnh Triều đình cứ một bước Chỉ kim Yên Triệu bi ca khách,<br /> một lùi, nhân nhượng đến nhượng bộ kẻ Nhiệt huyết điền ưng lữ mấn sương.<br /> thù, thực dân mặc sức thao túng, hoành (Thư hoài thị Doanh điền phó sứ Bùi<br /> hành ở phía Nam, trong khi phía Bắc vẫn Bá Xương)<br /> hừng hực khí thế của các cuộc khởi nghĩa Bến Nghé không dưng hóa thành chiến<br /> của các sĩ phu và nông dân yêu nước song trường,<br /> tất cả đều thất bại.., mà lòng ông quặn Hai mươi năm nơi miền sông bể, lấy<br /> thắt. Tác giả nhìn đâu cũng thấy chiến say làm quê hương.<br /> trường máu đổ, mà mình thì dường như Từ đất cũ cùng đến đây giờ chỉ còn có ông,<br /> bất lực trong khi bầu máu nóng với dân Quen va chạm với hiểm nguy, đáng<br /> với nước vẫn nguyên vẹn: cười tôi là ngông cuồng.<br /> Vũ hám phong chàng chiến huyết đôi, Lời nghị luận trong triều toàn nghe<br /> Bằng cao đương nhật quyện đê hồi. bàn về năm điều lợi,<br /> Ninh tri nhất lão ky tinh hậu, Buồm mây biết ngày nào thẳng ra<br /> Hoàn hữu tiên tra phạm Đẩu lai. trùng dương.<br /> Thụ đới tàn chi kinh kiếp hỏa, Đến nay duy chỉ có những khách<br /> Trúc trừu tân duẫn đãi xuân lôi. khảng khái bi ca nước Yên nước Triệu,<br /> Ưu thời Giả phó thiên đa cảm, Máu nóng vẫn đầy lồng ngực nhưng<br /> Khẳng khái đằng lâm thủ trụng hồi. mái tóc đã bạc trắng nơi quê người rồi.<br /> (Phụng họa Nguyễn Phạm thị hiền (Ghi nỗi lòng đưa ông Doanh điền phó<br /> Gia Định cố thành, ký chi tác) sứ Bùi Bá Xương)<br /> Gió dập mưa dồn trên vùng đất đẫm Cuối năm 1861, khi quân Pháp chiếm<br /> máu chiến tranh, thành Biên Hòa, quân triều đình rút lui về<br /> Trên cao mỏi mệt cúi đầu nhớ lại buổi ấy. Phước Tuy, Nguyễn Thông có đi theo, cảm<br /> Nào hay sau khi một ông già cưỡi sao khái trước hoàn cảnh lúc bấy giờ, Nguyễn<br /> đi rồi, Thông viết:<br /> Lại có bè tiên phạm sao Đẩu tới. Ngâm thiền bất tri xứ,<br /> Cây mang cành tàn còn sợ cơn lửa kiếp, Bạc mộ thanh cánh bi.<br /> Tre nảy măng non đang chờ tiếng sấm Hành khách quyện dục tức,<br /> xuân. Thâm lâm nhân tích hy.<br /> Lòng Giả phó lo đời riêng ngổn ngang Cơ hổ giáp lộ đề,<br /> cảm xúc, Linh lộ triêm ngã y.<br /> Ngậm ngùi lên cao trông về, mấy lần Sở tư diểu thiên mạt,<br /> ngoái đầu lại. Bồi hồi tương an quy.<br /> (Kính họa thơ “Thành cũ Gia Định” (Long Thành Phước Tuy đồ trung<br /> của hai ông Nguyễn và Phạm gởi) cảm hoài)<br /> Ngưu Chử vô đoan tác chiến trường, Ve kêu không biết ở nơi nào,<br /> Trấp niên giang hải túy vi hương. Lúc chiều tối, tiếng nghe càng thêm<br /> Đồng lai cố quận duy quân tại, buồn thảm.<br /> Quán xúc nguy cơ tiếu ngã cuồng. Khách đi đường mỏi mệt muốn nghỉ,<br /> Triều luận không văn đàm ngũ lợi, Rừng sâu vết chân người ít.<br /> Vân phàm hà nhật hạ trùng dương. Hổ đói gào thét sát bên đường,<br /> <br /> 6<br />  LÊ VĂN TẤN - KIM GANG SAN<br /> <br /> <br /> Sương rơi ướt đầm áo ta. Mồ chôn nơi đất khách nay lại càng<br /> Nơi mình nghĩ tới ở chân trời xa vời, thêm hiu quạnh.