Phong trào khôi phục tập quán, tín ngưỡng cổ truyền tại một số làng xã đồng bằng sông Hồng - Lê Mạnh Năm

60 X· héi häc sè 3 (83), 2003<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng cæ truyÒn<br /> ë mét sè lµng x· vïng ch©u thæ s«ng Hång<br /> Lª M¹nh N¨m<br /> <br /> <br /> Më ®Çu<br /> Nh÷ng n¨m gÇn ®©y t¹i c¸c vïng n«ng th«n vïng ch©u thæ s«ng Hång, ng−êi<br /> ta thÊy næi lªn c¸c ho¹t ®éng tËp thÓ mµ cã ng−êi gäi lµ “trë vÒ truyÒn thèng”. §ã lµ<br /> c¸c ho¹t ®éng nh− x©y söa må m¶, nhµ thê, ®×nh, chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi… Chóng<br /> t«i t¹m gäi c¸c ho¹t ®éng võa kÓ trªn lµ phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng<br /> cæ truyÒn trong c¸c nhãm vµ céng ®ång lµng x·.<br /> Cã thÓ cho r»ng, nh÷ng nç lùc tËp thÓ trong viÖc kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn<br /> ng−ìng ®· trë thµnh phong trµo x· héi ë hÇu kh¾p c¸c lµng x·. §©y lµ lo¹i phong<br /> trµo mang b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, diÔn ra theo h−íng t¸i t¹o vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ<br /> cæ truyÒn nh»m thÝch øng víi nh÷ng chuyÓn ®æi kinh tÕ - x· héi trong nh÷ng n¨m<br /> ®æi míi võa qua.<br /> N¨m 2002 chóng t«i ®· s¬ bé t×m hiÓu phong trµo ®ã ë mét sè lµng x· kh¸c<br /> nhau thuéc ch©u thæ s«ng Hång. §ã lµ c¸c x·: Ninh HiÖp, B¸t Trµng (huyÖn Gia<br /> L©m, ngo¹i thµnh Hµ Néi); Thanh LiÖt (huyÖn Thanh Tr×, ngo¹i thµnh Hµ Néi) vµ<br /> Tam S¬n (huyÖn Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh)… Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i sÏ m« t¶ vµi<br /> nÐt vÒ phong trµo vµ b−íc ®Çu ®−a ra c¸c nguyªn nh©n cña nã.<br /> I. Phong trµo x©y söa må m¶, nhµ thê, ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi<br /> ë c¸c lµng x·<br /> Phong trµo cã nhiÒu lo¹i h×nh ho¹t ®éng kh¸c nhau vµ chóng còng diÔn ra<br /> theo nh÷ng quy m« kh¸c nhau. V× vËy, cã thÓ m« t¶ diÖn m¹o phong trµo theo c¸c<br /> lo¹i ho¹t ®éng, tõ c¸c nhãm gia ®×nh ®Õn céng ®ång lµng x·.<br /> 1. Phong trµo x©y söa må m¶ vµ nhµ thê dßng hä<br /> §i qua c¸c nÎo ®−êng ë vïng n«ng th«n, nÕu quan s¸t chót Ýt ng−êi ta ®Òu cã thÓ<br /> thÊy trªn c¸c cån b·i nghÜa ®Þa, th−êng ë r×a lµng hoÆc c¹nh c¸nh ®ång, ®· næi lªn c¶nh<br /> s¾c míi. C¸c nghÜa ®Þa kh«ng cßn t×nh tr¹ng nh÷ng nÊm cá ®Ó hoang, Èn khuÊt vµ khã<br /> x¸c ®Þnh nguån gèc th©n chñ. Cã n¬i, c¶nh t−îng nh×n tõ xa, l¹i tùa nh÷ng chßm nhµ ë<br /> thu nhá. Nã gîi cho ng−êi ta nhí tíi c©u nãi x−a “sèng nhµ, ë må”, hoÆc vÒ c¸i quan niÖm<br /> kh¸ ®Æc biÖt trong quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi ®ang