Phố cổ Hội An - Wiki Pedia

Phố cổ Hội An<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> Bởi:<br /> Wiki Pedia<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> Phố cổ Hội An là một đô thị cổ nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn, thuộc vùng đồng bằng ven<br /> biển tỉnh Quảng Nam, Việt Nam, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 30 km về phía Nam.<br /> Nhờ những yếu tố địa lý và khí hậu thuận lợi, Hội An từng là một thương cảng quốc<br /> tế sầm uất, nơi gặp gỡ của những thuyền buôn Nhật Bản, Trung Quốc và phương Tây<br /> trong suốt thế kỷ 17 và 18. Trước thời kỳ này, nơi đây cũng từng có những dấu tích của<br /> thương cảng Chăm Pa hay được nhắc đến cùng con đường tơ lụa trên biển. Thế kỷ 19,<br /> do giao thông đường thủy ở đây không còn thuận tiện, cảng thị Hội An dần suy thoái,<br /> nhường chỗ cho Đà Nẵng khi đó đang được người Pháp xây dựng. Hội An may mắn<br /> không bị tàn phá trong hai cuộc chiến tranh và tránh được quá trình đô thị hóa ồ ạt cuối<br /> thế kỷ 20. Bắt đầu từ thập niên 1980, những giá trị kiến trúc và văn hóa của phố cổ Hội<br /> An dần được giới học giả và cả du khách chú ý, khiến nơi đây trở thành một trong những<br /> điểm du lịch hấp dẫn của Việt Nam.<br /> Đô thị cổ Hội An ngày nay là một điển hình đặc biệt về cảng thị truyền thống ở Đông<br /> Nam Á được bảo tồn nguyên vẹn và chu đáo. Phần lớn những ngôi nhà ở đây là những<br /> kiến trúc truyền thống có niên đại từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19, phần bố dọc theo những<br /> trục phố nhỏ hẹp. Nằm xen kẽ giữa các ngôi nhà phố, những công trình kiến trúc tôn<br /> giáo, tín ngưỡng minh chứng cho quá trình hình thành, phát triển và cả suy tàn của đô<br /> thị. Hội An cũng là vùng đất ghi nhiều dấu ấn của sự pha trộn, giao thoa văn hóa. Các<br /> hội quán, đền miếu mang dấu tích của người Hoa nằm bên những ngôi nhà phố truyền<br /> thống của người Việt và những ngôi nhà mang phong cách kiến trúc Pháp. Bên cạnh<br /> những giá trị văn hóa qua các công trình kiến trúc, Hội An còn lưu giữ một nền văn hóa<br /> phi vật thể đa dạng và phong phú. Cuộc sống thường nhật của cư dân phố cổ với những<br /> phong tục tập quán, sinh hoạt tín ngưỡng, nghệ thuật dân gian, lễ hội văn hóa vẫn đang<br /> được bảo tồn và phát triển. Hội An được xem như một bảo tàng sống về kiến trúc và lối<br /> sống đô thị.<br /> Với những giá trị nổi bật, tại kỳ họp lần thứ 23 cuối năm 1999, Tổ chức Giáo dục, Khoa<br /> học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc (UNESCO) đã công nhận đô thị cổ Hội An là một di<br /> sản văn hóa thế giới, dựa trên hai tiêu chí:<br /> <br /> 1/19<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> <br /> * Hội An là biểu hiện vật thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hóa qua các thời kỳ<br /> trong một thương cảng quốc tế.<br /> * Hội An là điển hình tiêu biểu về một cảng thị châu Á truyền thống được bảo tồn một<br /> cách hoàn hảo.