<br /> Dùng dằng nhưng làm sao trở về được. Rưới một chén rượu vào đám cỏ thơm<br /> (Từ Long Thành đi Phước Tuy cảm trên mồ,<br /> hoài trên đường) Hai hàng nước mắt lã chã rơi dưới<br /> Bên cạnh đó, thơ Nguyễn Thông còn bóng chiều tà.<br /> thể hiện tình cảm chân thành, giản dị mà Các cháu (con của em) biết gửi nhờ<br /> sâu sắc đáng quý của ông cho gia đình, vợ ai,<br /> con nói riêng, cho xóm làng nói chung: Một mình lẻ loi ra đi khác với mọi<br /> Âm phù thư đố kiếm ngân ân, người.<br /> Mã giác nan kỳ lữ mấn ban. Đêm nay từ chỗ sông Mân dời thuyền<br /> Tạc dạ thuần lô giang thượng mộng, Trời lạnh mưa lất phất suốt đêm<br /> Tiên tuỳ hoàn hội đáo gia san. (Từ biệt mộ người em)<br /> (Tống nội tử Ngô Vũ khanh Nam quy, Đặc biệt, Nguyễn Thông dành tình<br /> kỳ 2) cảm khá sâu nặng của mình để bày tỏ sự sẻ<br /> Sách âm phù đã mọt, gươm đã rỉ hoen, chia với những nhân sĩ vì chí vì nghĩa lớn<br /> Khó hẹn đến khi ngựa mọc sừng, ở mà phải bỏ mình. Đó là các thơ viết về<br /> mãi đất khách khóm tóc mai đã pha bạc. Phan Văn Đạt, Trương Định, Hồ Huân<br /> Đêm qua nằm mơ về trên sông hưởng Nghiệp, Nguyễn Tri Phương, Nguyễn<br /> cái thú canh rau cần chả cá vược, Duy… Trường hợp ông viết về Nguyễn<br /> Giấc mơ ấy đã theo vòng xuyến bà về Duy là một ví dụ tiêu biểu. Ngày 16 tháng<br /> quê nhà trước. giêng năm Tân Dậu (1861) quân Pháp đánh<br /> (Tiễn vợ về Nam, kỳ 2) đồn Phú Thọ, Nguyễn Duy (cháu Nguyễn<br /> Ông nặng lòng với nấm mồ của người Tri Phương) lúc bấy giờ làm chức tán lý<br /> em quạnh quẽ nơi đất khách. Đây là bài thơ khu Ðịnh Biên ra sức chống trả, bị tử trận,<br /> ông viết về người em tên Hài chữ Quý xác không còn nguyên vẹn, nhờ có người<br /> Hòa, mất chôn ở thôn Trung, xã Mỹ nhận ra dấu áo ông thường mặc mới thu<br /> Thạnh, huyện Vĩnh Bình (tỉnh Vĩnh Long). lượm được đem về táng ở cửa phương<br /> Ngày 19-5-1867 (Ðinh Mão) thành Vĩnh Ðông thành Biên Hoà. Bài thơ như sau:<br /> Long thất thủ, Nguyễn Thông nhận chỉ đổi Tây phong phiêu đại thụ,<br /> ra Bình Thuận. Ngày 5 tháng 7 ra đi, ông Nhất địch ế viên môn.<br /> làm bài thơ này để từ biệt nấm mồ em: Mãn địa mai hùng lược,<br /> Nam sự kỷ thì định, Tam quân khấp cựu ân<br /> Lữ phần kim cánh vi. Ðồ tích không y táng,<br /> Nhất bôi loại phương thảo, Na tri hạo khí tồn.<br /> Song lệ lạc tà huy. Niên niên hư trủng thượng,<br /> Chư điệt bằng thuỳ thác, Di lão loại phương tôn.<br /> Cô tung dữ chúng vi. (Khấp Nguyễn Duy)<br /> Mân giang di trạo xứ, Gió tây xô cây đại thụ,<br /> Hàn vũ dạ phi phi. Một đêm ngã lấp cửa viên.<br /> (Biệt vong đệ lữ phần) Khắp đất vùi chôn thịt xương người<br /> Việc trong Nam biết bao giờ xong, thao lược hùng tài,<br /> <br /> 7<br /> NGUYỄN THÔNG VÀ VẺ ĐẸP THƠ VĂN NHÀ NHO HÀNH ĐẠO NỬA SAU THẾ KỶ XIX<br /> <br /> <br /> Ba quân khóc nhớ ơn xưa. Há phải cúng tế thánh thần trong núi.<br /> Người người tiếc chỉ chôn có chiếc áo Khó nhọc một lần mà có thể thong thả<br /> không mà thôi, lâu dài,<br /> Nào hay hạo khí mãi vẫn còn. Tốn phí chốc lát mà có thể yên ổn mãi<br /> Hàng năm trên chỗ mộ phần rỗng, mãi.