sèng vµ ng−êi ®· khuÊt. Qua t×m<br /> hiÓu th× ho¹t ®éng x©y söa må m¶ ®−îc ng−êi lµng x· cho biÕt nh− sau:<br /> “§Æc biÖt lµ vÒ må m¶, hÇu nh− nhµ nµo còng lµm” (Chñ tÞch x· Ninh HiÖp,<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 61<br /> <br /> <br /> 24/8/2002); “X©y må m¶ th× nhµ nµo còng lµm” (Chñ tÞch x· B¸t Trµng, 7/9/2002);<br /> “C¸c gia ®×nh nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®Òu cã tu bæ, x©y söa må m¶” (Tr−ëng th«n Vùc,<br /> x· Thanh LiÖt, 12/9/2002); “Cã ®Õn 70 - 80% gia ®×nh trong th«n t«i ®· x©y söa l¹i<br /> må m¶” (Tr−ëng th«n Phóc Tinh, x· Tam S¬n, 3/10/2002).1<br /> Nh− vËy, qua nh÷ng n¨m ®æi míi võa qua, hÇu hÕt c¸c gia ®×nh ë c¸c lµng x·<br /> ®Òu tiÕn hµnh x©y söa l¹i må m¶ cña gia ®×nh vµ dßng hä m×nh. §©y lµ ho¹t ®éng<br /> mang tÝnh phong trµo nªn mäi ng−êi còng dÔ nhËn thÊy.<br /> Nh−ng phong trµo còng cã nh÷ng thÓ hiÖn riªng, nh− vÒ diÔn biÕn, vÒ møc<br /> ®Çu t−, kiÓu c¸ch x©y söa vµ qui −íc t¹i mçi lµng x·. Phong trµo cã diÔn ra sím h¬n ë<br /> c¸c x· cã ngµnh nghÒ vµ kinh tÕ ph¸t triÓn kh¸ nh− Ninh HiÖp, B¸t Trµng. Ngay tõ<br /> ®Çu nh÷ng n¨m ®æi míi c¸c gia ®×nh ®· tiÕn hµnh qui tËp vµ x©y l¹i må m¶ cña gia<br /> ®×nh m×nh. Ng−êi d©n cho biÕt, cø vµo cuèi n¨m thêi tiÕt hanh kh« lµ dÞp thuËn lîi<br /> cho c¸c ho¹t ®éng nµy. Lóc ®Çu, viÖc x©y söa còng chØ lµm ®¬n gi¶n. Ng−êi ta x©y<br /> khu«n lªn trªn nh÷ng mé ®· “sang nhµ” (hay sang tiÓu) ®Ó gi÷ l¹i phÇn mé, nh− vÉn<br /> th−êng thÊy ë c¸c nghÜa trang. VÒ sau, khi nhiÒu ng−êi cïng lµm, l¹i cã ganh ®ua<br /> nhau mµ qua c¸c n¨m, diÖn m¹o x©y söa trªn c¸c nghÜa ®Þa còng cã nhiÒu h×nh<br /> nhiÒu vÎ, kÝch th−íc vµ kiÓu c¸ch x©y kh¸c nhau, khiÕn cho c¸c ®Þa ph−¬ng còng<br /> ph¶i ra nh÷ng qui chÕ cô thÓ cho nghÜa trang. Phong trµo còng lµm n¶y sinh thø<br /> dÞch vô míi, nh− c¸c mÉu nhµ må cßn ®−îc c¸c cöa hµng thiÕt kÕ vµ x©y ®¾p s½n, cã<br /> thÓ chän mua mang vÒ ®Æt lªn c¸c phÇn mé cña tõng gia ®×nh.<br /> Qua c¸c lµng x· th× chi phÝ cho x©y söa mét ng«i mé còng xª dÞch tõ vµi tr¨m<br /> ®Õn vµi triÖu. T¹i Thanh LiÖt, ng−êi tr−ëng th«n Vùc cho biÕt: møc chi phÝ b×nh qu©n<br /> ®Ó x©y mét ng«i mé lµ 1 triÖu ®ång. Cã nhµ lµm nhiÒu, quy tô l¹i 22 ng«i mé hÕt 22<br /> triÖu ®ång. Phong trµo còng lµm xuÊt hiÖn nh÷ng “tÊm lßng c«ng ®øc”, nh− cã ng−êi<br /> ®ãng gãp 50 triÖu ®ång cho viÖc x©y söa nghÜa trang.<br /> Cïng víi viÖc x©y söa må m¶, c¸c ho¹t ®éng söa sang vµ t«n t¹o n¬i thê cóng,<br /> cïng nh÷ng sinh ho¹t giç ch¹p còng ®−îc kh¬i dËy vµ diÔn ra s«i næi h¬n trong gia<br /> ®×nh vµ dßng hä.