<br /> <br /> Tên gọi<br /> Tên gọi Hội An ngày nay được hình thành từ rất lâu trong lịch sử, nhưng thật khó có<br /> thể xác định chính xác thời điểm ra đời của nó. Theo tác giả Dương Văn An trong cuốn<br /> sách Ô Châu cận lục, vào năm 1553, huyện Điện Bàn có 66 xã, trong đó có các xã Hoài<br /> Phô, Cẩm Phô, Lai Nghi, nhưng chưa thấy cái tên Hội An được ghi lại. Dưới thời Lê,<br /> tấm bản đồ do đại thần Đỗ Bá vẽ in trong Thiên Nam tứ chí lộ đồ có ghi lần đầu tiên các<br /> địa danh Hội An phố, Hội An đàm, Hội An kiều. Trên tấm bia Phổ Đà Linh Sơn Trung<br /> Phật tại động Hoa Nghiêm, Ngũ Hành Sơn ghi tên những người góp tiền xây dựng chùa,<br /> tên làng Hội An được nhắc tới ba lần. Thời chúa Nguyễn Phúc Lan, làng Minh Hương<br /> được thành lập bên cạnh làng Hội An đã có trước đó. Căn cứ vào văn bản của dinh trấn<br /> Quảng Nam thời Minh Mạng gửi trưởng bang Hoa kiều, Hội An phố gồm 6 làng: Hội<br /> An, Minh Hương, Cổ Trai, Đông An, Diêm Hộ, Hoa Phô. Nhà nghiên cứu người Pháp<br /> Albert Sallet cho rằng làng Hội An là làng quan trọng nhất trong năm làng tạo nên quần<br /> cư Hội An cổ, gồm Hội An, Cẩm Phô, Phong Niên, Minh Hương và An Thọ.<br /> Người phương Tây xưa kia gọi Hội An bằng cái tên Faifo. Xuất xứ của cái tên này<br /> ngày nay vẫn tồn tại nhiều giả thuyết. Trong cuốn Từ điển Việt-Bồ-La của Alexandre<br /> de Rhodes in tại Roma năm 1651, chữ Hoài phô được định nghĩa: một làng trong xứ<br /> Cochinchine mà người Nhật ở và gọi là Faifo.Một giả thuyết phổ biến cho rằng Faifo<br /> xuất phát từ tên Hội An phố, cái tên sử sách và địa chí Trung, Việt đều nhắc tới. Theo<br /> một thuyết khác, sông Thu Bồn trước kia có tên là sông Hoài, nên Hội An còn được<br /> gọi là Hoài Phố, sau Hoài Phố biến thành Phai Phố, từ đó xuất hiện cái tên Faifo.Trong<br /> những thư từ, ghi chép của những giáo sĩ, học giả phương Tây, những cái tên Faifo,<br /> Faifoo, Fayfoo, Faiso, Facfo... từng xuất hiện nhiều lần. Alexandre de Rhodes trong bản<br /> đồ An Nam gồm Đàng Trong và Đàng Ngoài ấn hành năm 1651 có ghi rõ tên Haifo. Về<br /> sau, trên bản đồ chính thức của chính quyền Đông Dương, người Pháp đều sử dụng tên<br /> Faifo để chỉ Hội An.<br /> <br /> Lịch sử<br /> Thời kỳ tiền Hội An<br /> Khu đô thị cổ Hội An nằm gần cửa sông Thu Bồn, con sông lớn nhất của tỉnh Quảng<br /> Nam. Mặc dù vậy, ngày nay từ trung tâm thành phố tới đến cửa sông cũng không còn<br /> gần lắm. Hạ lưu sông Thu Bồn khi đổ ra biển Đông được chia thành nhiều nhánh. Nhánh<br /> tiếp xúc với khu phố cổ mang tên sông Hội An, còn dòng chảy giữa hai cồn Cẩm Nam<br /> 2/19<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> <br /> và Cẩm Kim là dòng chính của sông Thu Bồn. Trên những bản đồ cổ thế kỷ 17, 18, Hội<br /> An nằm trên bờ Bắc của sông Thu Bồn, thông với biển Đông bẳng cửa Đại Chiêm và<br /> một dòng sông nối với cửa Đại của Đà Nẵng, phía ngoài là một doi cát rộng. Dấu vết<br /> dòng sông nối liền Hội An với biển Cửa Hàn có thể xác định là con sông Cổ Cò - Đế<br /> Võng ngày nay. Trên thủy trình cổ này đã từng tìm thấy nhiều lô tàu, mỏ neo bị chôn<br /> vùi trong lòng đất.<br /> Tuy địa danh "Hội An" được cho rằng xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ 16, nhưng vùng<br /> đất xung quanh đô thị này đã có một lịch sử rất lâu đời. Trong suốt thời kỳ "tiền Hội<br /> An", nơi đây từng tồn tại hai nền văn hóa lớn, đó là văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chăm<br /> Pa. Di chỉ đầu tiên của văn hóa Sa Huỳnh là phố Sa huỳnh ở Quảng Ngãi bị cát vùi lấp,<br /> được các nhà khảo cổ người Pháp phát hiện. Năm 1937, nữ học giả Madeleine Colani<br /> chính thức xác nhận đây là một nền văn hóa. Chỉ riêng trong khu vực thành phố Hội An<br /> đã phát hiện được hơn 50 địa điểm là di tích của nền văn hóa này, phần lớn tập trung<br /> ở những cồn cát ven sông Thu Bồn cũ.Đặc biệt, sự phát hiện hai loại tiền đồng Trung<br /> Quốc thời Hán, những hiện vật sắt kiểu Tây Hán... đã minh chứng ngay từ đầu Công<br /> nguyên, nơi đây đã bắt đầu có những giao dịch ngoại thương.Một đặc điểm khác có thể<br /> nhận thấy là khu vực Hội An không có những dấu tích của thời kỳ đầu và giữa,nhưng<br /> mảnh đất nơi đây đã từng tồn tại và có sự phát triển rực rỡ nền văn hóa Sa Huỳnh muộn.<br /> Tiếp sau nền văn hóa Sa Huỳnh, suốt từ thế kỷ 2 đến đến thế kỷ 15, một dải đất miền<br /> trung Việt Nam nằm dưới sự thống trị của vương quốc Chăm Pa. Những di tích đặc<br /> trưng của nền văn hóa này là các nhóm điện thờ đạo Hindu phân bổ dọc từ miền Trung<br /> tới miền Nam, và một trong những trung tâm đó nằm ở lưu vực con sông Thu Bồn. Ở<br /> đây, có thể thấy một thủ phủ mang tính chính trị tại Trà Kiệu và một trung trung tâm<br /> mang tính tôn giáo nằm tại Mỹ Sơn. Những dấu tích đền tháp Chăm còn lại, những<br /> giếng nước Chăm, những pho tượng Chăm, những di vật của người Đại Việt, Trung<br /> Hoa, Trung Đông thế kỷ 2 - 14 làm sáng tỏ giả thuyết nơi đây từng có một Lâm Ấp Phố<br /> với một cảng biển là Đại Chiêm phát triển hưng thịnh. Nhiều thư tịch cổ ghi nhận trong<br /> một thời gian khá dài, Chiêm cảng - Lâm Ấp Phố đóng một vai trò quan trọng trong việc<br /> tạo nên sự phồn vinh của kinh thành Trà Kiệu và khu di tích đền tháp Mỹ Sơn.[9] Trải<br /> qua nhiều cuộc chiến tranh, vương quốc Chăm Pa bị Đại Việt đẩy dần về phía Nam.<br /> Năm 1471, thủ phủ cuối cùng của Chăm Pa ở Bầu Giá, Bình Định ngày nay, bị nhà Lê<br /> chiếm. Vùng đất Hội An trở thành lãnh thổ của Đại Việt từ đó, nhưng phải về sau nơi<br /> đây mới phát triển thành một khu vực thương mại. Hội An được hình thành dựa trên sự<br /> kế thừa cảng biển của người Chăm và người Việt bắt đầu tới đây từ thế kỷ 15. Đó là<br /> bước chuẩn bị trực tiếp cho sự ra đời của đô thị Hội An.<br /> Thời kỳ Hội An<br /> <br /> 3/19<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> <br /> Ra đời và phát triển phồn vinh<br /> Hội An ra đời vào khoảng nửa cuối thế kỷ 16, thời kỳ Việt Nam nằm dưới sự trị vì của<br /> nhà Lê. Vào năm 1527, Mạc Đăng Dung giành ngôi nhà Lê, vùng Đông Kinh thuộc<br /> quyền cai quản của nhà Mạc. Năm 1533, Nguyễn Kim nhân danh nhà Lê tập hợp binh sĩ<br /> chống lại nhà Mạc. Sau khi Nguyễn Kim chết năm 1545, người con rể Trịnh Kiểm nắm<br /> giữ quyền hành, dòng họ Nguyễn Kim bị lấn át. Năm 1558, người con thứ của Nguyễn<br /> Kim là Nguyễn Hoàng cùng gia quyến và một số binh lính lui về cố thủ ở vùng Thuận<br /> Hóa và từ sau năm 1570, Nguyễn Hoàng tiếp tục nắm quyền trấn thủ Quảng Nam.Cùng<br /> với con trai là Nguyễn Phúc Nguyên, Nguyễn Hoàng xây dựng thành lũy, ra sức phát<br /> triển kinh tế Đàng Trong, mở rộng giao thương buôn bán với nước ngoài và Hội An trở<br /> thành thương cảng quốc tế sầm uất bậc nhất khu vực Đông Nam Á thời kỳ đó.<br /> Hội An trong bức họa Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ<br /> Thế kỷ 17, trong khi vẫn tiếp tục cuộc chiến với chúa Trịnh ở miền Bắc, chúa Nguyễn<br /> không ngừng khai phá miền Nam, lấn chiếm lãnh thổ của người Chăm. Trên những<br /> vùng đất do chúa Nguyễn cai quản, có những khu phố nước ngoài hình thành dựa trên<br /> một số luật lệ nhằm bảo hộ cho các hoạt động thương mại của người ngoại quốc. Vào<br /> năm 1567, triều đình nhà Minh của Trung Quốc từ bỏ chủ trương bế quan tỏa cảng, cho<br /> thuyền buôn vượt biển giao thương với các quốc gia vùng Đông Nam Á, nhưng vẫn cấm<br /> xuất khẩu một số nguyên liệu quan trọng sang Nhật Bản. Điều này đã bắt buộc Mạc<br /> phủ Toyotomi rồi Mạc phủ Tokugawa cấp phép cho các thuyền buôn Châu Ấn sang<br /> mở rộng quan hệ thông thương với Đông Nam Á và mua lại hàng hóa Trung Quốc từ<br /> các quốc gia đó.Những con tàu Châu Ấn bắt đầu xuất dương từ năm 1604 dưới thời<br /> Mặc phủ Tokugawa, cho tới năm 1635, khi chính sách đóng cửa được ban bố, đã có<br /> ít nhất 356 con tàu Châu Ấn ra đời.Nơi thuyền Châu Ấn đi qua nhiều nhất chính là<br /> cảng Hội An. Trong vòng 30 năm, 75 con tàu Châu Ấn đã cập cảng nơi đây, so với<br /> 37 con tàu cập bến Đông Kinh, khu vực do chúa Trịnh cai trị.Các thương nhân người<br /> Nhật khi đó tới bán những đồ đồng, tiền đồng, sắt, đồ gia dụng... và mua lại đường, tơ<br /> lụa, trầm hương... Khoảng năm 1617, phố Nhật Bản ở Hội An được hình thành và phát<br /> triển cực thịnh trong đầu thế kỷ 17. Qua bức họa Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ<br /> của Chaya Shinroku, có thể thấy khu phố người Nhật với những công trình kết cấu gỗ<br /> hai, ba tầng.Thuyền trưởng người Hà Lan Delft Haven ghi lại năm 1651, Hội An khi đó<br /> có khoảng 60 căn nhà của người Nhật nơi dọc bờ sông, nhà cửa xây bằng đá để tránh<br /> hỏa hoạn, nằm sát vách nhau. Nhưng khoảng thời gian tiếp sau, do chính sách bế quan<br /> của Mạc phủ Tokugawa cũng những chính sách đàn áp người Nhật Công giáo của chúa<br /> Nguyễn,khu phố Nhật ở Hội An dần bị lu mờ. Mặc dù vẫn còn một số nhỏ người Nhật<br /> định cư lại đây nhưng người Hoa dần thay thế vai trò của người Nhật trong việc buôn<br /> bán.<br /> Khác với người Nhật, những người Hoa biết đến Hội An từ rất sớm, ngày từ thời vùng<br /> đất này còn thuộc về vương quốc Chăm Pa. Đến thời kỳ người Việt thay thế người<br /> <br /> 4/19<br /> <br /> Phố cổ Hội An<br /> <br /> Chăm, những thương nhân Trung Hoa vẫn tiếp tục tới buôn bán vì các tỉnh miền Nam<br /> của Trung Quốc rất cần các mặt hàng muối, vàng, quế... Mặc dù vậy, trong suốt thời<br /> kỳ tiền Hội An, người Hoa chỉ tới buôn bán rồi trở về, không ở lại định cư, lập phố<br /> xá.Phải sau loạn Minh Thanh xảy ra khoảng giữa thế kỷ 17, đặc biệt sau khi nhà Minh<br /> bị thất thủ, rất nhiều người Hoa di cư tới Trung Bộ Việt Nam và xây dựng nên nhiều<br /> cộng đồng Minh Hương Xã. Tại Hội An, người Hoa tới lưu trú ngày một nhiều và thế<br /> chân người Nhật nắm quyền buôn bán. Cảng thị Hội An khi đó là nơi tập trung nhiều<br /> nhất hàng hóa ngoại quốc. Khu phố dọc bờ sông, được gọi khu Đại Đường, kéo dài 3, 4<br /> dặm. Các cửa hàng hai bên phố không khi nào rảnh rỗi. Dân cư ở đây phần lớn là người<br /> Phúc Kiến, mọi người ăn vận theo trang phục của nhà Minh. Nhiều người Trung Quốc<br /> tới định cư để buôn bán đã kết hôn với những phụ nữ bản địa. Bên cạnh những người<br /> Hoa nhập quốc tịch Việt Nam, nhiều người Hoa khác vẫn giữ quốc tịnh Trung Quốc mà<br /> người Việt thường gọi là Khách trú.Năm 1695, sứ giả người Anh Thomas Bowyear của<br /> Công ty Đông Ấn Anh đến đàm phán với chúa Nguyễn về việc xây dựng một khu cư<br /> trú tại Hội An. Việc thương thảo tuy không thành, nhưng cũng đã để lại một ghi chép:“<br /> Khu phố Faifo này có một con đường nằm sát với sông. Hai bên đường có khoảng 100<br /> ngôi nhà xây dựng san sát nhau. Ngoại trừ khoảng bốn năm ngôi nhà là của người Nhật<br /> còn lại toàn bộ là của người Hoa. Trước kia, người Nhật đã từng là cư dân chủ yếu của<br /> khu phố này và là chủ nhân phần lớn của các hoạt động thông thương ở bến cảng Hội<br /> An. Bây giờ, vai trò thương nghiệp chính đã chuyển sang cho người Hoa. So với thời<br /> kỳ trước thì không được sầm uất, nhưng hàng năm ít nhất cũng có từ 10 đến 12 tàu của<br /> các nước Nhật Bản, Quảng Đông, Xiêm, Campuchia, Manila, và có cả tàu của Indonesia<br /> cũng đến cảng thị này.”<br /> Thời kỳ suy vong<br /> Thế kỷ 18, khi cuộc khởi nghĩa Tây Sơn diễn ra ở miền Nam, chúa Trịnh đánh chiếm<br /> Quảng Nam dinh năm 1775, cảng thị Hội An rơi vào cảnh chiến tranh loạn lạc.Sau khi<br /> chiếm được Hội An, quân Trịnh đã triệt phá những nhà cửa thuộc khu vực thương mại,<br /> chỉ để lại các công trình tín ngưỡng.Nhiều nhân vật quan trọng của dòng họ Nguyễn<br /> cùng những thương gia người Hoa giàu có đã di cư vào miền Nam, mang theo của cải<br /> và lập nghiệp tại Sài Gòn - Chợ Lớn, để lại một Hội An điêu tàn, đổ nát.Năm 1778,<br /> một người Anh Charles Chapman đi qua đây sau thời Tây Sơn đã ghi lại: "Khi tới Hội<br /> An, thành phố lớn này chẳng còn lại là bao những khu phố được quy hoạch quy củ với<br /> những ngôi nhà xây bằng gạch, đường lát đá mà chỉ thấy một cảnh hoang tàn làm cho ta<br /> cảm thấy xót xa. Trời ơi, những công trình ấy bây giờ chỉ còn đọng lại trong ký ức mà<br /> thôi." Khoảng 5 năm sau, cảng thị Hội An mới dần dần hồi sinh, hoạt động thương mại<br /> được phục hồi nhưng không được như trước. Người Việt cùng người Hoa cùng xây lại<br /> thành phố từ những đống đổ nát cũ, những ngôi nhà mới mọc lên theo kiến trúc của họ<br /> và vô tình, dấu vết của khu phố Nhật Bản đã bị xóa đi mãi mãi.<br /> Thế kỷ 19, cửa sông Cửa Đại ngày càng bị thu hẹp lại và con sông Cổ Cò cũng bị phù<br /> sa bồi lấp, khiến các thuyền lớn không còn ghé được cảng Hội An. Bên cạnh đó, triều<br /> 5/19<br /> <br />