<br /> Các bậc di lão vẫn rưới rượu lên ngọn Mấy lời nhắn với bạn nhà nông ta,<br /> cỏ thơm. Có chí thì cuối cùng việc sẽ xong.<br /> (Khóc Nguyễn Duy) (Khuyên chấn hưng việc thủy lợi)<br /> Trong cuộc đời hành đạo của mình, Một nội dung nữa cần phải nhắc đến<br /> Nguyễn Thông còn có đóng góp quan trọng trong thơ văn Nguyễn Thông chính là sự<br /> cho công cuộc vận động tổ chức đưa dân đi quan tâm của ông đối với sự nghiệp giáo<br /> khai hoang, làm thủy lợi, trồng cây ở hai dục nhằm nâng cao học phong của thời đại<br /> xứ Quảng Ngãi và Bình Thuận. Những bấy giờ. Nguyễn Thông đã có quãng thời<br /> việc làm của ông trên mặt trận này càng gian khá dài làm Đốc học và đây chính là cơ<br /> cho thấy ở Nguyễn Thông một năng lực tư hội giúp ông hiện thực hóa tư tưởng thực<br /> duy và hành động gắn chặt với thực tiễn, học của mình được khơi nguồn từ trước với<br /> tiến bộ, yêu quý và chủ động gắn bó, gần danh nho Võ Trường Toản. Đây là bài ông<br /> gũi với đời sống của người nông dân viết để ngợi ca tài học và công đức của Võ<br /> đương thời. Nội dung này cũng được ông Trường Toản:<br /> phản ánh sinh động trong các sáng tác của Phu tử đĩnh sinh hậu thiên tải,<br /> mình mà tiêu biểu như các bài Khuyến cần Nhược tại Thù Tứ thân cung tường.<br /> nông (Khuyên chăm việc làm ruộng), Đại học nhất biên yết vi chỉ,<br /> Khuyến hưng cừ (Khuyên chấn hưng việc Hoàng hoàng thu hiệu trác hán chương.<br /> thủy lợi), Khuyến tài thực (Khuyến trồng Thiên sinh đại hiền vị giác thế,<br /> trọt), Tân lang thụ (Cây cau), Ngô đồng Huân liệt bất tại đăng nham lang.<br /> (Cây ngô đồng)… Cập môn chư công thụ tâm pháp,<br /> Cao điền thủy dị hạc, Thủ chỉnh hải nhạc phù hoàng cương...<br /> Đê điều thủy bất dinh. (Đinh Mão tam nguyệt nhị thập bát<br /> Cận sơn hữu tuyền mạch, nhật thiên táng Sùng Đức Võ phu tử<br /> Cừ yển nghi tảo doanh. thuật sự húc đồng học chư tử)<br /> Cử tháp tự thành vũ, Phu tử sinh ra sau hàng ngàn năm,<br /> Hà tất từ sơn linh. Mà như gần cạnh cung tường nơi sông<br /> Nhất lao khả cửu dật, Thù sông Tứ.<br /> Tạm phí khả vĩnh ninh. Một quyển Đại học phát huy yếu chỉ<br /> Ký ngữ ngã nông nhân, tinh vi,<br /> Hữu chi sự cánh thành. Rực rỡ như dòng sông Hán ngời ngời<br /> (Khuyến hưng cừ) trên trời thu.<br /> Ruộng trên cao nước dễ bị cạn, Trời sinh bậc đại hiền để dạy dỗ cho đời,<br /> Ruộng dưới thấp nước không đầy. Công nghiệp không phải ở chỗ làm<br /> Gần núi có mạch suối, quan cho triều đình.<br /> Việc đào nương đắp đập nên làm cho sớm. Các ông môn đệ được trao tâm pháp,<br /> Cầm cái mai đào là thành mưa, Đều là những người sửa sang non bể,<br /> <br /> 8<br />  LÊ VĂN TẤN - KIM GANG SAN<br /> <br /> <br /> nâng đỡ hoàng gia... kẻ sĩ mà cả cuộc đời hành trình cùng thời<br /> (Ngày 28 tháng 3 năm Đinh Mão 1867 đại đau thương của đất nước:<br /> dời mộ Sùng Đức Võ phu tử thuật lại để Dục tầm dao thảo nhiễu hồ thành,<br /> khuyên các học trò) Vân ảnh hồ quang chiếu nhãn thanh.