<br /> Theo tÝn ng−ìng cæ truyÒn, ng−êi lµng x· vÉn dµnh n¬i trang träng nhÊt trong<br /> ng«i nhµ ®Ó ®Æt bµn thê gia tiªn. Nay cã ®iÒu kiÖn x©y nhµ lªn tÇng th× n¬i thê cóng<br /> vÉn ®−îc −u tiªn ®Æt ë tÇng trªn cã kh«ng gian vµ phÇn m¸i ®−îc trang trÝ riªng, lµm<br /> t«n thªm c¸c nghi lÔ thê cóng. D−êng nh−, còng b¾t ®Çu tõ mçi gia ®×nh mµ c¸c tËp<br /> tôc c¸c lÔ nghi cã ®iÒu kiÖn më réng trong tõng dßng hä. Nh÷ng ng−êi cïng huyÕt<br /> thèng ®· t×m gÆp nhau trong ngµy giç tæ hä téc. Ng−êi ta ®äc l¹i gia ph¶, «n l¹i céi<br /> nguån chia sÎ niÒm céng c¶m huyÕt thèng vµ cïng bµn viÖc x©y söa l¹i nhµ thê hä.<br /> “C¸c dßng hä ë ®©y ®Òu tæ chøc giç hä. Ng−êi ta ®Ò cao tinh thÇn v¨n hãa<br /> <br /> <br /> 1<br /> §ît kh¶o s¸t nµy chóng t«i ®· pháng vÊn 40 tr−êng hîp, ®¹i diÖn cho c¸c thµnh phÇn x· héi lµ ChÝnh<br /> quyÒn, ®oµn thÓ vµ hé d©n, mçi x· kh¶o s¸t mét ngµy. V× vËy, nh÷ng ý kiÕn trÝch dÉn tiÕp theo trong bµi viÕt<br /> nµy ®Òu cã cïng sè ngµy nh− ®· ghi ë mçi x·.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 62 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng …<br /> <br /> <br /> dßng téc, t×m vÒ céi nguån, truyÒn thèng” (Chñ tÞch Héi cùu chiÕn binh x· Ninh<br /> HiÖp); “ë B¸t Trµng cã ban §ång téc. GÇn ®©y c¸c sinh ho¹t dßng hä trë nªn s«i næi<br /> h¬n…” (Mét ng−êi d©n ë x· B¸t Trµng); “T«i lµ chi tr−ëng, t«i cã mêi häp sè anh em<br /> l¹i ®Ó bµn b¹c söa sang nhµ thê hä. Mäi ng−êi ®Òu h−ëng øng, tù nguyÖn ®ãng gãp”<br /> (Chñ tÞch Héi ng−êi cao tuæi x· Thanh LiÖt); “Sinh ho¹t dßng hä ®−îc t¸i t¹o l¹i toµn<br /> diÖn, nh− tiÕn hµnh kh«ng chØ giç ch¹p, t«n t¹o nhµ thê mµ cßn ph©n biÖt nam lµ<br /> chÝnh” (Tr−ëng th«n Phóc Tinh x· Tam S¬n).<br /> Tuy nhiªn, còng tuú ®iÒu kiÖn vµ truyÒn thèng ë tõng n¬i mµ phong trµo còng<br /> cã biÓu thÞ kh¸c nhau. B¸t Trµng lµ x· cã truyÒn thèng b¶o tån ®−îc nhiÒu nhÊt sè<br /> nhµ thê hä. Lµng cã 19 dßng téc th× ®· 17 nhµ thê hä téc ®−îc x©y dùng riªng vµ vÉn<br /> ®−îc tr«ng nom tu bæ th−êng xuyªn. ë Ninh HiÖp, nhiÒu nhµ thê hä l©u nay ®−îc bè<br /> trÝ kÕt hîp trong nhµ ë cña vai tr−ëng téc, nh−ng còng ®−îc t«n t¹o l¹i b»ng c¸ch<br /> mua s¾m thªm hoµnh phi, c©u ®èi hoÆc con ch¸u x©y thªm nhµ ë míi bªn c¹nh. T¹i<br /> Thanh LiÖt, mét sè hä tiÕn hµnh x©y l¹i nhµ thê míi trªn ®Êt tæ t«ng ®Ó l¹i. Cã hä<br /> cßn ®ßi l¹i ®Êt cña nhµ thê hä téc m×nh, mµ tr−íc ®©y ®· ®−a vµo hîp t¸c x·…<br /> Nh− vËy, cïng víi phong trµo x©y söa må m¶ c¸c viÖc lµm t«n t¹o n¬i thê<br /> cóng trong gia ®×nh vµ dßng téc ®Ó ®¸p øng nhu cÇu nghi lÔ vµ céng c¶m céi nguån<br /> huyÕt thèng còng lµ nh÷ng hµnh vi tiÕp theo vµ hîp thµnh trong phong trµo kh«i<br /> phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng chung ë lµng x·.<br /> 2. Phong trµo trïng tu ®×nh, chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi<br /> NÕu viÖc x©y må m¶ vµ söa sang n¬i thê cóng gia téc lµ hµnh vi riªng cña<br /> tõng gia ®×nh, tõng dßng hä th× c¸c ho¹t ®éng trïng tu ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi<br /> l¹i ®ßi hái sù tham gia chung cña c¶ céng ®ång lµng x·. NÕu ch−a cã nh÷ng nç lùc<br /> chung trong tõng céng ®ång th× viÖc x©y söa ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi còng<br /> ch−a trë thµnh phong trµo ë c¸c lµng x·.<br /> Qua kh¶o s¸t, chóng t«i ghi l¹i phong trµo qua nh÷ng biÓu thÞ d−íi ®©y:<br /> Nh÷ng Lo¹i c«ng tr×nh Sè l−îng N¨m trïng Møc kinh Sè lÔ héi ®−îc tæ chøc<br /> biÓu thÞ trïng tu (hoÆc (ng«i) tu gÇn nhÊt phÝ (triÖu l¹i trong n¨m<br /> x©y l¹i) ®ång)<br /> X· CÊp th«n CÊp x·<br /> (lµng)<br /> §×nh 3 1998 100<br /> Ninh HiÖp Chïa 3 1994 500 3<br /> <br /> §×nh 2 1992 90<br /> B¸t Trµng 1997 400 2<br /> Chïa 2<br /> 2001 300<br /> §×nh 3 2002 60<br /> Thanh LiÖt Chïa 3 2001 3.000 2 3<br /> <br /> §×nh 4 2000 150<br /> Tam S¬n 4<br /> Chïa 4 2000 500<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 63<br /> <br /> <br /> B¶ng trªn cho thÊy, tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90, hÖ thèng ®×nh, chïa (ngoµi ra cßn<br /> cã ®Òn, miÕu, v¨n chØ…) ë c¸c lµng x· ®Òu Ýt nhiÒu ®−îc tu bæ hoÆc x©y dùng l¹i theo<br /> nh÷ng h×nh mÉu cò. Tõ ®ã, còng thÊy thªm r»ng sè l−îng ®×nh chïa ®−îc trïng tu<br /> còng kh¸ t−¬ng øng víi sè lµng (th«n) ®· cã ë c¸c x·, khi ng−êi d©n cña mçi lµng cã<br /> mong muèn t¸i t¹o l¹i nh÷ng biÓu t−îng mµ ®×nh hay chïa cã thÓ ®em l¹i cho hä.<br /> NÐt kh¸c nhau, cã thÓ lµ do møc ®é xuèng cÊp cña mçi c«ng tr×nh, ®iÒu kiÖn vµ kh¶<br /> n¨ng tæ chøc vËn ®éng ë mçi lµng x· mµ c¸c ®ît trïng tu, thêi gian trïng tu nhiÒu<br /> hay Ýt, sím hay muén.<br /> Nh÷ng lµng x· cã ngµnh nghÒ vµ kinh tÕ ph¸t triÓn kh¸ còng tiÕn hµnh trïng<br /> tu ®−îc sím h¬n, nh− §×nh B¸t Trµng trïng tu vµo n¨m 1992, Chïa Tr¨m gian Ninh<br /> HiÖp ®−îc tu bæ vµo n¨m 1994, lµ nhê phÇn lín vµo søc ®ãng gãp cña d©n . Nh÷ng<br /> lµng x· n«ng nghiÖp nh− Thanh LiÖt, Tam S¬n viÖc x©y söa cã diÔn ra muén h¬n.<br /> Tuy nhiªn c¸c ho¹t ®éng t«n t¹o kh¸c còng ®· diÔn ra sím. Ch¼ng h¹n, t¹i Thanh<br /> LiÖt, ng«i §×nh Néi (thê danh nh©n Chu V¨n An) n¨m 1995 d©n lµng ®· t¹c l¹i t−îng<br /> ®Ó thê. §×nh Ngo¹i (Thê L·o t−íng Ph¹m Tu) n¨m 1996 ®· t¹c l¹i ®−îc ®éi ngùa vµ<br /> n¨m 1998 t−îng gç ®Ó thê còng t¹c xong ®Ó lµm lÔ yªn vÞ. Tõ n¨m 2001, nhµ thê tæ<br /> vµ nhµ thê mÉu cña chïa ®ang ®−îc trïng tu l¹i, gÇn nh− x©y míi, víi kho¶n kinh<br /> phÝ kh¸ lín.