Những cạm bẫy tư duy (Phần cuối)

Những cạm bẫy tư duy

(Phần cuối)

Chúng ta xây dựng những kiểu ý nghĩ vô ích theo từng biểu thời gian có thể

nhận thức được. Một chiếc bẫy tư duy có thể trói buộc chúng ta chỉ trong một khoảnh

nào đó khắc hoặc cũng có thể là suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai loại bẫy này là như

nhau. Do tính chất ngắn ngủi nên sự lãng phí thời gian và sinh lực mà những chiếc

bẫy tạm thời gây ra rất khó nhận biết và điều chỉnh. Chúng đến và đi trước khi ta nhận

thức được những hành vi của mình. Kết quả là chúng càng xuất hiện nhiều hơn. Một

công dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn toàn thoát khỏi cái bẫy tư duy kéo dài

hơn vài phút trong một khoảng thời gian nhất định hay không vẫn còn là một nghi

ngờ. Tác hại tích lũy trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ này sẽ gây ra sự suy

kiệt khó lường

Ngưng trệ

Trong bẫy ngưng trệ, con đường tiến tới mục tiêu của chúng ta gặp phải cản

ngại. Chúng ta không thể làm gì thêm cho đến khi nhận được một cuộc gọi, một sự cho

phép, một cuộc gửi nguyên vật liệu, một cảm hứng mới. Nhưng thay vì chuyển sang

những việc khác, ta lại duy trì tình trạng giậm chân tại chỗ cho đến khi có thể tiếp tục

công việc đó một lần nữa. Nói tóm lại, chúng ta chờ đợi.

Để chuẩn bị cho buổi gặp mặt tại nhà vào lúc 8 giờ, chúng ta lau dọn nhà cửa,

tắm rửa, thay quần áo, bày biện đồ ăn thức uống. Mọi thứ đều sẵn sàng. Nhưng đồng

hồ chỉ mới 7 giờ 30. Bây giờ cho đến khi khách đến, ta làm gì? Chúng ta có thể dùng

khoảng thời gian này để làm một số việc vặt mà trước sau gì cũng phải làm. Hoặc tự

cho phép mình thư giãn một chút. Nhưng ta không cảm thấy đây là khoảng thời gian

trống. Ta nhận thấy dường như mình đang bận rộn: đang chuẩn bị một buổi tiệc. Sự

thật là trong thời gian này, ta không làm gì cho bữa tiệc cả, nhưng lại duy trì trạng thái

bận rộn của mình như khi đang chuẩn bị tiệc. Cũng giống như những người lính trong

cuộc diễu hành khi đụng phải một bức tường, ta cứ tiếp tục để tâm đến công việc của

mình ngay cả khi không cần thiết. Ta khiến bản thân bận rộn với việc “chờ đợi” khách

đến. Ta hình dung khi họ đến. Ta ước gì bây giờ họ đã có mặt ở đây. Ta quan sát từng

khoảnh khắc trôi qua trong chiếc đồng hồ trên tay, để ý đến thời gian mà ta có thể lại

tiếp tục hoạt động.

Bẫy ngưng trệ có thể được hình thành trong ý nghĩ như bẫy khuếch đại. Khi

khuếch đại, những thành quả đạt được quá ít so với nỗ lực bỏ ra; nhưng chúng ta vẫn

cứ tiếp tục. Khi ngưng trệ, ta chẳng có việc gì để làm, ít nhất là trong một thời khắc

nào đó. Và ta vẫn tiếp tục. Để đạt được trạng thái bận rộn trong khi chẳng có việc gì để

làm, ta tự tạo ra những hoạt động hoàn toàn vô ích nhưng có liên quan đến mục tiêu,

mặc dù những hoạt động này không hề hữu ích trong việc hướng đến mục tiêu.

Không cần phải chỉ ra rằng ngưng trệ là một sự lãng phí thời gian. Thật vậy, tên

gọi thông tục của ngưng trệ là “giết thời gian”. Sai lầm này thường bị lặl lại khi quá

trình xúc tiến phụ thuộc vào sự thay đổi tình huống mà ta không thể tự đưa ra – khi ta

phải chờ khách đến, chờ tính tiền trong siêu thị, chờ thông đường, chờ tiếng còi ngân

lên lúc 5 giờ hoặc tiếng trống trường vang lên lúc 3 giờ như một dấu hiệu chấm dứt

tình trạng chờ đợi bế tắc của bản thân.

Trong những tình huống như thế này, ta nhìn chằm chằm vào chiếc đồng hồ, tự

nhẩm tính, bóp tay, chăm chú nhìn bừa vào một vật nào đó mà không hề quan tâm đến

vật thể mình đang nhìn, phàn nàn về tình cảnh hiện tại của mình và tiêu phí thời gian

để ước ao khoảnh khắc này nhanh chóng trôi qua. Những hoạt động này duy trì ảo

tưởng rằng chúng ta vẫn đang làm cái công việc đã bị trì hoãn. Việc nhìn đồng hồ cho

ta cảm giác khiến thời gian trôi qua, cũng như sức mạnh của những lời ca thán hay ước

muốn dường như có thể thúc đẩy dòng người đang chờ tính tiền trong siêu thị tiến

nhanh hơn lên phía trước.

Một cách khác để giữ mình trong trạng thái bận rộn khi chẳng có việc gì để làm

là lặp lại những công việc đã được hoàn tất. Trong khi chờ đợi khách đến, người chủ

nhà kiểm tra lại hai, ba lần những thứ anh ta đã chuẩn bị. Ta lại gặp trường hợp tái

diễn của loại bẫy khuếch đại. Hành vi như nhau; song với hình thức ngưng trệ, thậm

chí ta càng vô thức hơn. Khi tái diễn dưới dạng khuếch đại, ít nhất ta cũng mong đợi

đạt được mức độ bảo đảm cao hơn về tình trạng hoàn tất của công việc. Trong khi

người chủ nhà trong trường hợp ngưng trệ thì không còn hoài nghi gì về việc anh ta đã

chuẩn bị cho buổi tiệc rất đầy đủ. Anh ta kiểm tra lại những hai, ba lần chỉ với mục

đích giết thời gian.

Nếu việc tái diễn, những ước muốn và những lời ca thán tỏ ra có tác dụng, ta

có thể ưu tiên xem xét một hình thức tinh vi khác của bẫy ngưng trệ: tình trạng đình

trệ. Dù đã mệt mỏi với việc tìm cách giữ mình ở trạng thái bận rộn khi chẳng có việc

gì để làm, ta vẫn không cải thiện được tình hình. Thay vì vậy, ta ngồi lơ đãng, mụ mị

trong tình trạng tê liệt tư duy. Tuy nhiên, trạng thái lơ đãng này không đơn giản là sự

thiếu vắng ý nghĩ. Nghịch lý thay, đầu óc đình trệ vừa trong tình trạng trống rỗng, lại

vừa bị choáng chỗ hoàn toàn. Ta cảm thấy tình trạng căng thẳng của những nỗ lực tư

duy. Ta bận. Nhưng khi được hỏi đang bận việc gì, ta không thể trả lời được.

Khi không thể làm bất kỳ việc gì hữu ích để tiến đến mục tiêu, tốt hơn là chúng

ta hãy quên nó đi và chuyển sang việc khác – ngay cả khi mục tiêu là vô cùng quan

trọng và lựa chọn thay thế không đáng kể. Bất kỳ giá trị gì được tạo ra cũng đều thỏa

đáng hơn so với việc giết thời gian đơn thuần. Trước khi bị rơi vào tình thế phải làm

một việc gì đó để cứu cả thế giới khỏi thảm họa hạt nhân hủy diệt hàng loạt, hãy thong

thả uống một cốc trà. Khi đứng xếp hàng chờ tính tiền, ta có thể quan sát những người

khác hoặc vui thú với những hình ảnh tưởng tượng của riêng mình. Khi bị kẹt xe, ta có

thể tập vài bài tập thể dục tĩnh luyện. Thời gian bắt buộc phải chờ đợi thường là cơ hội

quý giá để thư giãn một chút khi ta không thể tạo ra một thời điểm đặc biệt nào dành

cho việc thư giãn trong cuộc sống bận rộn của mình. Đây là dịp để tắm táp thư giãn

hoặc tản bộ, cho chó ăn, nói chuyện về xử thế với một đứa trẻ, giải thích hình khối của

những đám mây. Rơi vào bẫy ngưng trệ, ta đã vứt bỏ món quà mà khoảnh khắc trống

trải mang lại.

Những chọn lựa thay thế cho việc giết thời gian đôi khi bị giới hạn bởi tình

huống mà ta phải chờ đợi. Ta không thể giải thích hình khối của những đám mây trong

một căn phòng đợi không có cửa sổ. Tuy nhiên lựa chọn luôn mở rộng đối với chúng

ta chính là không làm gì cả. Việc đó ít nhất cũng giúp ta tiết kiệm năng lượng trước

khi trở lại làm tiếp công việc. Khi ta không có việc gì để làm, nếu cứ để trí óc hoạt

động thì đó sẽ là một sự lãng phí năng lượng. Đây là cơ hội nghỉ ngơi sau khi trí óc

vận động liên tục – lập kế hoạch, đưa ra giả thuyết, đánh giá – những việc mà ta phải

thực hiện trong cuộc sống hiện đại.

Hẳn nhiên, cần phân biệt giữa việc không làm gì cả với tình trạng đình trệ tư

duy. Sự đình trệ làm ta kiệt sức; việc không làm gì khiến ta lại sức. Khi đầu óc trống

rỗng, ý thức dễ dàng chìm ngập trong vô số ý nghĩ vô cùng phong phú. Thậm chí khi

ta đang ở trong phòng đợi, chúng vẫn cứ đến: một vết bẩn trên trần nhà cũng có thể

được tưởng tượng như nữ hoàng Cleopatra đang ngự trên thuyền rồng, giấy dán tường

xấu xí trở nên thật trang nhã, những bước chân vội vã nhịp nhàng ngoài hành lang, lớp

da mát lạnh của chiếc ghế bành, một cảnh mộng như trong cổ tích… Càng thanh thản,

ta càng thấy được nhiều hơn. Tuy nhiên, khi đang trong tình trạng đình trệ, chúng ta

không dễ bị hấp dẫn bởi những cảnh vật lướt qua trước mắt mình. Vì chúng ta bận chờ

đợi.

Trở ngại làm ta đình trệ có thể ở bên trong hoặc bên ngoài. Đơn giản là chúng

ta không biết sẽ làm gì tiếp theo. Ta cố cân nhắc xem liệu có nên mời một người bạn

không thân thiết lắm đến dự tiệc, hoặc nên chiêu đãi món Hoa hay đồ ăn Ý trong buổi

tiệc. Ta xem xét tỉ mỉ những việc cần phải làm sau các quyết định này – đo đếm giữa

lợi ích và chi phí, cầu nguyện để xin Chúa dẫn dắt, xin ý kiến tư vấn. Và các dữ kiện

thu được không đủ để giải quyết vấn đề - chi phí và lợi ích ngang nhau, Chúa thì bảo

ta hãy tự quyết định lấy, còn ý kiến tư vấn thì lại không được rõ ràng dứt khoát. Vì thế,

ta ca thán, mơ ước, và tái diễn. Thậm chí ta bị rơi vào tình trạng đình trệ. Ta lơ đãng

đối diện với vấn đề hoặc lẩm bẩm gọi tên nó. Mì xào, lasagna. Lasagna, mì xào.

Ta có thể làm gì trong tình cảnh này? Nếu không quá cấp thiết để đưa ra quyết

định ngay, hãy tạm gác nó sang một bên. Có thể chúng ta sẽ nhận được thông tin mới

giúp ổn định tâm trí. Có thể ta sẽ tìm ra được giải pháp mới. Dù sao đi nữa thì tình

trạng ngưng trệ trước một vấn đề cũng không mang lại những tiến triển như vừa kể.

Trái lại, nó thu hẹp cơ hội dẫn đến những cảm xúc mới giúp ta thoát khỏi tình trạng bế

tắc. Có nhiều khả năng sẽ tìm ra được một giải pháp đột phá nếu ta đánh một giấc và

mơ thấy những giấc mơ.

Ngưng kết là trạng thái vô thức mặc dù chúng ta bắt buộc phải cân nhắc. Nếu

phải quyết định ngay bây giờ thì việc chọn bừa một lựa chọn nào đó vẫn tốt hơn là cứ

ngồi nhìn. Nếu không thể trả lời một câu hỏi trong bài thi, ta có thể đoán. Đương

nhiên, lựa chọn một cách tùy hứng có thể sai lầm. Thế nhưng nếu cứ chịu đựng trong

chiếc bẫy ngưng trệ thì cũng không thể mảy may làm giảm bớt nguy cơ này. Vì vậy

hãy chấm dứt sự lãng phí thời gian và tìm cách đưa ra quyết định chắc chắn: bằng cách

tung một đồng xu.

Chắc chắn, điều gây phiền toái nhất của tình trạng ngưng trệ là sự lo lắng. Lo

lắng là nghĩ về những khả năng rủi ro tiềm ẩn mà chúng ta không thể can thiệp. Ta

đánh mất một chiếc vali trên xe buýt và phải đợi đến sáng mới có thể đi tìm lại. Trong

thời gian chờ đợi đến sáng, ta không thể làm gì cả. Thế nhưng ý nghĩ của ta cứ quanh

quẩn với vấn đề này hết lần này đến lần khác. Ta “phân vân” không biết liệu có thể tìm

thấy chiếc vali hay không. Ta “hi vọng” rằng sẽ tìm được nó. Ta “ước ao” giá như ta

chưa từng làm mất chiếc vali.

Chúng ta đã nghe cả ngàn lần rằng: lo lắng chỉ vô ích. Lo lắng không mang lại

lợi lộc gì ngoài việc khiến ta đau khổ. Không giống như những loại bẫy khác, đây là

loại bẫy rất dễ dàng nhận diện khi nạn nhân là một người khác. Nhưng nếu chúng ta

chính là người hay lo lắng thì ta sẽ không nhận thấy rõ rằng những hành động của

mình là vô ích và ngu xuẩn. Không nhận biết được điều đó, ta có cảm giác mê muội

rằng những vấn đề sẽ tự thành ra tệ hại hơn trừ khi ta suy nghĩ về chúng. Bất kỳ khả

năng rủi ro nào cũng đều được ta xem như một kẻ thù lợi hại sẵn sàng tấn công ngay

khi ta quay lưng. Hoặc có thể hiện tại ta phải chịu đựng để xoa dịu cơn thịnh nộ của

chúa. Trong bất cứ trường hợp nào thì việc không lo lắng vẫn mang đến cảm giác rằng

ta đang liều lĩnh một cách không thể giải thích được.

Thời gian đã bị lãng phí vào việc duy nhất là chờ đợi – chờ một tiếng chuông

reo, đợi một chương trình bắt đầu, đợi tin tốt hoặc tin xấu đến, đợi đường thông xe, đợi

cho bài thuyết trình chán ngắt kết thúc – như một phần quan trọng trong cuộc sống.

Thế nhưng ngoại trừ những khoảnh khắc này ra, chúng ta cũng có thể khổ sở bởi tình

trạng ngưng trệ kéo dài liên tiếp trong nhiều ngày hoặc nhiều tuần. Ta ngừng làm

những công việc hữu ích khi kỳ nghỉ hè đến gần, và kết thúc việc tận hưởng kỳ nghỉ

trước thời điểm ta trở lại. Cái bóng của chặng đường kế tiếp đã phủ lên chúng ta và

khiến ta mụ mị vì chờ đợi. Chính sự ngừng trệ trong ngày Thứ Hai đã khiến ta khó tận

hưởng ngày nghỉ vào Chủ nhật hơn là tận hưởng buổi tối Thứ sáu.

Sự chờ đợi thậm chí có thể chìm trong màn sương mờ mịt của một tương lai

khó xác định nhất. Trong khi đợi tàu cập bến hoặc trong lúc chờ người yêu đến, ta vẫn

ở trong tình trạng lấp lửng từ ngày này sang ngày khác y như tình cảnh của người chủ

nhà khi khách chưa đến vậy. Chúng ta không để bản thân bị thu hút bởi bất kỳ điều gì

trong lúc này, bởi đây là thời khắc không quan trọng. Nó chỉ là một sự dẫn nhập bước

đầu, để giết thời gian cho đến khi chương trình chính bắt đầu. Khi ta nhận được bằng

cấp, khi lũ trẻ trưởng thành, khi ta nhận thừa kế, khi ta về hưu, khi tất cả những nhiệm

vụ, bổn phận nặng nề - những thứ ngăn không cho ta thực hiện khát khao của mình –

cuối cùng cũng đã không còn là vật cản và khi mọi việc đã được giải quyết ổn thỏa

chính là lúc ta mới bắt đầu sống. Nhưng trước khi thời khắc vàng đó đến, một khoảng

thời gian dài đã bị lãng phí. Trong thời gian chờ đợi, ta luôn trong tình trạng nôn nóng,

bồn chồn từ lúc bình minh cho đến khi trời tối mịt.

Trong lúc chờ hoạt động chính bắt đầu, cuộc sống có thể trôi qua như một giấc

mơ không có thật. Công việc ta đang làm không phải là nghề nghiệp của ta. Cảm giác

hài lòng chỉ có tính tạm thời. những mối quan hệ chỉ nhằm mục đích khiến thời gian

trôi nhanh. Tất cả những gì ta làm là bóp tay và chờ đợi. Thậm chí có thể ta cũng

chẳng biết mình đang chờ đợi điều gì. Trong chiếc bẫy ngừng trệ rỗng, ta nóng lòng

chờ đợi một điều thậm chí không thể gọi tên. Ta chẳng biết mình sẽ là ai khi trưởng

thành, và chưa bao giờ trưởng thành. Điều duy nhất có thể chắc chắn là ta chưa là

chính con người thật sự của ta.

Song chúng ta không cần đợi để trở thành chính mình trong tương lai. Ta đã là

chính ta rồi, và cuộc sống hiện tại đã là cuộc sống của ta rồi. Một hoàng tử không chỉ

đơn thuần là một vị hoàng đế tương lai, một cô bé con không chỉ là một phụ nữ trong

tương lai. Hoàng tử, trẻ con, sinh viên, học viên, những tác giả chưa được biết đến,

những nghệ sĩ đang sống chật vật và viên chức trung cấp đều là những chủ thể hoàn tất

và đã được xác định rõ. Họ đã có thể đối mặt với những niềm vui, nỗi khổ lớn nhất của

cuộc đời.

Ngưng trệ kéo dài ẩn chứa một nghịch lý lớn. Sau thời gian dài chờ đợi, ta lại

cảm thấy tiếc nuối những ngày tươi đẹp đã qua. Trong dịp kỷ niệm ngày cưới, người

nghệ sĩ chưa thành danh đã từng trao cho vợ mình một chùm nho và ước ao đó là

những viên ngọc trai quý giá. Thế rồi nhiều năm sau đó, khi đã đạt được thành công

lớn, anh tặng vợ chuỗi hạt trai và lại ước gì nó chỉ là những trái nho như ngày nào.

Cuộc sống không có khúc dạo đầu. Cuộc sống bắt đầu ngay trong hiện tại.