Phân tích mạng lưới đô thị Việt Nam và vấn đề phát triển vùng

Chia sẻ: Trần Dự Trữ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

55
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong nghiên cứu này, tác giả đã nêu bật một số khía cạnh mới của mạng lưới đô thị ở Việt Nam trong mối quan hệ với sự phát triển của khu vực. Kết quả cho thấy cho đến nay sự phát triển không đồng đều của mạng lưới đô thị đã ảnh hưởng rõ ràng đến sự phát triển của các vùng trên cả nước. Sự phát triển hơn nữa của quá trình đô thị hóa một mặt có thể thúc đẩy quá trình chuyển đổi kinh tế trong những năm tới và những thay đổi về kinh tế và xã hội sẽ hình thành mạng lưới đô thị mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phân tích mạng lưới đô thị Việt Nam và vấn đề phát triển vùng

Tr−êng ®¹i häc s− ph¹m Hµ Néi T¹p chÝ khoa häc sè 2 n¨m 2005 Ph©n tÝch m¹ng l−íi ®« thÞ ViÖt Nam vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn vïng §ç ThÞ Minh §øc Khoa §Þa lý, Tr−êng §HSP Hµ Néi I. §Æt vÊn ®Ò Ph©n tÝch m¹ng l−íi ®iÓm d©n c− nãi chung, m¹ng l−íi ®« thÞ nãi riªng lµ nhiÖm vô cña ®Þa lý quÇn c−, vµ ë ®©y lµ ®Þa lý ®« thÞ. M¹ng l−íi ®iÓm d©n c− ®« thÞ, víi chøc n¨ng lµ c¸c trung t©m c«ng nghiÖp vµ dÞch vô ®· cã vai trß lµ c¸c trung t©m ph¸t triÓn vïng ë c¸c cÊp ph©n vÞ kh¸c nhau. Trong c¸c tµi liÖu vÒ tæ chøc l·nh thæ ®êi sèng x· héi, ®« thÞ cïng víi m¹ng l−íi giao th«ng vËn t¶i ®· ®−îc coi lµ bé khung cña vïng kinh tÕ (N.N. Baranxki), hay lµ bé khung l·nh thæ (§µm Trung Ph−êng), hay lµ t¹o nªn c¸c cùc ph¸t triÓn vµ c¸c tuyÕn lùc (Lª B¸ Th¶o). Nh÷ng khÝa c¹nh nµy ®· vµ ®ang thu hót sù quan t©m cña c¸c nhµ ®Þa lý, c¸c nhµ quy ho¹ch vµ tæ chøc l·nh thæ, c¸c nhµ kinh tÕ... cña nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. Trong bµi b¸o nµy t¸c gi¶ thö ph©n tÝch mét sè ®Æc ®iÓm cña m¹ng l−íi ®« thÞ cña n−íc ta vµ ¶nh h−ëng cña m¹ng l−íi ®« thÞ nµy ®Õn sù ph¸t triÓn vïng. II. VÒ tû lÖ d©n thµnh thÞ vµ mËt ®é ®« thÞ trªn l∙nh thæ cña c¸c tØnh vµ c¸c vïng Quy m« d©n sè ®« thÞ ph¶n ¸nh kh¸ râ tiÒm n¨ng kinh tÕ cña ®« thÞ, søc hót ®« thÞ vµ sù ®a d¹ng cña c¸c chøc n¨ng ®« thÞ. Th−êng th× chØ tiªu vÒ tû lÖ d©n sè thµnh thÞ trong tæng d©n sè cña mét l·nh thæ ®−îc coi lµ chØ tiªu ®¹i diÖn cho tr×nh ®é ®« thÞ hãa. Tuy nhiªn, nÕu d©n c− ®« thÞ l¹i chØ tËp trung vµo mét vµi thµnh phè, thÞ x·, t−¬ng ph¶n víi vïng n«ng th«n réng lín, th× t¸c ®éng kinh tÕ – x· héi cña ®« thÞ hãa hoµn toµn kh¸c víi tr−êng hîp cã m¹ng l−íi ®« thÞ r¶i ®Òu. B¶n ®å h×nh 1a) cho ta c¶m nhËn vÒ tû lÖ ®« thÞ hãa kh¸ cao ë T©y Nguyªn vµ cùc Nam Trung Bé, tû lÖ ®« thÞ hãa cßn kh¸ thÊp ë §ång b»ng s«ng Hång vµ §ång b»ng s«ng Cöu Long. Trªn thùc tÕ, §ång b»ng s«ng Hång vµ §ång b»ng s«ng Cöu Long cã mËt ®é ®« thÞ dµy ®Æc, nh−ng l¹i cã nhiÒu ®« thÞ nhá, cßn ë T©y Nguyªn vµ mét sè tØnh miÒn nói kh¸c th× d©n sè thµnh thÞ tËp trung chñ yÕu ë thÞ x·, thµnh phè tØnh lþ. B¶n ®å h×nh 1b) vÒ mËt ®é ®iÓm d©n c− ®« thÞ (tõ thÞ trÊn trë lªn) trªn 100 km2 l¹i cho c¶m nhËn vÒ sù phï hîp gi÷a mËt ®é ®« thÞ vµ mËt ®é d©n sè chung. Nh− vËy, sù kÕt hîp c¶ hai chØ tiªu tû lÖ d©n thµnh thÞ trong tæng sè d©n cña tØnh vµ mËt ®é ®iÓm d©n c− ®« thÞ míi cho thÊy bøc tranh toµn diÖn h¬n vµ ch©n thùc h¬n vÒ ®« thÞ hãa ë n−íc ta. 67
H×nh 1a) Tû lÖ d©n thµnh thÞ trong d©n sè H×nh 1b) MËt ®é ®iÓm ®« thÞ (tõ thÞ trÊn cña c¸c tØnh n¨m 1999 trë lªn) tÝnh trªn 100 km2 (1-4 - 2004). §Æc ®iÓm ph©n bè d©n c− thµnh phè, thÞ x· theo quy m« d©n sè ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 1 vµ h×nh 2. B¶ng 1. §Æc ®iÓm ph©n bè thµnh phè, thÞ x· theo quy m« d©n sè, 1/4/1999 Quy m« d©n sè ®« thÞ % tæng sè d©n ®« thÞ Sè ®« thÞ Sè d©n (ng−êi) (thÞ x·, thµnh phè) 1 triÖu trë lªn 34,34 2 5320878 500 - d−íi 1 triÖu 3,51 1 543637 300-499 10,39 4 1609906 100-299 36,38 34 5637720 50-99 11,20 24 1736050 D−íi 50 4,18 19 647752 Tæng sè 100,00 84 15495943 §« thÞ cña n−íc ta cã quy m« d©n sè rÊt kh«ng ®Òu. NÕu chØ tÝnh d©n sè thuéc c¸c quËn néi thµnh lµm chØ tiªu so s¸nh quy m« d©n thµnh thÞ, th× cã thÓ thÊy râ sù tËp trung tíi 34% d©n sè thµnh phè, thÞ x· vµo hai thµnh phè lín nhÊt lµ Hµ Néi vµ TP Hå ChÝ Minh. Xu h−íng tËp trung d©n vµo c¸c thµnh phè lín nhÊt l¹i ®ang diÔn ra víi tèc 68
®é nhanh h¬n lµ vµo c¸c ®« thÞ trung b×nh vµ nhá. C¸c thÞ trÊn tuy cã nhiÒu, nh−ng quy m« sè d©n trung b×nh chØ trªn d−íi 10.000 ng−êi, trong ®ã cã mét tû lÖ kh¸ lín cßn lµm viÖc trong n«ng- l©m – ng− nghiÖp. C¸c thµnh phè, thÞ x· cã sè d©n trªn 100 ngh×n ng−êi cã søc hót ®· t−¬ng ®èi lín ®èi víi vïng phô cËn, lµ ®Çu tµu trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cña c¸c tØnh. Mét sè thµnh phè, thÞ x· thuéc nhãm nµy ®· cã ®−îc c¸c ®« thÞ vÖ tinh. C¸c ®« thÞ cã d©n sè d−íi 50 ngh×n ng−êi th× ¶nh h−ëng lan táa cßn h¹n chÕ, th−êng lµ c¸c ®« thÞ hµnh chÝnh, c¸c trung t©m c«ng nghiÖp nhá hay c¸c ®« thÞ ®Æc thï. Trong h×nh 2, do sù chªnh lÖch lín vÒ quy m« d©n sè cña c¸c ®« thÞ, nªn chóng t«i ®· dïng thang ®o logarit vµ c¸c ®« thÞ ®−îc s¾p xÕp theo trËt tù nhá dÇn, phÇn tr¨m d©n sè lµ phÇn tr¨m tÝch lòy. Quy m« N¨m 1999 III. M¹ng l−íi ®iÓm ®« thÞ d©n sè thµnh thÞ vµ ¶nh h−ëng ®Õn sù 10000000 ph¸t triÓn vïng Trong c«ng tr×nh næi tiÕng thÕ giíi cña P. Haggett (1975) "§Þa lý häc: sù tæng hîp hiÖn ®¹i" cã Ch−¬ng 1000000 14 dµnh cho viÖc ph©n h¹ng vµ ph©n thø bËc c¸c thµnh phè, trong ®ã cã viÖc ph¸t hiÖn tÝnh quy luËt trong mèi quan hÖ thø bËc – quy m« d©n sè cña 100000 ®« thÞ. ë c¸c tµi liÖu ®Þa lý vµ kinh tÕ vïng cña ph−¬ng T©y, lý thuyÕt vÞ trÝ trung t©m1 cña Christaller ®−îc coi lµ 10000 nÒn t¶ng ®Ó hiÓu ®−îc quy luËt ph©n 0 20 40 60 80 100 120 bè kh«ng gian cña c¸c ®« thÞ. Mçi vÞ % tæng sè d©n thµnh thÞ trÝ trung t©m lµ mét trung t©m cung cÊp c¸c lo¹i dÞch vô, ®−îc x¸c ®Þnh sè H×nh 2. BiÓu ®å thÓ hiÖn sù ph©n phèi c¸c ®¬n vÞ mµ ®iÓm trung t©m nµy phôc thµnh phè, thÞ x· theo quy m« d©n sè vµ trËt vô theo ba nguyªn t¾c: 1) Nguyªn t¾c tù nhá dÇn vµ phÇn tr¨m tÝch lòy cña d©n sè dÞch vô; 2) Nguyªn t¾c giao th«ng vµ ®« thÞ c¶ n−íc 3) Nguyªn t¾c hµnh chÝnh. William J. Reilly ®· ®−a ra quy t¾c tÝnh vïng ¶nh h−ëng cña ®« thÞ ®èi víi th−¬ng m¹i b¸n lÎ theo quy m« d©n sè cña ®« thÞ. Quy t¾c nµy ph¸t biÓu r»ng, "hai thµnh phè ph©n chia vïng ¶nh h−ëng ®èi víi c¸c vïng l©n cËn tû lÖ thuËn víi quy m« d©n sè vµ tû lÖ nghÞch víi c¨n bËc hai cña kho¶ng c¸ch tõ hai thµnh phè nµy ®Õn ®« thÞ trung gian" [4]. §Æc ®iÓm ph©n bè m¹ng l−íi ®« thÞ ë n−íc ta cã thÓ ®−îc nhËn ra dÔ dµng qua h×nh 3a. Hai thµnh phè lín nhÊt lµ TP Hå ChÝ Minh vµ Hµ Néi ®· t¹o ra hai chïm ®« thÞ (urban agglomerations) víi ph¹m vi ¶nh h−ëng ngµy cµng më réng cïng víi sù ph¸t triÓn cña m¹ng l−íi giao th«ng vËn t¶i vµ sè l−îng chøc n¨ng vÒ dÞch vô ngµy cµng lín. 1 tiÕng Anh: Central Place Theory 69
Nh÷ng ®« thÞ ph©n bè gÇn nhau, ®ang ph¸t triÓn nèi l¹i víi nhau, hîp l¹i thµnh ®« thÞ lín h¬n (cã thÓ thÊy râ h¬n trong tr−êng hîp c¸c ®« thÞ ven biÓn): c¸c ®« thÞ dÞch vô – du lÞch ®ang dÇn g¾n bã chÆt chÏ c¸c ho¹t ®éng dÞch vô cña m×nh víi thµnh phè, thÞ x· tØnh lþ. H×nh 3a) M¹ng l−íi ®« thÞ theo quy m« H×nh 3b) M¹ng l−íi ®« thÞ theo quan hÖ d©n sè néi thµnh (1999) hµnh chÝnh tØnh, thµnh phè §¸nh gi¸ tæng qu¸t th× m¹ng l−íi ®« thÞ cña n−íc ta võa r¶i ®Òu trªn c¸c vïng l·nh thæ (tr−íc hÕt lµ c¸c ®« thÞ hµnh chÝnh), võa tËp trung vµo nh÷ng vïng ph¸t triÓn h¬n. NÕu xÐt theo quan hÖ qu¶n lý hµnh chÝnh (c¸c thµnh phè, thÞ x· tØnh lþ phôc vô c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña tØnh) th× sÏ thÊy sù bÊt ®èi xøng trong m¹ng l−íi ®« thÞ cña hÇu hÕt c¸c tØnh, thµnh phè. PhÇn rÊt lín c¸c thµnh phè, thÞ x· tØnh lþ ë n−íc ta ph©n bè ven c¸c dßng s«ng lín, c¸c vïng cöa s«ng ven biÓn. C¸c dßng s«ng, trong nhiÒu tr−êng hîp, l¹i lµ ®Þa giíi tù nhiªn gi÷a c¸c tØnh. Vµ ®iÒu nµy lµm h¹n chÕ kh¶ n¨ng lan táa ¶nh h−ëng cña c¸c ®« thÞ t−¬ng ®èi lín do c¸c t− duy vÒ hµnh chÝnh. Trong khi ®ã, ë nh÷ng huyÖn "xa x«i" cña c¸c tØnh, c¸c dÞch vô l¹i nghÌo nµn. ë c¸c tØnh miÒn nói cã diÖn tÝch l·nh thæ lín nh− trªn T©y Nguyªn, T©y B¾c, m¹ng l−íi ®iÓm ®« thÞ th−a thít, ®« thÞ nhá, th× ¶nh h−ëng cµng h¹n chÕ. B¶n ®å h×nh 3b) nèi c¸c thÞ trÊn víi c¸c ®« thÞ tØnh lþ, cho thÊy nh÷ng h¹n chÕ trong tæ chøc l·nh thæ, nÕu bÞ giíi h¹n bëi c¸c l·nh thæ hµnh chÝnh, vµ nhu cÇu cÇn thiÕt ph¶i t¹o c¸c liªn kÕt vïng ®« thÞ. §Ó kh¾c phôc sù chång chÐo còng nh− c¸c "kho¶ng trèng" trong tæ chøc kh«ng gian vïng, mµ c¸c ®« thÞ ®ãng vai trß lµ c¸c cùc ph¸t triÓn ë c¸c cÊp quy m« kh¸c nhau, ë n−íc ta ®· cã s¬ ®å ph©n vïng ®« thÞ (10 vïng ®« thÞ), quy ho¹ch c¸c vïng 70
kinh tÕ träng ®iÓm vµ ®ang tiÕn tíi h×nh thµnh vïng Thñ ®« Hµ Néi gåm 8 tØnh, thµnh phè lµ Hµ Néi, Hµ T©y, Hßa B×nh, VÜnh Phóc, B¾c Ninh, H−ng Yªn, H¶i D−¬ng, Hµ Nam. Mét sè ®« thÞ ®· ®−îc n©ng cÊp hoÆc ®−îc t¸ch ra thµnh ®« thÞ trùc thuéc Trung −¬ng ®Ó cã ®iÒu kiÖn ®Çu t− ph¸t triÓn. H×nh 4 cho thÊy Hµ Néi ®ang më réng m¹nh vÒ c¸c h−íng nh− thÕ nµo, nhÊt lµ vÒ h−íng T©y. C¸c vßng trßn ®ång t©m víi b¸n kÝnh 10 km, 20 km, 30 km vµ 40 km trong t−¬ng quan víi sù gi¶m dÇn mËt ®é d©n sè tõ néi thµnh ra c¸c vïng kÕ cËn vµ c¸c trôc giao th«ng táa ra tõ thµnh phè cho thÊy râ h¬n vïng ¶nh h−ëng cña Hµ Néi. Cuèi cïng, chóng t«i muèn nãi ®Õn ¶nh h−ëng rÊt râ nÐt cña ®« thÞ hãa vµ ph¸t triÓn ®« thÞ tíi sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vµ c¬ cÊu lao ®éng. H×nh 4. Mét m¶nh b¶n ®å mËt ®é d©n sè Hµ Néi BiÓu ®å h×nh 5 cho thÊy quan vµ vïng phô cËn hiÖn nay hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a tû lÖ d©n thµnh thÞ vµ tØ lÖ lao ®éng lµm viÖc trong khu vùc n«ng 100 – l©m – ng− nghiÖp. Mçi mét 90 ®iÓm thÓ hiÖn mét tØnh vµ 80 mçi kiÓu ký hiÖu thÓ hiÖn Tªn vïng mét vïng lín cña n−íc ta. 70 §BSCL TØ lÖ L§ 15+ lµm n«ng, l©m, thuû s¶n C¸c ®−êng song song víi trôc 60 §«ng Nam Bé tung vµ trôc hoµnh thÓ hiÖn 50 T©y Nguyªn c¸c trÞ sè trung b×nh cña c¶ 40 DHNTB n−íc, cßn ®−êng chÐo lµ håi 30 B¾c Trung Bé quy tuyÕn tÝnh. Chóng t«i ph¸t hiÖn r»ng ph¶i ®¹t ®Õn tû 20 MN-TD phÝa B¾c lÖ d©n thµnh thÞ t−¬ng ®èi cao 10 §ång b»ng s«ng Hång (kho¶ng 30% trë lªn), th× míi 0 Toµn bé 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 quan s¸t ®−îc sù chuyÓn dÞch râ rÖt trong c¬ cÊu kinh tÕ vµ TØ lÖ d©n thµnh thÞ c¬ cÊu sö dông lao ®éng. Còng tõ ®ã, míi quan s¸t H×nh 5 - Quan hÖ gi÷a tØ lÖ d©n thµnh thÞ ®−îc sù chuyÓn dÞch t¨ng tèc vµ tØ lÖ lao ®éng lµm trong n«ng, l©m vµ ng− nghiÖp trong ®« thÞ hãa. Trªn b×nh 71
diÖn c¶ n−íc, ®iÒu nµy ®ßi hái ph¶i chê ®îi trong thËp kØ tíi, nh−ng ë b×nh diÖn vïng, cã thÓ thÊy râ nhÊt ë §«ng Nam Bé. IV. KÕt luËn Sù ph¸t triÓn vµ ph©n bè m¹ng l−íi ®« thÞ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña viÖc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, dÞch vô, cña sù tÝch tô c¸c chøc n¨ng ®« thÞ vµo c¸c thµnh phè ®Çu mèi vµ sù lan táa ¶nh h−ëng ®Õn c¸c vïng kÕ cËn. §ång thêi víi qu¸ tr×nh nµy lµ nh÷ng qu¸ tr×nh nh©n khÈu – lao ®éng phøc t¹p, t¹o nªn mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ®« thÞ hãa vµ ph¸t triÓn vïng. Nh©n tè giao th«ng vËn t¶i cã t¸c ®éng ®Æc biÖt quan träng, t¹o nªn diÖn m¹o cña m¹ng l−íi vµ c¸c luång trao ®æi vÒ ng−êi, vËt t−, hµng hãa... §« thÞ hãa vµ sù ph¸t triÓn m¹ng l−íi ®« thÞ cã vai trß rÊt c¨n b¶n t¸c ®éng ®Õn sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vµ c¬ cÊu lao ®éng. tµi liÖu tham kh¶o [1] Drakakis – Smith D. ((2000). Third world cities. Second edition. Routledge. [2] §ç ThÞ Minh §øc (1992) Ph©n tÝch d−íi gãc ®é ®Þa lý kinh tÕ – x· héi sù chuyÓn hãa n«ng th«n thµnh ®« thÞ ë Hµ Néi trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa. LuËn ¸n PTS §Þa lý. [3] Haggett P. (1975). Geography: a modern synthesis. Second edition. Harper International Edition (b¶n dÞch tiÕng Nga, 1979. NXB TiÕn bé, Maxc¬va). [4] Hoover E. M., Giarratani F. (1999). An Introduction to Regional Economics. West Virginia University's Regional Research Institute (Web-book). [5] Pacione M. (2001). Urban geography – A gloabal perspective. Routledge. [6] NguyÔn ViÕt ThÞnh, §ç ThÞ Minh §øc (2003). Nghiªn cøu ph©n kiÓu kinh tÕ - x· héi cÊp tØnh vµ cÊp huyÖn nh»m ph¸t hiÖn quy luËt ph©n hãa l·nh thæ kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam. §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé B2000-75-34. [7] Tæng côc Thèng kª (2001) - KÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1/4/1999. B¶n CD-ROM. [8] Tæng côc Thèng kª (2005). T− liÖu kinh tÕ – x· héi 64 tØnh vµ thµnh phè ViÖt Nam. NXB Thèng kª. summary An analysis of urban network in Vietnam in relation to regional development Do Thi Minh Duc In this study, the author highlighted some new aspects of urban network in Vietnam in relation to regional development. The findings show that so far the unequal developement of urban network affected obviously on the regional development all over the country. The further development of urbanisation can accelerate the economic transition in coming years on one hand and the social and economic changes will shape the new urban network on another hand. 72