<br /> §i liÒn víi viÖc trïng tu ®×nh chïa lµ c¸c ho¹t ®éng lÔ héi còng ®−îc tæ chøc<br /> l¹i, cã thÓ ë cÊp lµng (nh− B¸t Trµng, Tam S¬n), cÊp x· (Ninh HiÖp) hay c¶ ë cÊp<br /> lµng cÊp x· (Thanh LiÖt), nh− ®Ó hîp thµnh mét thÓ liªn hoµn cña phong trµo. Nh− ë<br /> B¸t Trµng, cø vµo trung tuÇn th¸ng riªng hµng n¨m, lµng l¹i tæ chøc lÔ héi linh<br /> ®×nh, cã r−íc n−íc, r−íc Th¸nh, tÕ lÔ vµ c¸c trß vui: cê ng−êi, chäi gµ, h¸t ca trï…<br /> diÔn ra ë c¶ ®×nh, chïa vµ cã mÆt ®«ng ®ñ d©n lµng.<br /> Ho¹t ®éng lÔ héi ®ßi hái c«ng t¸c tæ chøc ph¶i chÆt chÏ, ph¶i cã sù thèng nhÊt<br /> kÕt hîp gi÷a c¸c nhãm x· héi, c¸c néi dung mµ l¹i ph¶i mang b¶n s¾c riªng cña mçi<br /> lµng x·. Qua qu¸ tr×nh vËn ®éng ®Ó kh«i phôc lÔ héi, ng−êi ta còng thÊy vai trß cña<br /> c¸c nhãm tá ra Ýt nhiÒu kh¸c nhau, nh− ë B¸t Trµng vai trß cña tiÓu ban v¨n hãa x·<br /> ®−îc nhiÒu ng−êi nãi ®Õn, cßn ë Thanh LiÖt phÇn c«ng søc ®¸ng kÓ l¹i ë héi ng−êi cao<br /> tuæi. Nh−ng nh×n chung xu h−íng chung ë c¸c lµng ®Òu t×m l¹i nh÷ng h×nh thøc tæ<br /> chøc nh− ®· cã trong x· héi cæ truyÒn. Ng−êi ta cè g¾ng ®äc l¹i nh÷ng ghi chÐp trong<br /> H−¬ng −íc, håi cè l¹i nh÷ng t×nh tiÕt qua líp ng−êi cao tuæi ®Ó ®Þnh ra tæ chøc, chän<br /> ra nghi thøc vµ trß diÔn trong lÔ héi. Nh− ë Tam S¬n, mçi lµng tù ®øng ra tæ chøc lÔ<br /> héi riªng; Ban lÔ héi do d©n ®Þnh ra gåm c¸c thµnh phÇn: ban viÖc lµng, ng−êi cao<br /> tuæi vµ chÝnh quyÒn. Ban viÖc lµng (cßn gäi lµ ban Kh¸nh tiÕt hay ban ¤ng §¸n)<br /> ®−îc chän theo tiªu chuÈn kh¸ “chÆt chÏ”, cã pháng theo nh÷ng yªu cÇu ®· ghi trong<br /> H−¬ng −íc cò (nh− kh«ng cã tang bôi, anh em ®oµn kÕt, tuæi tõ 49 vµ hµnh sù theo<br /> tËp tôc). Ban sÏ chñ tr× phÇn lÔ, cßn phÇn héi c¸c tæ chøc quÇn chóng kÕt hîp thùc<br /> hiÖn, cã thÓ tuú ®iÒu kiÖn hµng n¨m…<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 64 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng …<br /> <br /> <br /> Tãm l¹i, cã thÓ nãi r»ng, yªu cÇu trïng tu ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi ®·<br /> nhËn ®−îc sù h−ëng øng réng r·i vµ ®ãng gãp tù nguyÖn cña ng−êi d©n. Tho¹t tiªn,<br /> phong trµo cã thÓ ®−îc khëi x−íng tõ giíi PhËt tö, qua s¸ng kiÕn quyªn gãp tõ kh¸ch<br /> thËp ph−¬ng ®Ó tu bæ l¹i chïa chiÒn, sau n÷a lµ chñ tr−¬ng cña Nhµ n−íc qua viÖc<br /> xÕp h¹ng c¸c di tÝch lÞch sö - v¨n hãa vµ hç trî kinh phÝ ®Ó b¶o tån c¸c di s¶n… mµ<br /> c¸c ho¹t ®éng còng tõng b−íc trë thµnh phong trµo ë c¸c lµng x·.