Phi mâu thuẫn có phải bao giờ cũng là
quy luật của tư duy đúng đắn?
Nguyễn Ngọc Hà
Tạp chí Triết học
Để phản ánh chính xác hiện thực khách quan trong tư duy (dưới dạng các khái niệm,
phán đoán... ), con người cần phải tuân thủ một số nguyên tắc hay quy luật nhất định.
Một trong những quy luật đó, theo Aritstốt, là "phi mâu thuẫn”. Nội dung của quy luật
phi mâu thuẫn có thể tóm tắt như sau: hai mệnh đề phủ định nhau thì không thể đều
đúng.
Khái niệm "mâu thuẫn" nói ở đây là “mâu thuẫn trong tư duy” hay "mâu thuẫn logic".
Mâu thuẫn logic có nghĩa là vừa khẳng định đồng thời lại phủ định ngay một mệnh đề
(quan điểm, quan niệm, lý thuyết, giả thuyết...) nào đó. Nếu ký hiệu A là một mệnh đề
bất kỳ, thì mâu thuẫn logic có dạng AĀ (đọc là: vừa là A vừa không là A). Các mệnh đề
cái bảng vừa màu đen vừa không màu đen, mặt trời vừa tồn tại vừa không tồn tại, chiến
tranh vừa lợi vừa hại, sức lao động vừa là hàng hoá vừa không là hàng hoá, là những ví
dụ về mâu thuẫn logic. "Quy luật phi mâu thuẫn" như vậy, có thể trình bày theo cách
khác là: mọi mâu thuẫn logic đều sai lầm.
Có phải mọi mâu thuẫn logic đều sai lầm không, nói cách khác, có phải phi mâu thuẫn
bao giờ cũng là quy luật của sự tư duy đúng đắn không. Đây là vấn đề rất cơ bản của
logic học.
Tác già của bài "Logic phi cổ điển - chuẩn mực logic hiện đại và tiên tiến nhất của tư duy
trong Tạp chí Triết học, số 4/1990, viết "Người ta phân biệt rõ hai loại mâu thuẫn logic:
1/ Mâu thuẫn logicc tầm thường chẳng hạn như có người khẳng định "tôi tin tưởng rằng
không hề có niềm tin nào cả", loại mâu thuẫn này nhất thiết bị cấm trong tư duy đúng
đắn.
2) Mâu thuẫn logic không tầm thường, thí dụ như mệnh đề “một vật thể đang chuyển
động vừa ở một chỗ song vừa không ở một chỗ đó” là loại mâu thuẫn logic không thể
cấm trong tư duy đúng đắn vì nó không biểu hiện sai lầm của tư duy, trái lại phản ánh
mâu thuẫn biện chứng khách quan". “Công thức PAP không nhất thiết lúc nào cũng sai
lầm, vì còn tùy thuộc tình huống cụ thể mâu thuẫn tầm thường hoặc không tầm thường".
Mệnh đề "vận động vừa ở chỗ này nhưng đồng thời lại không ở chỗ này" có dạng A hoặc
Ā. Đó là một mâu thuẫn logíc, mâu thuẫn logic này không biểu hiện sự sai lầm của tư
duy. Chính F.Engghen và Lênin đã quan niệm như vậy. Engghen viết: "Bản thân sự vận
động đã là một mâu thuẫn, ngay như sự di động một cách máy móc và đơn giản sở dĩ có
thể thực hiện được cũng chỉ là vì một vật trong cùng một lúc vừa ở nơi này lại vừa ở nơi
khác, vừa ờ cùng một chỗ duy nhất lại vừa không ở chỗ đó". Trong "Bút ký triết học", khi
dẫn lại ý kiến của Hêgen "vận động có nghĩa là vừa ở chỗ này nhưng đồng thời lại không
ở chỗ này", Lênin đã nhận xét bên lề: "đúng!".
Không phải mọi mâu thuẫn logic đều sai lầm. Quan niệm đúng đắn này trước hết là của
Hêgen, F.Engghe và sau là Lênin. Theo chúng tôi, có thể minh chứng thêm cho quan
niệm ấy bằng một mệnh đề như: “Vận động vừa liên tục vừa gián đoạn”,"vi rút vừa là
hữu sinh vừa là vô sinh", "thảo trùng vừa là động vật vừa là thực vật", “vượn người vừa
là vượn vừa là người", "sức lao động trong thời kỳ quá độ từ CNTB lên chủ nghĩa cộng
sản vừa là hàng hoá vừa không là hàng hoá.
Không phải mọi mâu thuẫn logic đều sai lầm. Điều đó cũng có nghĩa rằng không phải phi
mâu thuẫn bao giờ cũng là quy luật tư duy đúng đắn .
Logic học là khoa học dạy cho con người phương pháp tư duy đúng đắn. Logic được
Arítstốt xây dựng coi phi mâu thuẫn là quy luật của tư duy đúng đắn. Logic học ấy vì thế,
không phải bao giờ cũng đúng đắn.
Phép biện chứng là logic học, đó là logic biện chứng. Logic biện chứng do Hêgen xây
dựng và được cải tạo (theo hướng duy vật bởi các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác -
Lênin là sự vượt bỏ lôgic học do Arítstốt xây dựng. Nếu logic học của Arítstốt coi mâu
thuẫn logic là biểu hiện của tư duy sai lầm, rằng muốn biết một mâu thuẫn nào đó là đúng
hay sai phải căn cứ vào tiêu chuẩn thực tiễn.
Logic học của Arítstốt cơ bản là lôgic siêu hình. Lôgic siêu hình hay phép siêu hình chỉ
đúng trong một giới hạn hẹp. Điều này đã được F. Engghen khẳng định. Enghen viết: "Tư
duy của nhà siêu hình học chỉ dựa trên những phản đề tuyệt đối không thể dung hòa nhau
được: họ nói có là có, không là không, cái gì vượt ra ngoài phạm vi đó là chẳng có giá trị
gì hết. Đối với họ thì một sự vật hoặc tồn tại hoặc không tồn tại, một sự vật không thể
việc không thể vừa là nó lại vừa là cái khác... Phương pháp tư duy ấy mới xem thì có vẻ
là hoàn toàn hiển nhiên vì nó vốn có đối với cái gọi là lẽ phải thông thường. Nhưng lẽ
phải thông thường của người ta nếu cứ quanh quẩn trong lĩnh vực tầm thường giữa bốn
bức tường của nó thì là một ông bạn rất đáng kính, song nếu nó liều lĩnh xông vào thế
giới bao la của sự nghiên cứu thì lập tức nó sẽ gặp phải những bước phiêu lưu thật là lạ
lùng".
Logic biện chứng là sự vượt bỏ logic siêu hình. Chỉ có một logic học, tức logic biện
chứng mới là phương pháp luận khoa học cho hoạt động nhận thức của con người, mới
đúng là khoa học dạy cho con người phương pháp tư duy đúng đắn.
Nguồn: Tạp chí Triết học