<br /> Với những trải nghiệm quý giá của Tối ái dạ lai tân nguyệt thượng,<br /> mình trên các cương vị khác nhau, đặc biệt Dã hàng hoành dịch kích không minh.<br /> là những công việc có liên quan đến giáo (Bạch Hồ nhàn hành)<br /> sự, Nguyễn Thông càng thêm cơ hội và Muốn tìm cỏ thơm, đi vòng quanh hồ,<br /> kinh nghiệm thể hiện tư tưởng học tập Bóng mây pha ánh hồ chiếu lên sắc xanh.<br /> cũng như sáng tạo nghệ thuật phải gắn với Thích làm sao khi đêm đến, trăng non<br /> hiện thực đời sống xã hội. Vì lẽ đó, ông vừa lên,<br /> phản đối lối học cũ sáo mòn, tầm chương Được thổi sáo bơi thuyền nan khua<br /> trích cú, hoa mỹ hình thức mà không đào bóng trăng trên mặt nước.<br /> sâu vào nội dung tư tưởng. Ông đòi hỏi kẻ (Đi dạo ở Bạch Hồ)<br /> sĩ thì không chỉ sách vở ru rú một xó, mà Lịch tận nguy cơ toái phách tô,<br /> phải tham gia xông pha, xâm nhập vào đời Hải thiên hà xứ nhận quy đồ.<br /> sống của nhân dân thì mới có thể có những Bán song thủy nguyệt Nam Trung cảnh,<br /> trang viết sinh động và thuyết phục được Tứ bích vân sơn vật ngoại đồ.<br /> người đọc: Cao ngọa tiệm thành Kê Thúc lãn,<br /> Bệnh khởi nha thiêm cửu ô trần, Phóng ca thùy tín Liễu Châu ngu.<br /> Án đầu kiểm điểm mỗi thận thân. Tửu hàm ngạn trách giang thôn vãn,<br /> Quái lai cổ tịch năng lưu độc, Nhàn hứa sa âu bạn điếu đồ.<br /> Thích thủ thương đa dục sát nhân. (Giang đình đề bích)<br /> (Nhàn cư kiểm thư vị độc vật sở thích) Trải hết nguy nan, thể phách tan nát<br /> Khỏi bệnh, thấy những cái thể đánh rồi sống lại,<br /> dấu sách bị bụi phủ đã lâu, Góc bể chân trời biết dường về nơi đâu.<br /> Một mình xem xét dọn dẹp ở trước án. Trăng nước nửa song gợi cảnh Nam Trung,<br /> Việc kỳ quái xảy ra trong sách cũ lại Núi mây bốn vách như tranh cõi tiên.<br /> chứa giữ vật độc, Nằm khểnh dần trở nên lười như Kê Thúc,<br /> Chích vào tay ta rất đau tưởng chết. Ca tràn ai tin được cái ngu của Liễu Châu.<br /> (Lúc rỗi kiểm lại sách vở bị con vật Rượu say bịt khăn đi dạo bên thôn ven<br /> độc chích) sông lúc xế chiều,<br /> Bên cạnh những quan hoài trở trăn của Nhàn hẹn với chim âu trên bãi cát,<br /> mình trên tư cách của một nhà nho yêu đánh bạn với ông câu.<br /> nước và hành động hướng về đất nước, về (Đề vách đình bên sông)<br /> người dân cũng như học phong Nam Bộ Một đóng góp quan trọng khác của<br /> lúc đó, Nguyễn Thông còn một số bài thơ Nguyễn Thông không thể không nhắc tới<br /> hướng nội với sự thể hiện nhưng ưu tư thân chính là những tư tưởng của ông được thể<br /> phận cá nhân, lời thơ buồn váng vất mà hiện qua điều trần 4 việc nội trị khi được<br /> đẹp đẽ. Đó cũng là lúc ông hướng sự quan vua Tự Đức cầu lời nói thẳng. Bốn việc đó<br /> tâm của mình tới thiên nhiên trăng gió với là “Chọn nhân tài bổ làm quan; cải tiến<br /> mong muốn được hưởng chút an nhàn của việc võ lược; sửa đổi thuế và thổ sản; chú<br /> <br /> 9<br /> NGUYỄN THÔNG VÀ VẺ ĐẸP THƠ VĂN NHÀ NHO HÀNH ĐẠO NỬA SAU THẾ KỶ XIX<br /> <br /> <br /> trọng điều khoan hậu”. Bản tấu này mặc dù đất nước, một lần nữa chúng ta chia sẻ với<br /> đã có lịch sử trên một thế kỷ, song theo các ông về khát vọng, tâm huyết trong việc xây<br /> nhà nghiên cứu nó hiện vẫn chứa đựng dựng một bộ máy quan lại trong sạch, vì<br /> nhiều giá trị, nhất là với công cuộc cải dân và chế độ. Chỉ tiếc là nhà Nguyễn đã<br /> cách, đổi mới của đất nước trong giai đoạn không nghe theo điều trần của ông như đã<br /> hiện nay. Ví như về việc chọn nhân tài bổ từng không nghe nhiều đề nghị canh tân<br /> làm quan, Nguyễn Thông viết: “Thời xưa của nhiều trí thức cấp tiến lúc bấy giờ<br /> chọn kẻ sĩ, phải xem xét rõ ràng, chắc chắn (Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch,<br /> rồi mới bổ làm quan. Vì chức quan mà Phạm Phú Thứ...). Âu đó cũng là do sự<br /> chọn người, không vì người mà chọn chức quy định bởi điều kiện và hạn chế có tính<br /> quan... Thế mà nay những học trò sơ học lịch sử mà nhà Nguyễn đã không vượt<br /> non nớt, những con nhà quyền quí vênh qua được.<br /> váo, những bọn lại điển tầm thường; không 3. Kết luận<br /> xét hạnh kiểm, không lường tài năng, chỉ Đánh giá về thơ văn Nguyễn Thông,<br /> căn cứ vào phẩm hàm của cha ông mà giao tác giả Lê Chí Dũng và Nguyễn Kim Hưng<br /> ngay cho trách vụ trọng yếu. Làm quan viết: “Thơ văn Nguyễn Thông là tấm lòng<br /> không có đủ tư cách mà cho giữ chức điều ưu ái đối với những người xấu số, sự quan<br /> khiển, không trong sạch mà cho giữ quyền tâm đến nghề làm ruộng và gắn bó với đời<br /> tài chánh, không giỏi phán đoán mà cho sống của nông dân. Ông ca ngợi và xót<br /> giữ việc can răn, quen thói nể nang mà cho thương những người hy sinh trong cuộc<br /> làm việc điều bổ quan chức. Như thế muốn chiến đấu chống Pháp. Nổi bật và bao<br /> quan lại xứng chức, nhân dân thoả lòng và trùm là tấm lòng yêu mến quê hương mà<br /> chính sự mở mang, phỏng có được không? ông phải lìa bỏ vì không chịu sống trên đất<br /> Gần đây, có tệ bỏ chức nghiệp để đi cầu kẻ thù đã chiếm đóng... Đó là nét đặc sắc<br /> cạnh thanh danh, kết nhiều bè bạn để nhờ của một con người tiêu biểu cho phong<br /> đề cử. Đã là thân nhơ bẩn mà muốn danh trào tỵ địa - một trong những phong trào<br /> được đồn vang... Thần trộm thấy, thói cầu yêu nước ở Nam Bộ nửa cuối thế kỷ XIX”2.<br /> cạnh thịnh hành thì đạo liêm sỉ bị tổn thất, Về bút pháp, nhận thấy, hầu hết trước tác<br /> phép lựa chọn càng thả lỏng thì quan lại của ông thiên về tả thực, hướng đến và thể<br /> kém cỏi... Từ nay xin, mỗi lần chức vụ có hiện sự gắn bó sâu sắc với tình hình chính<br /> khuyết thì Bộ Lại phải xét trước những trị xã hội cũng như đời sống của người dân<br /> người đáng được điều bổ. Phẩm hàm lúc bấy giờ. Thơ ông giàu tính chất trữ<br /> ngang nhau thì xét hạnh kiểm. Hạnh kiểm tình, mang tính tố cáo cao, không sa đà<br /> ngang nhau thì xét tài năng. Tài năng viển vông hay sáo rỗng... Tuy nhiên, đôi<br /> ngang nhau thì xét công trạng... Sau khi đã lúc trong thơ văn ông, nhất là những bài<br /> nhận chức, nếu có người nào làm công việc thơ, câu thơ thể hiện tính hướng nội, khai<br /> không chạy hoặc làm điều tham ô, thì Bộ thác cái tôi cá nhân trong sự đối diện với<br /> ấy phải chịu trách nhiệm. Có như thế, ở mất mát của dân tộc hay khi trở trăn phận<br /> triều đình không có người bất tài, quan lại vị theo truyền thống Nho giáo thì xúc cảm<br /> không có người lạm chức...”. Đề cập những không tránh khỏi sự buồn bã hiu hắt của<br /> ý tưởng và cách làm trên đây của Nguyễn một nhà nho cảm thấy bất lực trước vận<br /> Thông và đặt trong bối cảnh hiện nay của mệnh tồn vong của non sông mà mình<br /> <br /> 10<br />  LÊ VĂN TẤN - KIM GANG SAN<br /> <br /> <br /> đang mang nặng lòng yêu thương tha thiết. Chú thích:<br /> Nguyễn Thông là một nhà trí thức yêu 1Tác phẩm Nguyễn Thông, Cao Tự Thanh, Đoàn<br /> nước, nhà văn hóa lớn tiêu biểu của Nam Lê Giang trích dịch và giới thiệu, Sở Văn hóa và<br /> bộ và Nam Trung Bộ ở nửa cuối thế kỷ Thông tin Long An, 1984, tr.153. Trích văn thơ<br /> XIX. Ông vốn xuất thân là một nhà nho và Nguyễn Thông trong bài chúng tôi đều lấy từ đây.<br /> sự nghiệp hành đạo của Nguyễn Thông<br /> 2<br /> Từ điển văn học, bộ mới, Nxb Thế giới, Hà Nội,<br /> minh chứng cho sự tồn tại để xác lập nên 2004, tr.1189.<br /> một mẫu nhà nho hành đạo trong thời đại TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> mới ở vào giai đoạn nửa sau thế kỷ XIX 1. Cao Chí Dũng (2004), “Nguyễn Thông”, Từ<br /> trong lịch sử văn chương Nho giáo Việt điển văn học, bộ mới, Nxb Thế giới, Hà Nội,<br /> Nam. Ông đồng thời là nhà hoạt động tr.1189.<br /> chính trị, xã hội, nhà giáo dục, nhà thơ, nhà 2. Hợp tuyển thơ văn yêu nước nửa sau thế kỷ<br /> văn nổi tiếng, nhà sử học có ý thức trách XIX (1858-1900), in lần thứ hai, có sửa chữa,<br /> nhiệm cao, có đóng góp rất tích cực vào sự Nxb Văn học, Hà Nội, 1976.<br /> nghiệp chung của đất nước. Trước tác 3. Bùi Thụy Đào Nguyên, Nhớ Nguyễn Thông,<br /> nguồn:<br /> Nguyễn Thông hiện còn 76 bài thơ, 25 bản http://www.thivien.net/Nguy%E1%BB%85n-<br /> văn, 6 bản sớ điều trần, và cùng với đó đã Th%C3%B4ng/author-<br /> có khoảng 200 đầu sách nghiên cứu về thân rfaS1tOCWjWB9PkLJ5MHxw.<br /> thế sự nghiệp của ông. Tất cả cho thấy vị 4. Cao Tự Thanh, Đoàn Lê Giang (1984), trích<br /> trí quan trọng của ông trong lịch sử văn dịch và giới thiệu, Tác phẩm Nguyễn Thông,<br /> hóa dân tộc. Tài năng và nhân cách của Sở Văn hóa Thông tin Long An.<br /> ông là một tấm gương sáng về hình ảnh 5. Ca Văn Thỉnh, Bảo Định Giang (1984) (biên<br /> soạn), Nguyễn Thông con người và tác phẩm,<br /> một trí thức chân chính, một con người mà<br /> Nxb Tp. Hồ Chí Minh.<br /> cuộc đời từng trải qua nhiều cay đắng song<br /> 6. Lê Quang Trường (2013), “Nguyễn Thông -<br /> luôn giữ trọn lòng trung hiếu son sắt luôn người thầy phát huy học phong Nam Bộ,<br /> hướng về đất nước và người dân. Tạp chí Văn hóa và Du lịch, số 14 (68).<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 01/10/2017 Biên tập xong: 15/7/2018 Duyệt đăng: 20/7/2018<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 11<br />