<br /> 3. Vµi nhËn xÐt chung<br /> Qua nh÷ng biÓu thÞ vµ diÔn biÕn cña phong trµo, b−íc ®Çu cã thÓ rót ra c¸c<br /> nhËn xÐt sau:<br /> - C¸c hµnh vi kÓ trªn ®Òu cã ®iÓm chung lµ nh»m t¸i t¹o vµ ph¸t huy c¸c<br /> phong tôc vµ tÝn ng−ìng cæ truyÒn, nªn chóng thuéc vÒ phong trµo v¨n hãa, mang<br /> b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc vµ lµm phong phó ®êi sèng tinh thÇn ë lµng x·.<br /> - Phong trµo ®· b¾t ®Çu tõ mét vµi c¸ nh©n hoÆc nhãm x· héi cßn b¶o l−u<br /> hoÆc cã ®iÒu kiÖn ®Ó kh«i phôc c¸c nghi lÔ, c¸c trß diÔn, råi lan réng vµ trë thµnh nç<br /> lùc chung cña céng ®ång hoÆc hµnh vi ®−îc tæ chøc mét c¸ch tËp thÓ.<br /> - Do xuÊt ph¸t tõ nh÷ng c¬ së bªn d−íi vµ ®¸p øng nhu cÇu tù nhiªn, tù<br /> nguyÖn nªn phong trµo còng cã søc l«i cuèn, ®éng viªn réng r·i mäi thµnh phÇn x·<br /> héi, tõ ®ãng gãp kinh phÝ ®Õn tham gia ho¹t ®éng.<br /> - Tõ nh÷ng hiÖu qu¶ kh¸c nhau cña phong trµo mµ còng h×nh thµnh c¸c ®Þnh<br /> chÕ x· héi, nh− nh÷ng ®iÒu kho¶n ®· ®−îc ghi trong “qui −íc lµng v¨n hãa” vµ sù<br /> thùc hiÖn ë tõng lµng x·.<br /> II. Nh÷ng nguyªn nh©n cña phong trµo<br /> Nh÷ng nguyªn nh©n ®−îc tËp hîp vµ nªu ra d−íi ®©y tr−íc hÕt lµ dùa vµo ý<br /> kiÕn gi¶i thÝch cña chÝnh nh÷ng ng−êi ë lµng x·, sau ®ã míi l−u ý thªm c¸i nh×n cña<br /> nhµ nghiªn cøu hoÆc lý thuyÕt vÒ phong trµo x· héi. Mét tËp hîp s¬ bé nh− vËy lµ ®Ó<br /> tõng b−íc ®i s©u t×m hiÓu nguyªn nh©n cña phong trµo.<br /> Thuéc vÒ nguyªn nh©n kinh tÕ, lµ nh÷ng ý kiÕn cho r»ng cã nh÷ng liªn hÖ tõ<br /> c¸i kinh tÕ mµ lµm n¶y sinh c¸c lÔ nghi hoÆc khi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cho phÐp th× nã<br /> còng t¸c ®éng lµm cho nh÷ng biÓu thÞ cña phong trµo, nh− ®· m« t¶, trë nªn s«i næi.<br /> “T¹i sao cã c¸c hµnh vi Êy, nh− c¸c cô ®· nãi: phó quÝ sinh lÔ nghÜa…”<br /> (Tr−ëng c«ng an x· Thanh LiÖt); “Kinh tÕ thÞ tr−êng cã nhiÒu may rñi nªn chÞ em<br /> còng ®i lÔ nhiÒu h¬n” (Tr−ëng chi héi phô n÷ chî v¶i Ninh HiÖp). “Sinh ho¹t dßng hä<br /> s«i næi lªn v× hiÖn nay kinh tÕ kh¸ gi¶, ng−êi ta cã ®iÒu kiÖn ®ãng gãp” (Mét ng−êi<br /> d©n ë B¸t Trµng).<br /> Thuéc vÒ nguyªn nh©n x· héi, cã thÓ t×m thÊy ë c¸c ý kiÕn nãi vÒ môc ®Ých vµ<br /> ¶nh h−ëng cña phong trµo trong c¸c quan hÖ x· héi ë lµng x·. HoÆc do cã c¸c vÊn ®Ò<br /> x· héi phøc t¹p míi n¶y sinh mµ nhiÒu ng−êi thÊy cÇn tham gia c¸c ho¹t ®éng ®Ó<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª M¹nh N¨m 65<br /> <br /> <br /> ®−îc chia sÎ, hç trî lÉn nhau.<br /> “LÔ héi cã t¸c ®éng tèt, nh− nã duy tr× ®−îc ®¹o ®øc, gióp ch¨m sãc ng−êi giµ”<br /> (Tr−ëng th«n x· Tam S¬n); “Tæ chøc lÔ héi còng lµ ®Ó cñng cè quan hÖ t×nh lµng<br /> nghÜa xãm” (Chñ tÞch Héi ng−êi cao tuæi x· Thanh LiÖt); “Tõ khi cã phong trµo (x©y<br /> må m¶, tõ ®−êng) anh em quan t©m lÉn nhau h¬n, cã cè kÕt tèt h¬n” (Mét ng−êi d©n<br /> ë Ninh HiÖp).<br /> Nh−ng thuéc vÒ c¸c nguyªn nh©n ®¹o ®øc, v¨n hãa vµ tÝn ng−ìng vÉn næi lªn<br /> nhiÒu h¬n qua c¸c ý kiÕn gi¶i thÝch. §ã lµ nh÷ng khÝa c¹nh vÒ ®¹o lý “uèng n−íc nhí<br /> nguån” vÒ phong tôc lµng x·, vÒ nh÷ng quan niÖm vµ niÒm tin mang tÝnh t«n gi¸o…<br /> “Kh«ng mª tÝn hoµn toµn, chØ nghÜ r»ng lµm nh− vËy lµ ®Ó mong võa lßng c¸c<br /> cô vµ bÒ trªn ®· khuÊt” (BÝ th− §oµn x· Ninh HiÖp); “X©y cÊt må m¶, tõ ®−êng lµ ®Ò<br /> cao c¸i t©m, c¸i hiÕu, t«n träng nh÷ng thÕ hÖ trªn, ®ång thêi t¹o ra sù t«n träng trong<br /> gia ®×nh vµ h−íng thiÖn cho con ch¸u” (Gi¸m ®èc xÝ nghiÖp 54, B¸t Trµng); “Quan<br /> niÖm cña c¸c cô lµ x©y l¹i sÏ gi÷ ®−îc vµ ®Ó nhí ®Õn tæ tiªn, ®Ò cao nh÷ng ng−êi cã<br /> c«ng víi lµng víi n−íc” (Chñ tÞch Héi n«ng d©n x· Thanh LiÖt); “Kh«i phôc lÔ héi lµ<br /> ®Ó ®¸p øng nhu cÇu sinh ho¹t tinh thÇn cña bµ con xãm giÒng, lµm cho ®êi sèng v¨n<br /> hãa c¬ së thªm phong phó” (Tr−ëng th«n x· Tam S¬n).<br /> Nh− vËy, tõ c¸c ý kiÕn gi¶i thÝch, còng cã thÓ tËp hîp chóng theo c¸c nguyªn<br /> nh©n kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa hay ®¹o ®øc. CÇn l−u ý hay nhÊn m¹nh tíi nguyªn<br /> nh©n nµo còng cã thÓ cßn tuú thuéc vµo tõng lo¹i ho¹t ®éng, tõng lóc, tõng n¬i mµ<br /> ho¹t ®éng ®ã diÔn ra, hoÆc cßn tuú thuéc vµo c¸ch nh×n cña tõng ng−êi. Nh−ng, nh−<br /> chóng t«i ®· nhËn xÐt ë trªn, phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng lµ thuéc<br /> lo¹i ho¹t ®éng v¨n hãa, mang nh÷ng nÐt b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. Pháng theo c¸ch<br /> gäi vÒ lo¹i phong trµo x· héi, nh− Herbert Blumer (1969) ch¼ng h¹n, th× ®©y còng cã<br /> thÓ xem lµ lo¹i “phong trµo x· héi biÓu c¶m (expressive)”. Qua nh÷ng hµnh vi, nh÷ng<br /> nç lùc tËp thÓ, ng−êi lµng x· ®· biÓu lé nh÷ng niÒm tin vµ c¶m xóc mang tÝnh ®¹o<br /> ®øc hay tÝn ng−ìng tõ truyÒn thèng d©n téc. §ã còng lµ nh÷ng ®Þnh h−íng t×m kiÕm<br /> trë l¹i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cã thÓ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu tinh thÇn<br /> trong bèi c¶nh x· héi míi. V× thÕ, nguyªn nh©n vÒ v¨n hãa, c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa<br /> truyÒn thèng, cã thÓ ®· ®ãng vai trß chñ ®¹o vµ t¹o ra ®éng lùc cho nh÷ng nç lùc tËp<br /> thÓ cña phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng.<br /> III. KÕt luËn<br /> Nh÷ng m« t¶ cña chóng t«i qua c¸c lµng x· ®· cho thÊy, nh÷ng ho¹t ®éng cña<br /> c¸c nhãm x· héi trong viÖc x©y söa må m¶, nhµ thê, ®×nh, chïa vµ tæ chøc lÔ héi ®·<br /> thÓ hiÖn lµ phong trµo x· héi thùc sù ë n«ng th«n: phong trµo kh«i phôc c¸c phong<br /> tôc, tËp qu¸n vµ tÝn ng−ìng, theo h−íng t¸i t¹o vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cæ<br /> truyÒn trong ®iÒu kiÖn ®æi míi.<br /> §· cã thÓ kÓ ra c¸c yÕu tè ®Æc tr−ng cña phong trµo nh− cã nh÷ng nç lùc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 66 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng …<br /> <br /> <br /> chung cña tËp thÓ, c¸c hµnh vi tham gia mang tÝnh tù nguyÖn, n¶y sinh tõ mét vµi c¸<br /> nh©n hoÆc nhãm, cã diÔn biÕn kÐo dµi vµ ®ang tõng b−íc ®−îc chÕ ®Þnh hãa qua<br /> nh÷ng “quy −íc” vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng ë c¸c lµng x·.<br /> §©y lµ lo¹i “phong trµo x· héi biÓu c¶m”, thuéc vÒ phong trµo v¨n hãa vµ<br /> mang b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. Qua nh÷ng hµnh vi, nh÷ng nç lùc tËp thÓ, ng−êi lµng<br /> x· ®· biÓu lé nh÷ng niÒm tin vµ c¶m xóc mang tÝnh ®¹o ®øc - tÝn ng−ìng tõ truyÒn<br /> thèng d©n téc, võa nh− ®Ó kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c v¨n hãa võa ®Ó t×m c¸ch thÝch øng víi<br /> bèi c¶nh kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa.<br /> V× vËy, nh÷ng nguyªn nh©n thuéc vÒ v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ vai trß cña c¸c gi¸<br /> trÞ truyÒn thèng ®· t¹o c¬ së cho nh÷ng céng c¶m, nh÷ng nç lùc tËp thÓ cña phong<br /> trµo. Còng cã thÓ nãi, c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa ®· ®ãng vai trß tinh thÇn chñ ®¹o cña<br /> phong trµo, mÆc dï ng−êi ta vÉn cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng t¸c ®éng tõ c¸c lÜnh vùc<br /> kinh tÕ hay x· héi lµ ®¸ng kÓ.<br /> Phong trµo ®· ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu ®¹o ®øc, tÝn ng−ìng vµ sinh ho¹t v¨n<br /> hãa ë c¸c lµng x·, lµm phong phó thªm ®êi sèng tinh thÇn ë n«ng th«n. NÕu trong x·<br /> héi ®ang dÊy lªn phong trµo chung nh− phong trµo “§Òn ¬n ®¸p nghÜa”, “Uèng n−íc<br /> nhí nguån” th× phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng ë c¸c lµng x· l¹i mang<br /> nh÷ng nÐt riªng.<br /> Tuy nhiªn, víi xu h−íng t×m kiÕm l¹i c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cßn mang tÝnh<br /> tù ph¸t, trong phong trµo còng diÔn ra c¸c hñ tôc nh− cê b¹c, ¨n uèng linh ®×nh…<br /> cÇn ®−îc chÊn chØnh, nh−ng phong trµo vÉn cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc, nh− t¹o<br /> thªm nh÷ng ®ång thuËn vµ æn ®Þnh x· héi trong bèi c¶nh ®ang cã nhiÒu chuyÓn ®æi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />