Nhà hàng Việt Nam: Một hiện tượng về vốn xã hội của người Việt Nam định cư tại Nhật

Xã hội học, số 1(113), 2011 51<br /> <br /> <br /> <br /> Nhµ hµng ViÖt Nam - mét hiÖn t−îng vÒ vèn x· héi cña<br /> ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt<br /> <br /> <br /> Hirasawa Ayami*<br /> <br /> 1. Giíi thiÖu<br /> Bµi viÕt nµy ph©n tÝch t×nh h×nh vèn x· héi cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt<br /> th«ng qua pháng vÊn c¸c chñ nhµ hµng ng−êi ViÖt ®Þnh c− ë NhËt1.<br /> Trong nghiªn cøu cña chóng t«i, “ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt” chØ (1) nh÷ng<br /> ng−êi tr−íc ®©y lµ thuyÒn nh©n quyÕt ®Þnh ®Þnh c− ë NhËt vµ (2) gia ®×nh cña hä (nh÷ng<br /> ng−êi thuéc diÖn ‘ODP’2, nh÷ng ng−êi ®Õn NhËt ®Ó kÕt h«n víi nh÷ng ng−êi ViÖt Nam ®·<br /> sèng ë NhËt, v.v.), (3) nh÷ng ng−êi tr−íc ®©y ë tr¹i tÞ n¹n n−íc ngoµi vµ ®Õn NhËt ®Þnh c−,<br /> vµ (4) nh÷ng ng−êi vèn lµ du häc sinh ®Õn NhËt tr−íc n¨m 1975.<br /> Theo Granovetter, con ng−êi bÞ ®Æt vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi - «ng gäi lµ “sù bÞ<br /> rµng buéc” (embeddedness), vµ c¸c mèi quan hÖ x· héi ®ã quy ®Þnh hµnh ®éng vµ thãi<br /> quen cña chóng ta (Granovetter,1985:482). §Ó kh¶o s¸t ho¹t ®éng kinh doanh cña<br /> ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt, quan ®iÓm cña Granovetter gîi ý r»ng m¹ng l−íi x·<br /> héi lµ mÊu chèt trong viÖc lµm ¨n kinh doanh cña hä. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh<br /> doanh, ng−êi ta th−êng nhËn sù gióp ®ì tõ nh÷ng ng−êi kh¸c, nÕu lµ ng−êi nhËp c−<br /> th× xu h−íng nh− vËy cµng m¹nh h¬n v× hä th−êng thiÕu c¸c lo¹i vèn. V× vËy, tõ ho¹t<br /> ®éng kinh doanh cña mét ng−êi chóng ta cã thÓ biÕt m¹ng l−íi x· héi vµ n¨ng lùc cña<br /> ng−êi ®ã. Cuèi cïng chóng ta sÏ thÊy nhµ hµng cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt<br /> thËt sù lµ mét kiÓu h×nh (phenotype) vÒ c¸c lo¹i vèn3.<br /> 2. Vèn x· héi vµ Quan hÖ m¹nh - yÕu<br /> §Ó kh¶o s¸t chøc n¨ng cña m¹ng l−íi x· héi, chóng t«i sö dông kh¸i niÖm “vèn<br /> x· héi” vµ c¸ch tiÕp cËn “quan hÖ m¹nh - yÕu”. Kh¸i niÖm “vèn x· héi” ®−îc dïng ®Ó<br /> chØ hiÖn t−îng mét c¸ nh©n nhËn ®−îc lîi Ých tõ c¸c mèi quan hÖ vµ/hoÆc c¸c nhãm mµ<br /> nã thuéc vµo. §Þnh nghÜa kh¸i niÖm “vèn x· héi” kh¸c nhau tïy theo ®èi t−îng nghiªn<br /> cøu cña c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c nhau. C¸c c«ng tr×nh x· héi häc nhÊn m¹nh vai trß<br /> cña vèn x· héi khi bµn vÒ viÖc duy tr× x· héi, vÒ sù hç trî trong gia ®×nh, vÒ nh÷ng lîi<br /> Ých tõ ngoµi gia ®×nh (Portes,1998:1). Bourdieu vµ Colman lµ ng−êi ®· gãp phÇn to lín<br /> trong viÖc ph¸t triÓn kh¸i niÖm nµy vÒ mÆt lý thuyÕt. Bourdieu cho r»ng vèn x· héi cã<br /> <br /> *<br /> Nghiªn cøu sinh x· héi häc, Tr−êng §¹i häc Hitotsubashi - §¹i häc Quèc gia (NhËt B¶n).<br /> 1<br /> Bµi viÕt nµy dùa trªn luËn v¨n th¹c sÜ cña t¸c gi¶ “T×nh h×nh viÖc lµm cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë<br /> NhËt vµ ho¹t ®éng kinh doanh cña hä” (2007) ë tr−êng ®¹i häc Hitotsubashi (viÕt b»ng tiÕng NhËt). ViÖc<br /> nghiªn cøu thùc ®Þa ®· ®−îc thùc hiÖn tõ n¨m 2007 ®Õn 2009.<br /> 2<br /> ODP (Orderly Departure Program) : Ngµy 30 th¸ng 5 n¨m 1979, UNHCR (United Nations High<br /> Commissioner for Refugees) vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam tháa thuËn vÒ viÖc cho phÐp gia ®×nh cña ng−êi tÞ<br /> n¹n ®· ®Þnh c− ë n−íc ngoµi xuÊt c¶nh hîp ph¸p.<br /> 3<br /> Chóng t«i sÏ nãi vÒ vèn v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt (®Æc biÖt lµ vèn v¨n hãa cña thÕ hÖ<br /> thø 1.5) ë bµi sau.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 52 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> hiÖu lùc gi÷a nh÷ng ng−êi quen biÕt hoÆc kh«ng quen biÕt nh−ng “thõa nhËn” nhau.<br /> Mét c¸ nh©n víi t− c¸ch lµ thµnh viªn cña mét nhãm nµo ®ã cã thÓ n¾m lîi Ých vÒ kinh<br /> tÕ, thËm chÝ vÒ v¨n hãa. Tøc lµ, cã t− c¸ch thµnh viªn cña mét nhãm nµo ®ã lµ ®iÒu<br /> kiÖn b¶o ®¶m sù tÝn nhiÖm, vµ víi sù tÝn nhiÖm ®ã ng−êi ta cã thÓ tiÕp cËn nh÷ng g×<br /> mµ ng−êi ta cÇn. Bourdieu chó ý ®Õn mÆt ph−¬ng tiÖn cña vèn x· héi4. Cßn Colman,<br /> dï c¸ch suy nghÜ cã ®iÓm chung víi Bourdieu, nh−ng «ng cßn quan t©m ®Õn vèn x· héi<br /> trong viÖc thùc hiÖn lîi Ých c«ng céng, trong ph¹m vi réng h¬n Bourdieu5. Trong<br /> nghiªn cøu nµy, chóng t«i ®Þnh nghÜa vèn x· héi mét c¸ch cô thÓ nh− sau: “vèn x· héi<br /> lµ c¸i sinh ra tõ c¸c mèi quan hÖ vµ cã vai trß gièng nh− "vèn", kh«ng h¹n chÕ trong<br /> mét tæ chøc, nhãm nhÊt ®Þnh.”<br /> Theo Portes (1998:7-9), nguån vèn x· héi cã thÓ chia ra 4 lo¹i: “gi¸ trÞ (®−îc) hÊp<br /> thu” (value introjection), “sù cè kÕt giíi h¹n” (bounded solidarity), “sù trao ®æi qua l¹i”<br /> (reciprocity exchange), “sù tÝn nhiÖm ¸p ®Æt” (enforceable trust). C¸c kh¸i niÖm nµy sÏ<br /> gióp chóng ta kh¶o s¸t néi dung cña mét vèn x· héi nhÊt ®Þnh6.<br /> “Gi¸ trÞ hÊp thu” cã thÓ xem lµ nh÷ng gi¸ trÞ, quy t¾c chóng ta hÊp thu tõ lóc<br /> nhá mét c¸ch tù nhiªn. Chóng ta th−êng tu©n thñ mµ kh«ng ý thøc ®Æc biÖt vÒ nã.<br /> Chóng ta cïng cã “gi¸ trÞ hÊp thu” chung, nªn cuéc sèng hµng ngµy tiÕp tôc mét c¸ch<br /> su«n sÎ. Portes nªu ra mét sè vÝ dô: chóng ta tr¶ nî vµo ngµy nhÊt ®Þnh, chóng ta<br /> ®ãng gãp cho tõ thiÖn, chóng ta theo luËt giao th«ng, v× chóng ta c¶m thÊy cã nghÜa vô<br /> lµm nh− vËy (Portes,1998:7). Vèn x· héi mµ nguån nµy mang ®Õn cã Ých khi t¹o ra lîi<br /> Ých c«ng céng, ®ång thêi chóng ta còng cã thÓ ¸p dông cho nh÷ng hiÖn t−îng nhá, vÝ<br /> dô vèn x· héi trong gia ®×nh. Vèn x· héi trong gia ®×nh th−êng b¾t nguån tõ “gi¸ trÞ<br /> hÊp thu” vµ c¶ “sù cè kÕt giíi h¹n”.<br /> “Sù cè kÕt giíi h¹n” nÕu nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n lµ “t¹o ra ý thøc "chóng ta”.<br /> Portes trÝch dÉn mét ph©n tÝch cña Marx vµ Engels vÒ viÖc t¹o ra ý thøc giai cÊp. V×<br /> nh÷ng ng−êi lao ®éng cã hoµn c¶nh chung nªn nh÷ng ng−êi ®ã cã nhËn thøc chung<br /> “chóng ta lµ ai” vµ hä gióp ®ì nhau. Sù ®oµn kÕt nh− vËy kh«ng ph¶i lµ do quy t¾c<br /> ®−îc hÊp thu tõ lóc nhá mµ lµ do th©n phËn chung. C¶m gi¸c “chóng ta” gi÷a nh÷ng<br /> ng−êi trong mét nhãm nhÊt ®Þnh, cïng tr−êng ®¹i häc, cïng t«n gi¸o, cïng quª, cïng<br /> tÇng líp, cïng bÞ ng−êi b¶n xø kú thÞ v.v. còng cã thÓ lµ nguån lùc m¹nh cña vèn x·<br /> héi (Portes,1998:7-8).<br /> <br /> 4<br /> Theo Bourdieu,vèn x· héi lµ “tæng hîp c¸c tµi nguyªn thùc tÕ hoÆc tiÒm n¨ng g¾n liÒn víi viÖc së h÷u<br /> mét m¹ng l−íi x· héi bÒn v÷ng cña c¸c mèi quan hÖ - sù quen biÕt hoÆc thõa nhËn lÉn nhau - ®−îc thÓ<br /> chÕ hãa Ýt nhiÒu, hoÆc còng cã thÓ nãi c¸ch kh¸c: vèn x· héi lµ tæng hîp c¸c tµi nguyªn liªn quan chÆt<br /> chÏ ®Õn viÖc mét ng−êi thuéc vÒ mét nhãm mµ hä chia sÎ ®Æc ®iÓm chung víi nh÷ng thµnh viªn kh¸c -<br /> ®Æc ®iÓm nµy xøng ®¸ng ®−îc ng−êi kh¸c vµ b¶n th©n ng−êi ®ã nhËn biÕt - h¬n n÷a, nhãm ®ã ®−îc<br /> thèng nhÊt b»ng quan hÖ kÕt hîp l©u bÒn vµ cã Ých” (Bourdieu,1980=1986:31).<br /> 5<br /> Theo Colman, “vèn x· héi ®−îc x¸c ®Þnh qua chøc n¨ng cña nã, theo ®ã, vèn x· héi lµ nh÷ng thùc thÓ ®a<br /> d¹ng víi 2 yÕu tè: nã bao gåm mét b×nh diÖn nµo ®ã cña c¸c c¬ cÊu x· héi, vµ nã t¹o ®iÒu kiÖn cho ho¹t<br /> ®éng cña c¸c t¸c nh©n - c¸ nh©n hoÆc t¸c nh©n - tËp thÓ (nhãm) trong c¬ cÊu ®ã” (Colman,1988:98).<br /> 6<br /> Chóng ta ph¶i chó ý, cã khi dï cã vèn x· héi, nh−ng kh«ng cã c¸ch gióp ®ì; vÝ dô ng−êi trong gia ®×nh<br /> th× cã ®éng c¬ m¹nh mÏ gióp ng−êi th©n nh−ng kh«ng biÕt gióp ®ì nh− thÕ nµo (Portes, 1998:5). Cho<br /> nªn, khi chóng ta kh«ng thÊy sù gióp ®ì gi÷a hai ng−êi th× kh«ng cã nghÜa lµ gi÷a hai ng−êi ®ã kh«ng<br /> cã vèn x· héi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 53<br /> <br /> <br /> <br /> Vèn x· héi kh«ng ph¶i lóc nµo còng mang ®Õn lîi Ých. “Sù trao ®æi” lµ mét sù tÝn<br /> nhiÖm “vô lîi”. Ng−êi ta cho ng−êi kh¸c c¸i g× mµ ng−êi kh¸c cÇn lµ do ng−êi ta biÕt cã<br /> thÓ ®−îc tr¶ l¹i trong t−¬ng lai. Tuy vËy, ng−êi cho kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®−îc tr¶<br /> l¹i tõ ng−êi nhËn. Theo Portes (1998:8-9) cã nhiÒu h×nh thøc ®¸p tr¶, cã khi c¸i mµ<br /> ng−êi ta nhËn l¹i lµ vÞ trÝ x· héi, danh tiÕng, sù ñng hé.<br /> “Sù tÝn nhiÖm ¸p ®Æt” liªn quan ®Õn “sù trao ®æi”. Còng cã thÓ nãi lµ v× cã “sù tÝn<br /> nhiÖm ¸p ®Æt” nªn “sù trao ®æi” tån t¹i. Lý do ng−êi cho cã thÓ tin ng−êi nhËn ch¾c<br /> ch¾n tr¶ l¹i lµ nÕu ng−êi nhËn kh«ng tr¶ l¹i th× ng−êi ®ã sÏ bÞ bÊt lîi, vÝ dô ng−êi ®ã bÞ<br /> céng ®ång cña m×nh khai trõ. Theo nghÜa nµy, chóng ta cã thÓ giao dÞch víi nhau<br /> kh«ng cÇn dùa vµo luËt ph¸p vµ b¹o lùc. Søc m¹nh cña céng ®ång b¾t buéc ng−êi ta<br /> tÝn nhiÖm nhau (Portes,1998:9).<br /> Kh¸i niÖm vèn x· héi cã quan hÖ bæ sung víi c¸ch tiÕp cËn “quan hÖ m¹nh - yÕu”.<br /> C¸ch tiÕp cËn quan hÖ m¹nh - yÕu cô thÓ h¬n, chó ý ®Õn quan hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ<br /> chó ý ®Õn c¸i ®−îc trao ®æi. Granovetter ®−a ra gi¶ thuyÕt “Søc m¹nh cña quan hÖ yÕu”<br /> tõ gãc nh×n chøc n¨ng “cÇu nèi” (“bridging”) - chøc n¨ng truyÒn th«ng tin tõ x· héi nµy<br /> ®Õn x· héi kia - cña nh÷ng ng−êi quan hÖ yÕu (Granovetter,1973:1364,<br /> Granovetter,1974). Theo Granovetter, nh÷ng ng−êi thuéc nhãm quan hÖ m¹nh (hay<br /> nãi ®óng h¬n lµ quan hÖ víi nh÷ng ng−êi gÇn gòi, th−êng xuyªn gÆp gì) th× cã møc ®é<br /> “®ång chÊt” cao vÒ m¹ng l−íi x· héi, hä cã kh¶ n¨ng thuéc vµo m¹ng l−íi x· héi gièng<br /> nhau. Trong khi ®ã, nh÷ng ng−êi quan hÖ yÕu (hay nãi ®óng h¬n lµ quan hÖ víi nh÷ng<br /> ng−êi hiÕm khi gÆp) th× møc ®é “®ång chÊt” thÊp, hä cã kh¶ n¨ng thuéc vµo m¹ng l−íi<br /> x· héi kh¸c. X· héi hoÆc thÕ giíi xung quanh m×nh vµ x· héi hoÆc thÕ giíi cña ng−êi<br /> kh¸c tÊt nhiªn cã kh¸c biÖt vÒ mÆt th«ng tin. Cho nªn ng−êi ta cã thÓ biÕt ®−îc nh÷ng<br /> th«ng tin míi nhiÒu h¬n qua nh÷ng ng−êi quan hÖ yÕu<br /> (Granovetter,1983:205;1973:1369-1373). Nh÷ng ng−êi quan hÖ yÕu cã gi¸ trÞ th«ng<br /> tin. Granovetter nãi mét c¸ nh©n cã Ýt quan hÖ yÕu sÏ bÞ t−íc mÊt c¬ héi tiÕp cËn<br /> nh÷ng th«ng tin cña c¬ cÊu x· héi kh¸c vµ sÏ bÞ giíi h¹n ë nh÷ng th«ng tin côc bé,<br /> thËm chÝ bÞ giíi h¹n ë c¸ch nh×n cña ng−êi th©n. NghÜa lµ c¸c c¸ nh©n ®ã bÞ c¸ch ly víi<br /> nh÷ng ý t−ëng míi vµ “mèt” míi, hä r¬i vµo thÕ bÊt lîi trong thÞ tr−êng lao ®éng<br /> (Granovetter,1983:202)1.<br /> 3. Vèn x· héi vµ quan hÖ m¹nh - yÕu trong ho¹t ®éng kinh doanh cña ng−êi<br /> nhËp c−<br /> ë lÜnh vùc nghiªn cøu vÒ ng−êi nhËp c− nãi chung, ho¹t ®éng kinh doanh cña<br /> ng−êi nhËp c− nãi riªng, kh¸i niÖm vèn x· héi ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ chó ý. Céng ®ång<br /> ng−êi nhËp c− lµ mét trong nh÷ng tr−êng hîp râ rµng ®Ó thÊy chøc n¨ng vèn x· héi -<br /> mét vèn v« h×nh, Ýt khi næi râ dï lu«n tån t¹i. Ng−êi nhËp c− thùc hiÖn ho¹t ®éng kinh<br /> doanh nh− thÕ nµo khi vèn liÕng cña m×nh kh«ng ®ñ? Ng−êi nhËp c− th−êng nhËn<br /> ®−îc vèn liÕng, th«ng tin, lao ®éng tõ céng ®ång ®Ó thùc hiÖn ho¹t ®éng kinh doanh<br /> cña m×nh (Portes,1998:13). Tõ c¸ch suy nghÜ cña Granovetter, chóng ta cã thÓ tiÕp cËn<br /> <br /> 1<br /> Quan ®iÓm cña Granovetter ®−îc thÓ hiÖn râ khi ph©n tÝch vÒ qu¸ tr×nh chuyÓn viÖc cña nh÷ng ng−êi<br /> lµm viÖc trÝ ãc (trong c«ng tr×nh “Getting a job – A Study of Contacts and Careers”, 1974).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 54 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> quan hÖ m¹nh - yÕu theo s¬ ®å d−íi ®©y:<br /> <br /> S¬ ®å 3.1:<br /> .1: Quan hÖ m¹nh yÕu vµ kh¶ n¨ng kÕt nèi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VÒ vèn liÕng, khi mét ng−êi khëi nghiÖp, tr−íc m¾t hä sö dông tiÒn cña m×nh,<br /> nÕu kh«ng cã ®ñ tiÒn th× hä dùa vµo gia ®×nh. Gia ®×nh lµ mét vèn x· héi rÊt m¹nh.<br /> §èi víi ng−êi nhËp c−, ho¹t ®éng tÝn dông còng rÊt phæ biÕn v× ng−êi nhËp c− nãi<br /> chung th−êng khã vay tiÒn ng©n hµng, nªn hä gióp ®ì nhau ®Ó t¹o ra vèn liÕng. NhiÒu<br /> céng ®ång ng−êi nhËp c− cã ho¹t ®éng tÝn dông, céng ®ång ng−êi ViÖt Nam ë Mü cã<br /> “hôi” (“hä”) (Gold,1992:179-183), ng−êi Hµn Quèc ë Mü cã “kye” (Yoon,1991:331),<br /> ng−êi Brazil ë NhËt cã “tanomoshi” (Isi,1995:285), v.v.. YÕu tè liªn kÕt c¸c thµnh viªn,<br /> tøc lµ nguån cña sù tÝn nhiÖm gi÷a c¸c thµnh viªn ë mét nhãm ho¹t ®éng tÝn dông, rÊt<br /> ®a d¹ng. Cïng tr−êng, cïng quª h−¬ng, cïng nhµ thê, lµ c¸c ®iÓm chung cã thÓ t¹o ra<br /> vèn x· héi. Trong hÖ thèng ho¹t ®éng tÝn dông nµy, quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn cã<br /> thÓ nãi lµ quan hÖ m¹nh.<br /> VÒ th«ng tin, ngoµi vèn liÕng, «ng chñ cßn cÇn dùa vµo nh÷ng ng−êi quen ®¸ng<br /> tin cËy ®Ó lÊy th«ng tin vÒ giÊy phÐp, luËt ph¸p, ®Þa ®iÓm, bÝ quyÕt kinh doanh vµ<br /> nh÷ng ng−êi cung cÊp hµng ®¸ng tin cËy (Waldinger, et al,2000:373). Dubini vµ<br /> Aldrich nãi ho¹t ®éng kinh doanh (kh«ng h¹n chÕ ë ng−êi nhËp c−) th−êng thµnh c«ng<br /> khi nã liªn kÕt ®−îc nhiÒu lo¹i nguån th«ng tin. C¸c lo¹i th«ng tin nµy th−êng ®−îc<br /> lan truyÒn qua c¸c c¸ nh©n nªn nÕu cïng ®iÒu kiÖn nh− nhau th× nh÷ng ng−êi cã quan<br /> hÖ hÑp vµ ®ång nhÊt sÏ bÊt lîi khi c¹nh tranh víi ng−êi cã quan hÖ réng vµ ®a d¹ng<br /> h¬n (Dubini vµ Aldrich,1991;308). §iÒu nµy còng ®óng khi nãi th«ng tin ®Þa ®iÓm lµ<br /> mÊu chèt cho ho¹t ®éng kinh doanh, ®Æc biÖt lµ nhµ hµng, v× cã kh¸ch nhiÒu hay<br /> kh«ng lµ do ®Þa ®iÓm.<br /> VÒ lao ®éng, ng−êi nhËp c− th−êng sö dông lao ®éng gia ®×nh vµ ng−êi ®ång<br /> h−¬ng ®Ó lµm ¨n kinh doanh. Mét thµnh viªn gia ®×nh sÏ cã ®éng c¬ m¹nh mÏ gióp ®ì<br /> ng−êi th©n (Sanders vµ Nee,1996:233). Sù tÝn nhiÖm gi÷a c¸c thµnh viªn gia ®×nh t¹o<br /> ra vèn, t¹o ra lîi Ých. Vµ sù gióp ®ì nµy cã thÓ thùc hiÖn víi lý do “tÊt nhiªn”, dï ph¶i<br /> lµm viÖc miÔn phÝ. Trong mét nghiªn cøu vÒ sù gióp ®ì cña con c¸i trong ho¹t ®éng<br /> kinh doanh cña ng−êi Hµn Quèc ë Mü, nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn ®· nãi sù gióp ®ì<br /> cha mÑ lµ “luËt bÊt thµnh v¨n”, “kh«ng nghÜ lµ m×nh kh«ng lµm”, “kh«ng cã sù lùa<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 55<br /> <br /> <br /> <br /> chän kh¸c” (Kim, 2006:946-947)2. Cã thÓ nãi lµ trong gia ®×nh c¸c thµnh viªn - nh÷ng<br /> ng−êi quan hÖ m¹nh - cã vèn x· héi “gi¸ trÞ hÊp thu” vµ “sù cè kÕt giíi h¹n”. Thuª<br /> ng−êi ®ång h−¬ng còng cã lîi v× nãi cïng ng«n ng÷, cã cïng v¨n hãa. NÕu kh¸ch còng<br /> lµ ng−êi ®ång h−¬ng th× tiÕp kh¸ch tèt h¬n (Menzies, et al,2003:130). Zhou nãi, nhµ<br /> kinh doanh thÝch hîp t¸c víi bµ con vµ ng−êi ®ång h−¬ng v× sù lùa chän ®èi t¸c vµ lao<br /> ®éng dùa trªn logic cña sù tÝn nhiÖm (Zhou, 2004:1048).<br /> VÒ kh¸ch<br /> kh¸ch, ngoµi søc lao ®éng, céng ®ång ng−êi nhËp c− còng cã chøc n¨ng cung<br /> cÊp kh¸ch cho nhµ hµng, cöa hµng, c«ng ty cña ng−êi ®ång h−¬ng (Menzies, et<br /> al,2003:132-133). Aldrich vµ Zimmer nãi nhµ kinh doanh kÝch ho¹t nh÷ng mèi quan<br /> hÖ yÕu v× Ýt nhÊt hai lý do; (1) ®Ó tiÕp cËn th«ng tin vÒ kinh doanh, (2) ®Ó thu hót<br /> kh¸ch - nh÷ng ng−êi quan hÖ m¹nh/yÕu trë thµnh kh¸ch, trong ®ã nh÷ng ng−êi quan<br /> hÖ yÕu cã thÓ gióp më réng diÖn kh¸ch tiÒm n¨ng (Aldrich vµ Zimmer,1986:19).<br /> 4. Nh÷ng c¬ héi t¹o ra vèn x· héi - Qu¸ tr×nh ®Þnh c− ë NhËt<br /> <br /> <br /> B¶ng 4.1.<br /> 4.1. Qu¸ tr×nh ®Þnh c− ë NhËt cña thuyÒn nh©n vµ gia ®×nh<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Qu¸ tr×nh ®Þnh c− - bèi c¶nh rêi khái n−íc, tÇng líp, ®iÒu kiÖn tiÕp nhËn - cã<br /> ¶nh h−ëng ®Õn cuéc sèng cña ng−êi nhËp c− sau khi ®Þnh c− (Portes vµ<br /> Borocz,1989:614-625). §Ó ph©n tÝch vèn x· héi gi÷a nhµ kinh doanh ng−êi ViÖt<br /> ®Þnh c− ë NhËt vµ nh÷ng ng−êi gióp ®ì hä, chóng t«i sÏ chó ý ®Õn qu¸ tr×nh ®Þnh<br /> c− cña hä vµ nh÷ng tr¶i nghiÖm thùc tÕ mµ hä ®· v−ît qua. V× ®èi t−îng nghiªn<br /> <br /> <br /> 2<br /> Nh−ng tõ pháng vÊn cña Kim, Kim cho biÕt rÊt Ýt con c¸i th−êng xuyªn gióp ®ì c«ng viÖc cña cha mÑ.<br /> Hä th−êng gióp cha mÑ khi cha mÑ bËn, cuèi tuÇn, trong kú nghØ hÌ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 56 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> cøu cña chóng t«i lµ thuyÒn nh©n hay lµ nh÷ng ng−êi thuéc diÖn ODP, nªn chóng<br /> t«i ®iÓm qua qu¸ tr×nh ®Þnh c− cña thuyÒn nh©n ng−êi ViÖt Nam nãi chung3<br /> (B¶ng 1-1).<br /> Theo tµi liÖu V¨n phßng ng−êi tÞ n¹n (Refugee Assistance Headquarters, viÕt<br /> t¾t “RHQ”), ë NhËt b©y giê cã 8.656 ng−êi ViÖt Nam cã t− c¸ch “Ng−êi tÞ n¹n §«ng<br /> D−¬ng” (RHQ, 2006)4, bao gåm 3.536 thuyÒn nh©n5 tr«i d¹t ®Õn NhËt vµ quyÕt ®Þnh<br /> ®Þnh c− ë NhËt (trong b¶ng ë trªn, hä thuéc nhãm “a”), 1.826 ng−êi tr−íc ®©y ë tr¹i tÞ<br /> n¹n ë n−íc ngoµi (trong b¶ng, “b”), 2.669 ng−êi thuéc nhãm ODP (trong b¶ng, “c” )6.<br /> Nh÷ng ng−êi thuéc nhãm “d” trong b¶ng trªn lµ con c¸i, vî/chång, cha mÑ cña ng−êi<br /> tÞ n¹n §«ng D−¬ng ®Õn NhËt nh−ng kh«ng cã t− c¸ch “Ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng”.<br /> Kh«ng thÓ biÕt con sè chÝnh x¸c vÒ nh÷ng ng−êi thuéc nhãm “d”. Nh−ng theo thèng<br /> kª vÒ c− d©n n−íc ngoµi ë NhËt th× cã thÓ −íc ®o¸n tÊt c¶ 4 nhãm (bao gåm a, b, c, d)<br /> lµ kho¶ng 12.000 ng−êi (Bé T− Ph¸p, 2006). Khi míi ®Õn NhËt, hä sèng ë (1) N¬i t¹m<br /> tró: thuyªn nh©n sèng chung víi nhau trong tõ mÊy th¸ng ®Õn mÊy n¨m ®Ó chê ®−îc<br /> sang n−íc thø 3 hoÆc ®Þnh c− ë NhËt, (2) Trung t©m tiÕp ®ãn ng−êi tÞ n¹n t¹m thêi:<br /> thuyªn nh©n ë ®©y trong mét thêi gian ng¾n ®Ó kiÓm tra søc kháe, (3) Trung t©m<br /> gióp ®ì ®Þnh c−, (4) Trung t©m gióp ®ì quèc tÕ: ë (3), (4), ng−êi tÞ n¹n chuÈn bÞ ®Þnh<br /> c− ë NhËt trong kho¶ng 6 th¸ng. Còng cã ng−êi chê ®−îc sang n−íc thø 3.<br /> Sau khi ®Þnh c− ë NhËt, ChÝnh phñ cung cÊp t− c¸ch l−u tró “c− tró” ®èi víi<br /> nh÷ng ng−êi ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng7, sau mét thêi gian ng−êi tÞ n¹n cã thÓ chuyÓn<br /> ®æi t− c¸ch “®Þnh c−”8. Gia ®×nh cña ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng còng sÏ cã c¸c t− c¸ch<br /> l−u tró “c− tró”, “gia ®×nh cña ng−êi cã t− c¸ch ®Þnh c−”, v.v… C¸c t− c¸ch nµy kh«ng<br /> bÞ h¹n chÕ lµm viÖc. Trong nh÷ng ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng còng cã ng−êi nhËp quèc<br /> tÞch NhËt B¶n9.<br /> <br /> <br /> 3<br /> Ngoµi thuyÒn nh©n vµ nh÷ng ng−êi thuéc diÖn ODP, cã 2 ng−êi ®−îc pháng vÊn vèn lµ du häc sinh<br /> ®Õn NhËt tr−íc n¨m 1975 , 1 ng−êi cã «ng néi ng−êi NhËt vµ ®Õn NhËt n¨m 1975.<br /> 4<br /> Trong nh÷ng ng−êi cã t− c¸ch Ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng, còng cã ng−êi b©y giê kh«ng cßn sèng ë NhËt.<br /> 5<br /> Tæng sè thuyÒn nh©n tr«i d¹t ®Õn NhËt lµ 11.212 ng−êi. Trong ®ã, 6.816 ng−êi sang n−íc thø ba, 754<br /> ng−êi kh«ng ®−îc tiÕp nhËn vµ 16 ng−êi chÕt. (Héi ®ång ®iÒu phèi cho ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng -<br /> Coordination Council for indo-Chinese Refugees and Displaced Persons, 2000).<br /> 6<br /> Ngoµi “a” “b” “c”, trong nh÷ng ng−êi vèn lµ du häc sinh ®Õn NhËt tr−íc n¨m 1975, cã 625 ng−êi cã t−<br /> c¸ch “Ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng”(RHQ, 2006). Nh−ng qu¸ tr×nh ®Þnh c− cña hä hoµn toµn kh¸c víi<br /> thuyÒn nh©n nªn chóng t«i kh«ng tÝnh ®Õn hä trong B¶ng 4.1 ë trªn.<br /> 7<br /> Ng−êi n−íc ngoµi cã dù ®Þnh sèng ë NhËt h¬n 90 ngµy ph¶i ®¨ng ký “c− d©n ng−êi n−íc ngoµi” víi c¬<br /> quan së t¹i theo luËt ph¸p. C¬ quan cung cÊp chøng minh th− theo môc ®Ých l−u tró. Cã 27 t− c¸ch<br /> l−u tró, cã nh÷ng t− c¸ch kh«ng cho phÐp lµm viÖc, nh÷ng t− c¸ch cã thÓ lµm viÖc h¹n chÕ vµ nh÷ng<br /> t− c¸ch ®−îc lµm viÖc kh«ng h¹n chÕ. (Nh−ng LuËt Qu¶n lý xuÊt nhËp c¶nh ®−îc söa l¹i vµ cã hiÖu lùc<br /> tõ 15/7/2009. Tõ nay c¸c quy ®Þnh míi sÏ lÇn l−ît ®−îc ban hµnh).<br /> 8<br /> T− c¸ch “C− tró” cã giíi h¹n 1 n¨m hoÆc 3 n¨m, t− c¸ch “®Þnh c−” th× kh«ng cã giíi h¹n.<br /> 9<br /> Cho ®Õn cuèi th¸ng 3 n¨m 2009, tæng céng 730 ng−êi ViÖt cã t− c¸ch ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng ®·<br /> nhËp quèc tÞch NhËt B¶n. Theo tµi liÖu trang web cña RHQ.<br /> http://www.rhq.gr.jp/japanese/know/ukeire.htm (26/7/2010) Còng cã ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng nhËp<br /> quèc tÞch NhËt nh−ng kh«ng b¸o c¸o cho RHQ. Cho nªn kh«ng thÓ biÕt con sè chÝnh x¸c vÒ ng−êi nhËp<br /> quèc tÞch NhËt.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 57<br /> <br /> <br /> <br /> Cã nghÜa lµ kh¸c víi ng−êi n−íc ngoµi b×nh th−êng, ng−êi ViÖt víi t− c¸ch<br /> “Ng−êi tÞ n¹n §«ng D−¬ng” cã t− c¸ch l−u tró æn ®Þnh (nÕu kh«ng ph¶i ng−êi gèc NhËt<br /> hoÆc kh«ng ph¶i lµ gia ®×nh cña ng−êi NhËt th× kh«ng thÓ cã t− c¸ch l−u tró æn ®Þnh).<br /> Ng−êi cã t− c¸ch ®ã cã quyÒn nhËn c¸c lo¹i phóc lîi c«ng céng, kh«ng bÞ h¹n chÕ lµm<br /> viÖc. §©y lµ mét −u thÕ.<br /> ThuyÒn nh©n vµ gia ®×nh cã xu h−íng sèng tËp trung ë mét sè thµnh phè nhÊt<br /> ®Þnh, thµnh phè Yokohama (1.358 ng−êi), thµnh phè Kobe (1.197), thµnh phè Himeji<br /> (1.436)10, v.v., nh−ng hä kh«ng gièng víi céng ®ång ng−êi ViÖt ®−îc gäi lµ “little<br /> Saigon” ë Mü. Ng−êi ViÖt ë NhËt, kÓ c¶ nh÷ng ng−êi míi ®Õn NhËt, tæng sè rÊt Ýt vµ<br /> kh«ng sèng thµnh mét khu vùc riªng11. §iÒu nµy cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng kinh<br /> doanh cña hä, tøc lµ céng ®ång ng−êi ViÖt kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng cung cÊp kh¸ch cho nhµ<br /> hµng cña ng−êi ®ång h−¬ng.<br /> 5. KÕt qu¶ pháng<br /> pháng vÊn<br /> S¬ ®å 5.1: M¹ng l−íi x· héi vµ c¸c vai trß cña nã<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thø<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chóng t«i ®· pháng vÊn trùc tiÕp 18 chñ nhµ hµng b»ng tiÕng NhËt12. TÊt c¶ nhµ<br /> <br /> <br /> <br /> 10<br /> ë thêi ®iÓm n¨m 2006. Theo c¸c sè liÖu cña c¸c thµnh phè, con sè nµy bao gåm tÊt c¶ ng−êi ViÖt Nam<br /> ®· ®¨ng ký ng−êi n−íc ngoµi ë c¬ quan (nh÷ng ng−êi tr−íc ®©y lµ thuyÒn nh©n, nh÷ng ng−êi míi ®Õn<br /> NhËt víi t− c¸ch thùc tËp sinh, du häc sinh, v.v.).<br /> 11<br /> ë thêi ®iÓm n¨m 2009, kho¶ng 40.000 ng−êi ViÖt Nam sèng ë NhËt. Theo thèng kª Ng−êi n−íc<br /> ngoµi sèng ë NhËt (Bé T− ph¸p). Con sè nµy lµ tæng sè ng−êi ViÖt kÓ c¶ thùc tËp sinh, du häc sinh<br /> míi ®Õn NhËt.<br /> 12<br /> Pháng vÊn ®−îc thùc hiÖn tõ n¨m 2004 ®Õn n¨m 2008. Ng−êi ®−îc pháng vÊn: 11 ng−êi thÕ hÖ thø 1<br /> (5 nam /6 n÷, 8 ng−êi thuyÒn nh©n / 1 ng−êi ODP / 2 ng−êi vèn lµ du häc sinh, 7ng−êi cã hoÆc ®· tõng<br /> cã vî/chång ViÖt, 4 ng−êi cã hoÆc ®· tõng vî/chång NhËt). 7 ng−êi thÕ hÖ thø 1,5 (2 nam / 5 n÷, 6 ng−êi<br /> thuyÒn nh©n / 1 ng−êi kh«ng thuyÒn nh©n (®Õn NhËt b»ng m¸y bay), 1 ng−êi cã chång ViÖt (gèc Hoa)/<br /> 2 ng−êi cã vî/chång NhËt / 2 ng−êi ch−a lËp gia ®×nh).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 58 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> hµng nãi lµ kh¸ch ng−êi NhËt chiÕm tØ lÖ lín trong toµn bé thùc kh¸ch13. Tõ kÕt qu¶<br /> cuéc pháng vÊn, chóng t«i ®· ph¸c häa quan hÖ gi÷a m¹ng l−íi x· héi vµ c¸c vai trß<br /> cña nã trong qu¸ tr×nh kinh doanh (pháng vÊn s¬ ®å 2 - 1). Chóng ta cã thÓ thÊy<br /> nh÷ng ®Æc ®iÓm cña céng ®ång cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt.<br /> Vèn liÕng / Nh÷ng ng−êi cïng kinh doanh: C¸c ®èi t−îng nghiªn cøu cña chóng<br /> t«i tèn tõ kho¶ng 5 triÖu yªn ®Õn 20 triÖu yªn ®Ó më nhµ hµng14. §Ó cã ®ñ vèn, tr−íc<br /> hÕt, hä sö dông vèn cña m×nh, sau ®ã lµ cña vî / chång, vµ cuèi cïng lµ cña b¹n bÌ<br /> ®ång h−¬ng. Kh«ng cã ng−êi nµo vay tiÒn cña b¹n bÌ NhËt15. Cã 2 ®iÓm ®¸ng chó ý: (1)<br /> b¹n bÌ ng−êi ®ång h−¬ng cung cÊp vèn lµ b¹n bÌ quen tr−íc khi sang NhËt hoÆc quen<br /> khi cßn ë n¬i t¹m tró (c¶ tr¹i tÞ n¹n ë n−íc ngoµi, vµ n¬i t¹m tró ë NhËt), sau nhiÒu<br /> n¨m rêi khái n¬i t¹m tró vÉn cßn gi÷ quan hÖ; (2) con c¸i thÕ hÖ thø 1,516 trë lªn còng<br /> cung cÊp kh«ng Ýt tiÒn cho nhµ hµng cña cha mÑ vµ cïng kinh doanh víi cha mÑ.<br /> Trong nghiªn cøu cña chóng t«i, kh¸c víi c¸c nghiªn cøu kh¸c vÒ ho¹t ®éng kinh<br /> doanh cña ng−êi nhËp c−, chóng t«i kh«ng thÊy sù xuÊt hiÖn ho¹t ®éng “hôi (hä)”. H¬n<br /> n÷a, mét sè ng−êi cho thÊy sù nghi ng¹i, sù e dÌ ®èi víi ho¹t ®éng “hôi”.<br /> Trong 18 ng−êi, cã 9 ng−êi vay tiÒn hoÆc nhËn tiÒn gãp vèn tõ ng−êi ®ång h−¬ng<br /> - nh÷ng ng−êi quan hÖ rÊt th©n thiÕt. Cã tr−êng hîp mét ng−êi ®µn «ng cïng ng−êi<br /> anh hä chung vèn më nhµ hµng. Mét ng−êi ®µn anh ®ång h−¬ng cho vay mét sè tiÒn.<br /> Hä quen nhau khi cßn ë n¬i t¹m tró. ë tr−êng hîp nµy, ®¸ng chó ý lµ chñ nhµ hµng<br /> vÉn cßn gi÷ quan hÖ víi ng−êi ®µn anh nµy sau 15 n¨m sèng ë NhËt17.<br /> Trong 18 ng−êi, cã 3 tr−êng hîp lµ b¹n bÌ cïng kinh doanh. §¸ng nãi lµ c¶ 3<br /> tr−êng hîp nµy ®Òu lµ b¹n bÌ quen nhau khi cßn ë n¬i t¹m tró. Mét ng−êi më nhµ<br /> hµng sau h¬n 5 n¨m tõ khi ®Þnh c− ë NhËt, còng cã ng−êi sau 15 n¨m míi më nhµ<br /> hµng víi b¹n bÌ. Dï tr¶i qua mét thêi gian dµi, hä vÉn gi÷ quan hÖ víi b¹n bÌ ë n¬i<br /> t¹m tró. ThËm chÝ, cã tr−êng hîp mét ng−êi ®µn «ng thÕ hÖ thø 1,5 cïng kinh doanh<br /> víi mét ng−êi b¹n ë n¬i t¹m tró thuéc thÕ hÖ thø 218. Gia ®×nh cña 2 ng−êi nµy rÊt<br /> th©n víi nhau, cïng chuyÓn qua nhiÒu n¬i t¹m tró, sèng gÇn nhau sau khi ®Þnh c− ë<br /> <br /> 13<br /> So s¸nh: Ashley Caruthers thùc hiÖn ®iÒn d· ®Ó nghiªn cøu c¸ch tiªu dïng nh÷ng thø liªn quan ®Õn<br /> v¨n hãa ViÖt Nam ë NhËt, kÓ c¶ mãn ¨n ViÖt Nam. Nh÷ng ng−êi ®−îc «ng pháng vÊn −íc ®o¸n h¬n<br /> 80% nhµ hµng ViÖt Nam ë Tokyo lµ do ng−êi NhËt kinh doanh vµ «ng Carrthers còng cã thÓ x¸c nhËn<br /> ®iÒu nµy khi «ng ®Õn th¨m c¸c nhµ hµng ViÖt Nam ë Tokyo (Carrthers,2004:419).<br /> 14<br /> TiÒn ®Ó më nhµ hµng kh¸c nhau tïy theo ®Þa ®iÓm, thêi gi¸ vµ tïy theo chi phÝ söa ch÷a, c¶i t¹o n¬i<br /> kinh doanh.<br /> 15<br /> Trong 18 ng−êi kinh doanh nhµ hµng, 15 ng−êi sö dông vèn liÕng cña m×nh (cßn 3 ng−êi th× gia ®×nh<br /> hä lo tÊt c¶ vèn liÕng). 6 ng−êi nhËn ®−îc tiÒn gióp ®ì cña chång. 1 ng−êi nhËn ®−îc tiÒn gióp ®ì cña<br /> anh em trai sèng ë NhËt. 2 ng−êi vèn lµ du häc sinh cã vî NhËt th× c¸c bµ vî cña hä ®øng tªn vay tiÒn<br /> ng©n hµng. Ngoµi 2 ng−êi nµy, cã 1 ng−êi vay tiÒn cña mét tæ chøc tµi chÝnh (c¶ gia ®×nh cña ng−êi<br /> nµy cã quèc tÞch NhËt B¶n). NÕu kh«ng kÓ 3 tr−êng hîp cuèi cïng nµy, cã thÓ nãi kh«ng cã ng−êi nµo<br /> vay tiÒn cña ng©n hµng hoÆc tæ chøc tµi chÝnh (ë ®©y, tæ chøc tµi chÝnh lµ mét tæ chøc tÝn dông, mét tæ<br /> chøc t− nh©n, th−êng ®iÒu kiÖn cho vay dÔ h¬n nªn l·i suÊt cao h¬n).<br /> 16<br /> ThÕ hÖ thø 1,5 lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c− n−íc ngoµi khi cßn nhá. Trong nghiªn cøu vÒ ng−êi nhËp c− còng<br /> kh«ng cã ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c chØ nh÷ng ng−êi ®i n−íc ngoµi khi ë ®é tuæi truíc trung häc. Hä kh¸c víi thÕ<br /> hÖ thø 1 vµ thø 2 vÒ mÆt ng«n ng÷, v¨n hãa,v.v., cho nªn chóng t«i ph©n biÖt c¸c thÕ hÖ nµy.<br /> 17<br /> ë thêi ®iÓm thùc hiÖn pháng vÊn, ng−êi nµy ®· sang Mü ®Ó ®Þnh c−.<br /> 18<br /> ë thêi ®iÓm thùc hiÖn pháng vÊn, 2 ng−êi nµy d−íi 30 tuæi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 59<br /> <br /> <br /> <br /> NhËt. Hä xa nhau khi 1 gia ®×nh ph¶i chuyÓn nhµ ®Õn tØnh kh¸c, khi ®ã hä cßn lµ häc<br /> sinh trung häc. Sau khi tèt nghiÖp, 2 ng−êi ®µn «ng nµy ®Òu ®· cã viÖc lµm. Nh−ng hä<br /> quyÕt t©m bá viÖc vµ cïng khëi nghiÖp nhµ hµng ViÖt Nam.<br /> Chóng t«i chó ý ®Õn quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi ViÖt Nam ®· cã tr¶i nghiÖm ë n¬i<br /> t¹m tró hoÆc ë trung t©m gióp ®ì ®Þnh c− víi nh÷ng ng−êi sèng chung lóc ®ã. Mét<br /> ng−êi ®µn «ng nãi “T«i rêi khái n−íc víi 50 ng−êi, trong ®ã 36 ng−êi cïng vµo trung<br /> t©m gióp ®ì ®Þnh c−. 36 ng−êi nµy, b©y giê t«i c¶m thÊy nh− anh em. B©y giê còng cã<br /> c¬ héi gÆp nhau vÝ dô khi cã ®¸m c−íi”19. Tr−êng hîp nµy còng cho thÊy h¹t nh©n cña<br /> sù tÝn nhiÖm m¹nh lµ sù tr¶i nghiÖm cïng nhau.<br /> Còng cã khi con c¸i thÕ hÖ thø 1,5 ®ãng gãp tiÒn më nhµ hµng vµ cïng kinh<br /> doanh víi cha mÑ. Mét phô n÷ m−în tiÒn cña con trai (lµm viÖc ë mét c«ng ty NhËt).<br /> Mét c« g¸i trÎ thÕ hÖ thø 1,5 cïng kinh doanh nhµ hµng víi mÑ còng ®ãng gãp 4 triÖu<br /> yªn, c« Êy nãi “®èi víi t«i, ®ã lµ tù nhiªn”.<br /> Ngoµi vèn liÕng, con c¸i thÕ hÖ thø 1,5 còng cã vai trß quan träng trong viÖc cïng<br /> kinh doanh. Cã 5 tr−êng hîp con c¸i (tÊt c¶ lµ con g¸i) cïng kinh doanh nhµ hµng víi<br /> cha mÑ. VÒ viÖc cïng kinh doanh, hä cho biÕt “(Khi bá viÖc chuyªn m«n ë c«ng ty NhËt<br /> ®Ó lµm cho nhµ hµng cña mÑ) T«i kh«ng cã c¶m gi¸c khã chÞu g× hÕt. Khi cã thêi gian<br /> th× t«i lu«n gióp nhµ hµng cña mÑ tõ lóc t«i cßn lµ häc sinh trung häc. Cho nªn kh«ng<br /> cã c¶m gi¸c khã chÞu (n÷, thÕ hÖ thø 1,5); “NÕu mÑ kinh doanh nhµ hµng th× tù ®éng<br /> t«i ph¶i cïng lµm. Håi ®ã t«i nghÜ, dï lµ mÑ kh«ng nhê t«i th× t«i còng ph¶i cïng lµm<br /> (n÷, thÕ hÖ thø 1,5). Còng cã mét ng−êi lóc ®Çu kh«ng muèn cïng kinh doanh nhµ<br /> hµng víi mÑ nh−ng “Håi ®ã (tr−íc khi tèt nghiÖp ®¹i häc), t«i sÏ lµm viÖc ë nhµ hµng lµ<br /> chuyÖn quyÕt ®Þnh råi” (n÷,thÕ hÖ thø 1,5). ë ®©y, chóng ta cã thÓ thÊy “gi¸ trÞ hÊp<br /> thu tõ lóc nhá” - thãi quen quan hÖ cha mÑ vµ con g¸i cña gia ®×nh - còng cã ¶nh<br /> h−ëng ®Õn viÖc con g¸i tham gia ho¹t ®éng kinh doanh víi cha mÑ.<br /> Lao ®éng: Nh÷ng ng−êi lµm viÖc cho nhµ hµng: Kh¸c víi ng−êi cïng kinh doanh,<br /> vÒ nh÷ng ng−êi lµm viÖc cho nhµ hµng (vÝ dô ®Çu bÕp, phô bÕp), th× c¸c chñ nhµ hµng<br /> chÊp nhËn nh÷ng ng−êi kh«ng th©n l¾m. Hä coi träng kh¶ n¨ng lµm viÖc cña ng−êi<br /> ®−îc thuª h¬n quan hÖ th©n hay kh«ng.<br /> Chóng ta cã thÓ biÕt ng−êi ®ång h−¬ng kh«ng ph¶i lóc nµo còng lµ lao ®éng cã<br /> thÓ dùa vµo. Lý do thø 1, hä cã thÓ cã chç lµm viÖc kh¸c ë thÞ tr−êng lao ®éng b×nh<br /> th−êng; thø 2, còng cã khi ng−êi ®ång h−¬ng lµ lao ®éng khã dïng; thø 3, do nh÷ng<br /> vÊn ®Ò liªn quan ®Õn giíi n÷.<br /> 1) “Cho ®Õn nay, t«i thuª phô n÷ ViÖt Nam lµm bÕp v× hä biÕt h−¬ng vÞ tinh tÕ cña<br /> mãn ¨n ViÖt Nam kiÓu gia ®×nh. Nh−ng tõ khi më nhµ hµng ®Õn nay, trong kho¶ng 2<br /> n¨m, t«i ®· thay ®æi 8 ®Çu bÕp. Lóc ®Çu, t«i thuª em g¸i cña vî nh−ng c« Êy bá viÖc.<br /> Ng−êi ViÖt Nam lßng tù träng cao. NÕu lµ ng−êi NhËt th× ng−êi ®ã sÏ chÞu ®ùng v× ng−êi<br /> ®ã nghÜ m×nh ®−îc thuª, nh−ng ng−êi ViÖt Nam th× kh¸c. NÕu t«i nãi nhiÒu th× hä bá viÖc.<br /> Bªn c¹nh ®ã, nÕu nhµ hµng lín th× cã thÓ tr¶ l−¬ng mçi giê 1.000 yen NhËt (kho¶ng 10<br /> <br /> 19<br /> ¤ng nµy ®Õn NhËt vµo n¨m 1981, kh«ng ph¶i lµ nhµ kinh doanh.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 60 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> USD), nh−ng c¸i nhµ hµng nhá nh− cña t«i th× chØ cã thÓ tr¶ tèi ®a 850 yªn (kho¶ng 8,5<br /> USD). §©y còng lµ lý do ng−êi ta kh«ng tiÕp tôc lµm viÖc” (nam, thÕ hÖ thø 1).<br /> ThÞ tr−êng lao ®éng cña nhµ hµng ViÖt Nam qu¸ nhá vµ qui m« cña c¸c nhµ<br /> hµng còng nhá. Dï lµ ng−êi n−íc ngoµi ch−a giái tiÕng NhËt nh−ng cã t− c¸ch l−u tró<br /> æn ®Þnh th× vÉn cã chç lµm viÖc ë thÞ tr−êng lao ®éng b×nh th−êng, ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng<br /> thµnh phè lín nh− Tokyo, Osaka. §−¬ng nhiªn tiÒn l−¬ng kh«ng cao l¾m nh−ng vÉn<br /> cao h¬n ë nhµ hµng cña ng−êi ®ång h−¬ng. H¬n n÷a, c«ng viÖc ë nhµ hµng cña ng−êi<br /> ®ång h−¬ng còng kh«ng æn ®Þnh v× qui m« cña nã th−êng rÊt nhá. Còng cã tr−êng hîp<br /> ®Çu bÕp tù ®øng ra më nhµ hµng cho riªng m×nh. Mét chñ nhµ hµng còng thuª ®Çu<br /> bÕp ng−êi ViÖt Nam, nh−ng ng−êi ®ã bá ra më nhµ hµng mµ kh«ng nãi mét lêi nµo víi<br /> «ng. ThËm chÝ, cã khi nhiÒu nh©n viªn rñ nhau bá ®i ®Ó cïng më nhµ hµng. ¤ng<br /> kh«ng nhí ®· cã bao nhiªu ®Çu bÕp bá viÖc tõ khi më nhµ hµng vµo ®Çu nh÷ng n¨m<br /> 1980. Khi ®Çu bÕp thay ®æi, «ng ph¶i d¹y l¹i cho ng−êi míi h−¬ng vÞ mãn ¨n cña nhµ<br /> hµng cña m×nh. ¤ng kÕt luËn: “...ph¶i chÞu, ph¶i chÊp nhËn th«i”.<br /> Vµ chóng ta cã thÓ thÊy thuª ng−êi ®ång h−¬ng kh«ng ph¶i dÔ nh− chñ nhµ hµng<br /> trong tr−êng hîp 1) ®· nãi, ng−êi NhËt “chÞu ®ùng” h¬n. Mét ng−êi thÕ hÖ thø 1,5 (n÷)<br /> kh«ng d¸m thuª ng−êi ViÖt v× “NÕu cã ng−êi ViÖt th× h−¬ng vÞ mãn ¨n cña nhµ hµng<br /> chóng t«i sÏ kh¸c. (...) NÕu trong nhµ bÕp cã mét ng−êi ViÖt nghÜ lµ "mãn ¨n nµy th× m×nh<br /> giái nhÊt" chØ v× m×nh lµ ng−êi ViÖt th× nhµ bÕp sÏ thÊt b¹i.”20 NÕu «ng chñ biÕt ng«n ng÷,<br /> biÕt quan hÖ thuª - ®−îc thuª trong v¨n hãa cña hai n−íc, biÕt tÝnh c¸ch cña ng−êi b¶n xø<br /> vµ ng−êi ®ång h−¬ng th× cã thÓ c©n nh¾c ng−êi nµo phï hîp víi ho¹t ®éng kinh doanh cña<br /> m×nh. Lý do ng−êi NhËt “chÞu ®ùng” cã thÓ nãi lµ do v¨n hãa thuª - ®−îc thuª ë NhËt. Vµ<br /> còng cã thÓ nãi ng−êi NhËt kh«ng biÕt mãn ¨n ViÖt Nam “thËt” nªn ph¶i cã th¸i ®é khiªm<br /> tèn, ph¶i cã th¸i ®é “häc” chø kh«ng ph¶i lµ “d¹y”.<br /> Còng cã khi nh÷ng lý do thuéc vÒ giíi tÝnh c¶n trë mét ng−êi phô n÷ tiÕp tôc lµm<br /> viÖc. Phô n÷ hay gÆp hoµn c¶nh ph¶i th«i viÖc, vÝ dô kÕt h«n, cã thai, sinh con vµ nu«i<br /> con, chuyÓn nhµ theo chång, v.v..21 NÕu lµ nhµ hµng qui m« lín th× «ng chñ cã thÓ ®−a<br /> ®Çu bÕp chuyªn m«n tõ ViÖt Nam ®Õn22 nh−ng «ng chñ nhµ hµng qui m« nhá th×<br /> th−êng thuª phô n÷ ViÖt ®Þnh c− ë NhËt nªn ph¶i chuÈn bÞ ®èi phã víi nh÷ng tr−êng<br /> hîp bÊt kh¶ kh¸ng võa nãi.<br /> Th«ng tin (vÒ bÊt ®éng s¶n): Chóng ta cã thÓ thÊy viÖc t×m ra th«ng tin bÊt ®éng s¶n<br /> vµ vèn con ng−êi (®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng tiÕng NhËt) kh«ng liªn quan ®Õn nhau. ThÕ hÖ thø<br /> 1,5 trë ®i th× cã thÓ tù t×m n¬i më nhµ hµng th«ng qua c«ng ty bÊt ®éng s¶n v× hä kh«ng cã<br /> vÊn ®Ò vÒ tiÕng NhËt. Nh−ng hä còng cã thÓ gÆp vÊn ®Ò kh¸c.<br /> 1) “Lóc ®Çu t«i t×m mét ®Þa ®iÓm cã thÓ sö dông lµm nhµ hµng vµ nhµ ë. Nh−ng<br /> <br /> <br /> 20<br /> Ng−êi phô n÷ thÕ hÖ thø 1.5 nµy vÉn nãi ®−îc tiÕng ViÖt, chång cña c« Êy (ng−êi NhËt) còng biÕt tiÕng<br /> ViÖt. Kh«ng d¸m thuª ng−êi ViÖt kh«ng ph¶i lµ do vÊn ®Ò ng«n ng÷.<br /> 21<br /> Trong nghiªn cøu cña chóng t«i còng cã 2 ng−êi thÕ hÖ thø 1,5 cã chÞ g¸i cïng kinh doanh rêi khái nhµ<br /> hµng v× ph¶i kÕt h«n. Cã mét ng−êi phô n÷ thÕ hÖ thø 1 cã 2 ng−êi cïng kinh doanh rêi khái nhµ hµng<br /> v× mét ng−êi sinh con, mét ng−êi chuyÓn nhµ.<br /> 22<br /> 2 chñ nhµ hµng thuª ®Çu bÕp chuyªn m«n tõ ViÖt Nam.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 61<br /> <br /> <br /> <br /> mÊt 3, 4 n¨m, kh«ng thÓ t×m mét ®Þa ®iÓm cã ®iÒu kiÖn tèt. Sau ®ã t«i chØ t×m chç cho<br /> nhµ hµng nh−ng trong khu vùc t«i muèn më nhµ hµng, khã t×m ra mét chç nµo thÝch<br /> hîp. (...) Cuèi cïng, kÓ tõ khi t«i vµ mÑ quyÕt t©m më nhµ hµng, sau 5 n¨m chóng t«i<br /> míi cã thÓ më ®−îc” (n÷, thÕ hÖ thø 1,5).<br /> 2) “Håi ®ã t«i kh«ng biÕt chç nµo cã ®iÒu kiÖn tèt ®Ó më nhµ hµng. T«i ®Õn mét<br /> c«ng ty bÊt ®éng s¶n, nh©n viªn cña c«ng ty ®ã giíi thiÖu cho t«i ®Þa ®iÓm nµy. T«i<br /> quyÕt ®Þnh thuª ë ®©y ngay. Sau nµy t«i míi nhËn ra ®©y lµ khu vùc kh«ng tèt chót<br /> nµo c¶!” (Thùc ra, ®©y lµ khu vùc “gi¶i trÝ” dµnh cho ng−êi lín) (n÷, thÕ hÖ thø 1,5).<br /> Chñ nhµ hµng ë 1), thuéc thÕ hÖ thø 1,5 ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian vµ søc lùc.<br /> §iÒu nµy còng cã thÓ ®óng ®èi víi ng−êi NhËt. Cã mét «ng chång ng−êi NhËt nãi “T×m<br /> ®Þa ®iÓm lµ khã nhÊt, chóng t«i mÊt 1 n¨m”23. Chñ nhµ hµng ë 2) ë trªn kh«ng biÕt vÒ<br /> khu vùc më nhµ hµng vµ kh«ng biÕt râ c¸c chi phÝ ph¶i tr¶ trong thêi gian thuª ®Þa<br /> ®iÓm mµ ký hîp ®ång24. §iÒu nµy lu«n lµm c« Êy khã chÞu. V× vÊn ®Ò chi phÝ, c« Êy<br /> ph¶i ®ãng cöa nhµ hµng vµ më nhµ hµng míi ë chç kh¸c.<br /> Trong khi ®ã, dï nh÷ng chñ nhµ hµng thÕ hÖ thø 1 kh«ng giái tiÕng NhËt l¾m vµ<br /> kh«ng biÕt nhiÒu l¾m vÒ thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n nh−ng hä còng cã thÓ t×m ra mét ®Þa<br /> ®iÓm víi sù gióp ®ì cña b¹n bÌ.<br /> 3) “§Þa ®iÓm nµy ®−îc mét ng−êi b¹n cña chång t«i giíi thiÖu. Anh Êy lµ kiÕn<br /> tróc s−. Tr−íc ®ã, t«i chØ −íc lµ mét ngµy nµo ®ã t«i cã nhµ hµng cña m×nh, khi cã<br /> th«ng tin ®Þa ®iÓm t«i quyÕt t©m më nhµ hµng” (n÷, thÕ hÖ thø 1).<br /> 4) “§Þa ®iÓm nµy ®−îc mét ng−êi b¹n NhËt cña anh hä t«i (ng−êi cïng kinh<br /> doanh nhµ hµng) giíi thiÖu. B¹n cña anh lµ thî hå. Anh Êy biÕt mét nhµ hµng s¾p<br /> ®ãng cöa vµ cho anh hä t«i biÕt tin ®ã” (nam, thÕ hÖ thø 1).<br /> 5) Mét ng−êi phô n÷ chñ nhµ hµng muèn chuyÓn sang mét khu vùc kinh doanh<br /> kh¸c ®Ó cã thÓ cã kh¸ch nhiÒu h¬n. Bµ nµy hay nãi víi kh¸ch, bµ ®ang t×m chç kh¸c ®Ó<br /> më nhµ hµng míi. Sau ®ã, mét kh¸ch ng−êi NhËt cho bµ biÕt mét ®Þa ®iÓm gÇn ga xe<br /> ®iÖn n»m trong khu vùc kinh doanh (n÷, thÕ hÖ thø 1).<br /> Chóng ta cã thÓ thÊy ng−êi NhËt quan hÖ yÕu cã Ých trong viÖc thu thËp th«ng tin<br /> vÒ ®Þa ®iÓm më nhµ hµng. 3 tr−êng hîp nµy cã ®iÓm chung. Thø nhÊt, hä më nhµ hµng ë<br /> khu vùc ng−êi b¶n xø; thø hai, hä kh«ng véi vµng t×m ®Þa ®iÓm më nhµ hµng, thËm chÝ cã<br /> ng−êi chØ quyÕt t©m më nhµ hµng sau khi nhËn ®−îc th«ng tin bÊt ®éng s¶n. Thø ba, hä<br /> kh«ng cã nhu cÇu ®Æc biÖt vÒ ®Þa ®iÓm. Hä kh«ng mÊt c«ng søc nhiÒu vµ nhu cÇu còng<br /> ®¬n gi¶n nªn hä t−¬ng ®èi dÔ hµi lßng vÒ ®Þa ®iÓm thuª ®−îc. Thùc tÕ, hä cã ®Þa ®iÓm cã<br /> ®iÒu kiÖn tèt: mét chç tr−íc ®©y còng lµ nhµ hµng (cã s½n c¸c vËt dông, trang bÞ), mét chç<br /> gÇn ga xe löa (cã kh¸ch nhiÒu h¬n), mét chç diÖn tÝch võa ph¶i, v.v.. NÕu ng−êi ta thuª<br /> ®−îc mét chç nh− vËy th× cã thÓ tiÕt kiÖm tiÒn ®Çu t−. ThËm chÝ, cã thÓ t×m ra ®−îc mét<br /> <br /> 23<br /> Vî vµ mÑ vî cña ng−êi ®µn «ng NhËt nµy muèn më nhµ hµng.<br /> 24<br /> ë NhËt, ng−êi thuª chç th−êng ph¶i tr¶ tiÒn “qu¶n lý” (chi phÝ ph¶i tr¶ thªm hµng th¸ng ®Ó chñ nhµ<br /> söa ch÷a, duy tr× hÖ thèng ®iÖn, n−íc, ga, v.v.), ngoµi tiÒn thuª, vµ ng−êi thuª cã tr¸ch nhiÖm ph¶i<br /> phôc håi nguyªn tr¹ng khi tr¶ l¹i nhµ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 62 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> chç lý t−ëng nÕu ng−êi giíi thiÖu biÕt râ ý muèn cña ng−êi t×m thuª.<br /> Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin vÒ ®Þa ®iÓm cho nhµ hµng lµ kiÕn tróc s− (b¹n<br /> cña chång - chñ nhµ hµng ë tr−êng hîp 3), thî hå (b¹n cña anh hä cïng kinh doanh - ë<br /> tr−êng hîp 4). KiÕn tróc s− vµ thî hå dÔ nhËn ®−îc th«ng tin bÊt ®éng s¶n h¬n nh÷ng<br /> ng−êi kh¸c nhê m«i tr−êng lµm viÖc cña hä.<br /> B¹n bÌ vµ ng−êi quen ViÖt Nam còng cã vai trß cung cÊp th«ng tin ®Þa ®iÓm cho<br /> ng−êi ®ång h−¬ng ®ang t×m n¬i më nhµ hµng. Mét nhµ hµng cña mét phô n÷ thÕ hÖ<br /> thø 1,5 tr−íc ®©y vèn còng lµ nhµ hµng cña ng−êi ViÖt ®Þnh c− ë NhËt vµ mÑ cña c«<br /> thuª l¹i khi «ng chñ cò ®ãng cöa. Ngoµi tr−êng hîp nµy, cã 2 tr−êng hîp thuª l¹i nhµ<br /> hµng cña ng−êi ®ång h−¬ng. Nh−ng, 3 nhµ hµng nµy ë n¬i kh«ng thuËn tiÖn - xa ga xe<br /> ®iÖn vµ l¹i n»m trong khu vùc cã nhiÒu ng−êi ViÖt trong khi ®èi t−îng kh¸ch lµ ng−êi<br /> b¶n xø. Nãi chung, nh− c¸c nghiªn cøu kh¸c ®· cho thÊy, th«ng tin vÒ céng ®ång cña<br /> m×nh th× ng−êi ®ång h−¬ng lÊy ®−îc nhanh h¬n ng−êi b¶n xø, nh−ng ®iÒu kiÖn ®Þa<br /> ®iÓm kh«ng tèt ®Ó thu hót kh¸ch b¶n xø.<br /> 6. Nh÷ng gîi ý mang tÝnh lý thuyÕt<br /> 6.1. Vèn x· héi: “sù cè kÕt giíi h¹n” cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt<br /> §èi víi ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt cã tr¶i nghiÖm sèng ë n¬i t¹m tró, thêi<br /> gian sèng ë ®ã cã 2 ý nghÜa tr¸i ng−îc. Thêi gian ®ã lµ sù thÊt väng, ®ång thêi lµ thêi<br /> gian rÊt quan träng t¹o ra vèn x· héi.<br /> HÇu nh− tÊt c¶ thuyÒn nh©n muèn sang n−íc thø 325 (Héi ®éng ®iÒu phèi cho ng−êi<br /> tÞ n¹n §«ng D−¬ng, 1996:85-86) v× håi ®ã hä kh«ng biÕt vÒ NhËt, kh«ng chuÈn bÞ ®Ó sèng<br /> ë NhËt, còng kh«ng cã céng ®ång ViÖt Nam ë NhËt. §èi víi hä, thêi gian chê ®îi ®−îc<br /> phÐp ®Þnh c− ë n−íc thø 3 cµng dµi cµng thÊt väng khi hä ph¶i chÊp nhËn ®Þnh c− ë NhËt.<br /> Theo nghÜa nµy, thêi gian ë n¬i t¹m tró lµ thêi gian v« Ých. Nh−ng ®ång thêi, trong thêi<br /> gian ®ã, hä cã thÓ biÕt ®−îc nh÷ng ng−êi xung quanh vÒ tÝnh c¸ch, kh¶ n¨ng, kÓ c¶ quan<br /> hÖ gia ®×nh. Vµ trong thêi gian ®ã, hoµn c¶nh cña hä rÊt gièng nhau - mäi ng−êi ®Òu<br /> nghÌo, ph¶i ®èi mÆt víi khã kh¨n. §ã chÝnh lµ mét ®iÒu kiÖn t¹o ra ý thøc “chóng t«i” trë<br /> thµnh nguån vèn x· héi “cè kÕt giíi h¹n”. Thªm vµo ®ã, v× hä sinh ra vµ lín lªn ë ViÖt<br /> Nam nªn cã nguån vèn x· héi “gi¸ trÞ hÊp thu”. Cho ®Õn nay, ho¹t ®éng cã tæ chøc (mét<br /> lo¹i vèn x· héi cã thÓ thÊy ®−îc) cña ng−êi ViÖt ®Þnh c− ë NhËt kh«ng s«i næi26, nh−ng<br /> chóng ta biÕt vèn x· héi tiÒm n¨ng (gi÷a c¸ nh©n vµ c¸ nh©n) cña hä vÉn ®−îc duy tr× vµ<br /> cã hiÖu lùc v−ît thêi gian, kh«ng gian, sau khi ®Þnh c− ë NhËt.<br /> Chóng ta còng cã thÓ biÕt ®iÓm chung “chóng ta lµ ng−êi ViÖt” kh«ng ®ñ ®Ó t¹o ra<br /> vèn x· héi, thËm chÝ cã thÓ trë thµnh nguån xung ®ét. Cã quan hÖ láng lÎo gi÷a «ng chñ<br /> vµ ®Çu bÕp. ¤ng chñ kh«ng thÓ dïng vèn x· héi cã nguån “sù trao ®æi” hoÆc “sù tÝn nhiÖm<br /> <br /> 25<br /> Trªn thùc tÕ, trong 11.212 thuyÒn nh©n tr«i d¹t ®Õn NhËt, 6.816 ng−êi (60%) ®· sang n−íc thø 3<br /> (RHQ,1999).<br /> 26<br /> Tr−íc ®©y cã mét sè tæ chøc cña ng−êi ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt nh−ng ®a sè kh«ng thÓ duy tr× ®−îc.<br /> Kawakami gi¶i thÝch, trong thêi kú mçi thµnh viªn cña c¸c tæ chøc ch−a quen víi cuéc sèng ë NhËt,<br /> c¸c thµnh viªn gióp ®ì nhau, nh−ng dÇn dÇn hä quen h¬n, hä kh«ng cÇn gióp ®ì n÷a vµ hä kh«ng<br /> thÝch tæ chøc h¹n chÕ hµnh ®éng cña m×nh (Kawakami, 2001:122-144).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 63<br /> <br /> <br /> <br /> b¾t buéc” ®èi víi ®Çu bÕp. Chóng t«i ph©n tÝch, ®©y lµ v× ®iÒu kiÖn sinh sèng cña ng−êi<br /> ViÖt Nam ®Þnh c− ë NhËt. Ng−êi nhËp c− cã t− c¸ch l−u tró æn ®Þnh, cã m¹ng l−íi trî gióp<br /> nhÊt ®Þnh (gia ®×nh bµ con sèng chung, c¸c tæ chøc ChÝnh phñ, c¸c tæ chøc phi ChÝnh phñ)<br /> th× cã thÓ nhËp vµo thÞ tr−êng b×nh th−êng dÔ h¬n, khi thÊt nghiÖp còng bÞ ¶nh h−ëng<br /> nhÑ h¬n. Hä kh«ng dùa vµo nhµ kinh doanh ng−êi ®ång h−¬ng còng cã thÓ sèng ®−îc. Cã<br /> thÓ nãi, kh«ng dùa vµo ng−êi ®ång h−¬ng kh¸c ®Ó tr¸nh n¶y sinh vèn x· héi ©m tÝnh. Vµ<br /> kh¸c biÖt vÒ h−¬ng vÞ mãn ¨n gi÷a «ng chñ vµ ng−êi lµm bÕp cho thÊy “m×nh lµ ng−êi<br /> ViÖt” chÝnh lµ nguyªn nh©n xung ®ét. C¶ «ng chñ vµ ng−êi lµm bÕp ®Òu lµ ng−êi ViÖt th×<br /> m©u thuÉn vÒ h−¬ng vÞ “ViÖt Nam thËt” dÔ n¶y sinh. §iÒu nµy ch−a ®−îc x¸c ®Þnh nh−ng<br /> cã gîi ý quan träng; mét ®iÓm chung cã thÓ trë thµnh vèn x· héi hay trë thµnh nguyªn<br /> nh©n xung ®ét lµ tïy tõng tr−êng hîp.<br /> 6.2. Quan hÖ m¹nh - yÕu vµ kh¶ n¨ng kÕt nèi: “lç hæng cña vèn con ng−êi”<br /> KÕt qu¶ pháng vÊn cña chóng t«i vÒ viÖc lÊy th«ng tin bÊt ®éng s¶n minh chøng cho<br /> gi¶ thuyÕt “søc m¹nh cña quan hÖ yÕu” cña Granovetter (1973). Nh÷ng ng−êi n¾m th«ng<br /> tin bÊt ®éng s¶n mét c¸ch hiÖu qu¶ lµ nh÷ng ng−êi nhËn ®−îc th«ng tin cña ng−êi quan<br /> hÖ yÕu. Trong nghiªn cøu cña chóng t«i, nh÷ng ng−êi kh«ng cè g¾ng t×m ®Þa ®iÓm nhµ<br /> hµng lµ nh÷ng ng−êi ®· cã ®Þa ®iÓm ®¸ng hµi lßng vµ kh«ng bá nhiÒu thêi gian27. HiÖn<br /> t−îng nµy lµ do tÝnh chÊt ®éng cña dßng th«ng tin bÊt ®éng s¶n - thuéc lo¹i th«ng tin cã c¬<br /> cÊu “chç khuyÕt” (Granovetter, 1974:63-73). Tøc lµ ng−êi ta cã ®Þa ®iÓm míi sau khi mét<br /> ng−êi kh¸c rêi khái ®Þa ®iÓm ®ã, t−¬ng tù nh− th«ng tin viÖc lµm míi xuÊt hiÖn sau khi<br /> mét ng−êi kh¸c bá viÖc. Cho nªn kh«ng ph¶i khi ng−êi ta muèn lµ ng−êi ta cã th«ng tin.<br /> H¬n n÷a, nh÷ng ng−êi xung quanh chñ nhµ hoÆc chÝnh ng−êi ®ang thuª nhµ cã thÓ biÕt<br /> ®−îc mét c¨n nhµ “khuyÕt ng−êi” tr−íc c«ng ty bÊt ®éng s¶n. Thùc tÕ trong nghiªn cøu<br /> cña chóng t«i, nh÷ng ng−êi ®−a th«ng tin ®Þa ®iÓm lµ kiÕn tróc s−, thî hå vµ nh÷ng ng−êi<br /> ®ång h−¬ng trong céng ®ång ViÖt Nam. Tøc lµ mét ng−êi cã thÓ t×m ra ®Þa ®iÓm tèt hay<br /> kh«ng kh«ng liªn quan ®Õn vèn con ng−êi cña b¶n th©n m×nh (®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng tiÕng<br /> NhËt). Tuy nhiªn, nh÷ng ng−êi cã vèn con ng−êi cao l¹i cã xu h−íng cè g¾ng gi¶i quyÕt<br /> vÊn ®Ò vµ th−êng hä nghÜ chØ cã hä míi gi¶i quyÕt ®−îc, cho nªn hä kh«ng dùa vµo ng−êi<br /> kh¸c. HiÖn t−îng nµy cã thÓ gäi lµ “lç hæng cña vèn con ng−êi”.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> Tµi liÖu tiÕng Anh<br /> 1. Aldrich, Howard, and Zimmer, Catherine, 1986: “Entrepreneurship Through<br /> Social Networks”. Sexton, Donald L., Smilor, Raymond W., The Art and science of<br /> entrepreneurship. Ballinger Publishing Company. Cambridge.<br /> 2. Carruthers, Ashley, 2004: “Cute Logics of the Multicultural and the Consumption<br /> <br /> 27<br /> Trong nghiªn cøu vÒ chuyªn viÖc, Granovetter còng nãi “§«i khi c¸c c¸ nh©n t×m nh÷ng th«ng tin cho<br /> phÐp hä trë nªn n¨ng ®éng (mobile), vµ nãi chung, hä sÏ cã viÖc lµm tèt h¬n nÕu hä kh«ng t×m kiÕm<br /> nh÷ng th«ng tin nh− vËy, hoÆc khi th«ng tin viÖc lµm kh«ng g¾n víi viÖc t×m kiÕm cña hä”<br /> (Granovetter,1974:93)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 64 Nhµ hµng ViÖt Nam - mét biÓu t−îng...<br /> <br /> <br /> <br /> of the Vietnamese Exotic in Japan”. Positions, 12(2) fall: 401-429.<br /> 3. Coleman, James S., 1988: “Social Capital in the Creation of Human Capital”. The<br /> American Journal of Sociology, 94(Supplement):S95-120<br /> 4. Dubini, Paola, and Aldrich, Howard, 1991: “Personal and Extended Networks are<br /> Central to the Entrepreneurial Process”. Journal of Business Venturing, 6: 305-313.<br /> 5. Gold, Steaven J., 1992: “Refugee Communities”. Sage Publication.<br /> 6. Granovetter, Mark, 1973: “The Strength of Weak Ties”. The American Journal of<br /> Sociology, 78(6): 1360-1380.<br /> 7. Granovetter, Mark, 1983: “The Strength of Weak Ties: A network theory<br /> revisited”. Sociological Theory, 1: 201-233.<br /> 8. Granovetter, Mark, 1985: “Economic Action and Social Structure: The Problem of<br /> Embeddedness”. American Journal of Sociology, 91(3): 481-510.<br /> 9. Granovetter, Mark, 1995[1974]: “Getting A Job: A Study of Contacts and<br /> Careers”(second edition). The University of Chicago Press. Chicago and London.<br /> 10. Kim, Dae Young, 2006: “Stepping-Stone to Intergenerational Mobility? The<br /> Springboard, Safety Net, or Mobility Trap Functions of Korean Immigrant<br /> Entrepreneurship for the Second Generation”. International Migration Review,<br /> 40(4): 927-962.<br /> 11. Menzies, Teresa V., Brenner, Gabrielle A., and Filion, Louis Jacques, 2003: “Social<br /> capital, networks and ethnic minority entrepreneurs: transnational<br /> entrepreneurship and bootstrap capitalism”. Etemad, Hamid and Wright,<br /> Richard, Globalization and Entrepreneurship. Edward Elgar Publishing.<br /> Cheltenham, UK and Northampton, MA, USA.<br /> 12. Portes, Alejandro, and Borocz, Jozsef, 1989: “Contemporary Immigration:<br /> Theoretical Perspectives on Its Determinants and Mode of Incorporation”.<br /> International Migration Review, 23(3), Special Silver Anniversary Issue: 606-630<br /> 13. Portes, Alejandro,1998: “Social Capital: Its Origins and Applications in Modern<br /> Sociology”. Annual Review of Sociology, 24: 1-24.<br /> 14. Sanders, Jimy M., and Nee, Victor, 1996: “Immigrant Self-Employment: The<br /> Family as Social Capital and the Value of Human Capital”. American Sociological<br /> Review, 61(2): 231-249.<br /> 15. Waldinger, Roger, Aldrich, Howard, and Ward, Robin, 2000: “Ethnic<br /> Entrepreneurs”. Swedberg, Richard, Entrepreneurship: the social science view.<br /> Oxford University Press Inc., New York.<br /> 16. Yoon, In-Jin, 1991: “The Changing Significance of Ethnic and Class Resources in<br /> Immigrant Businesses: The Caseof Korean Immigrant Businesses in Chicago”.<br /> International Migration Review, 25(2): 303-332.<br /> 17. Zhou, Min, 2004: “Revisiting Ethnic Entrepreneurship: Convergencies,<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Hirasawa Ayami 65<br /> <br /> <br /> <br /> Controversies, and Conceptual Advancements”. International Migration Review,<br /> 38(3): 1040-1074.<br /> <br /> <br /> Tài liệu tiếng Nhật<br /> 18. Bourdieu, Pierre, 1980: “Le capital social - notes provisoires -”. Actes de la<br /> recherche en sciences sociales, 30. (Fukui, Norihiko,<br /> dÞch,1986:“「社会資本」とは何か– 暫定的ノート”. Actes, 1: 18-28.<br /> 19. Coordination Council for Indo-Chinese Refugees and Displaced Persons, 1996:<br /> “インドシナ難民受入れ歩みと展望－難民受入れから20年－”<br /> 20. Coordination Council for Indo-Chinese Refugees and Displaced Persons, 2000:<br /> “インドシナ難民に関する諸統計表(参考)”<br /> 21. Ishi, Angelo, 1995:<br /> “出稼ぎビジネスの発生と生活環境の変化：食生活・レジャー･メディア等の視点から”.<br /> Watanabe, Masako, 出稼ぎ日系ブラジル人-上, 明石書店.<br /> 22. Kawakami, Ikuo, 2001: 越境する家族–在日ベトナム系住民の生活世界. 勉誠出版.<br /> 23. Refugee Assistance Headquarters, 1999: “財団30年、難民事業本部20年のあゆみ”.<br /> 24. Refugee Assistance Headquarters, 2006:<br /> “国際救援センターのあゆみ－難民受入れ23年の軌跡”.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />