Phong trào Nghĩa hội Quảng Nam (1885-1887)

68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> PHONG TRAØO NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM (1885-1887)<br /> Ngoâ Vaên Minh*<br /> Lôøi Toøa soaïn: Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi<br /> sôùm öùng nghóa vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh<br /> ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc só phu yeâu nöôùc vaø<br /> ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân, coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng khaép trong tænh; ñöôïc toå<br /> chöùc quy cuû vaø giöõ vai troø haït nhaân cuûa phong traøo Nghóa hoäi caùc tænh Nam Trung Kyø.<br /> Tuy chæ toàn taïi ngaén nguûi trong 2 naêm nhöng phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ chöùng<br /> toû tinh thaàn yeâu nöôùc baát khuaát cuûa ngöôøi daân xöù Quaûng, vaø töø phong traøo naøy ñaõ ñaøo<br /> luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi öu tuù ñeå tieáp tuïc tham gia caùc phong traøo yeâu nöôùc vaøo nhöõng<br /> naêm ñaàu theá kyû XX. Nhaân kyû nieäm 130 naêm phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam (1885-<br /> 2015), môøi baïn ñoïc nhìn laïi söï kieän naøy qua baøi vieát döôùi ñaây cuûa taùc giaû Ngoâ Vaên Minh.<br /> <br /> Laø moät trong hai taû tröïc kyø (cuøng vôùi Quaûng Ngaõi), nhöng laø tænh saùt vôùi<br /> kinh ñoâ Hueá neân sau khi vua Haøm Nghi leân ngoâi, Quaûng Nam ñöôïc phaùi chuû<br /> chieán ôû trieàu ñình xem laø moät ñòa baøn troïng yeáu, lieàn cho dôøi Nha Sôn phoøng<br /> ñöôïc thieát laäp ôû laøng Ñaïi An Thöôïng vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 28 (1875) ñeán xaây<br /> döïng taïi laøng Döông Hoøa thaønh moät haäu cöù quan troïng (coøn goïi laø sôn phoøng<br /> Döông Yeân, hay sôn phoøng Phöông Xaù),(1) giao cho Tieán só Traàn Vaên Dö laøm<br /> Chaùnh sôn phoøng söù. Ngay sau khi nhaän chöùc vaøo naêm 1884, Traàn Vaên Dö lieàn<br /> daâng sôù xin söûa chöõa Nha Sôn phoøng naøy “ñeå giöõ vöõng maët taû kyø”.(2) Phaùi chuû<br /> chieán cho mang vaøo ñaây 90 gaùnh vaøng baïc, moãi gaùnh 2 hoøm, moãi hoøm 100 thoi<br /> ñeå phoøng khi coù vieäc. Nhieàu taøu ñoàng, khí giôùi,... cuõng ñöôïc chuyeån vaøo caûng<br /> Ñaø Naüng nhöng baát thaønh, vì bò caùc taøu tuaàn tieãu Phaùp baét ñöôïc, thu giöõ taát caû.<br /> Lieàn ngay sau khi vuï bieán kinh thaønh Hueá xaûy ra (05/7/1885), boä maùy<br /> nhieáp chính Thoï Xuaân Vöông ra chæ duï ñieàu Traàn Vaên Dö vaøo laøm Boá chaùnh<br /> tænh Bình Thuaän, ñöa Phoù baûng Nguyeãn Ñình Töïu ñang laø Teá töûu Quoác Töû<br /> Giaùm vaøo thay chöùc Sôn phoøng söù Quaûng Nam.(3) Vaãn bieát ñaây laø aâm möu “ñieäu<br /> hoå ly sôn” cuûa trieàu ñình Hueá, khoâng nhaän chæ duï nhöng Traàn Vaên Dö vaãn giao<br /> sôn phoøng cho Nguyeãn Ñình Töïu, ñeå chæ moät thaùng sau, ngaøy 29/6 naêm AÁt Daäu<br /> (09/8/1885) taïi queâ nhaø ôû laøng An Myõ Taây, huyeän Haø Ñoâng,(4) Traàn Vaên Dö soaïn<br /> tôø thoâng ñaït cho só daân trong tænh bieát noäi dung duï Caàn Vöông cuûa vua Haøm<br /> Nghi vaø keøm theo lôøi keâu goïi: “caùc só phu, thöù daân toaøn haït, khoâng keå quan<br /> quaân só thöù, ai coù loøng thuø giaëc, xuaát gia ñaàu quaân, xuaát quyõ nuoâi quaân, laäp<br /> tröôøng luyeän voõ, nhaát nhaát möu ñoà khôûi nghóa ñeå ñaùnh ñuoåi quaân thuø, giaønh<br /> laïi quyeàn lôïi cho thöù daân, toân phoø xaõ taéc laâu daøi”.(5)<br /> Ngoaøi baûn thoâng ñaït treân, vaên thaân Quaûng Nam coøn coù baøi hòch keâu goïi<br /> só daân trong tænh:(6)<br /> “Khuyeân nhöõng keû hung taøn binh giaùp, ra maø ngaên söùc ngöïa luùc bon chon,<br /> Khuyeân nhöõng ngöôøi phuùc uaån kinh luaân, ra maø giuùp cuoäc côø khi tuùng nöôùc.<br /> Binh thì choán laøng ñoâng xaõ caû, moät keû theo ngaøn keû ñeàu theo,<br /> Löông thôøi nôi phuù hoä ñaïi ñieàn, moät ngöôøi nghó muoân ngöôøi cuõng nghó...”(7)<br /> <br /> * Hoïc vieän Chính trò khu vöïc III, thaønh phoá Ñaø Naüng.<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 69<br /> <br /> <br /> <br /> Lôøi duï cuûa vua Haøm Nghi vaø noäi dung tôø thoâng ñaït cuûa Tieán só Traàn<br /> Vaên Dö, cuøng lôøi hòch cuûa vaên thaân Quaûng Nam nhö moät tieáng keøn xung traän,<br /> moät ñaùm löûa neùm vaøo ñoáng raï khoâ laø loøng daân ñang xuùc ñoäng maõnh lieät, laøm<br /> höøng höïc leân tinh thaàn khaùng Phaùp. Caùi khoâng khí luùc baáy giôø, nhö Huyønh<br /> Thuùc Khaùng vieát trong thö keâu goïi ñoàng baøo toaøn quoác khaùng chieán veà sau<br /> (01/01/1947) laø: “Nghóa hoäi laâm laäp, quaân hòch phong trì” (Nghóa hoäi moïc leân<br /> nhö röøng raäm, quaân hòch truyeàn khaép nhö gioù bay).(8)<br /> Khaép nôi trong tænh, caùc quan laïi coù tinh thaàn choáng Phaùp, caùc nhaø khoa<br /> baûng, caû voõ cöû, aám sinh cuõng ñöùng ra moä quaân laäp neân Nghóa hoäi Quaûng Nam.<br /> Laõnh ñaïo Nghóa hoäi, ñöùng ñaàu laø Hoäi chuû Traàn Vaên Dö, keá ñeán laø Phoù baûng<br /> Nguyeãn Duy Hieäu nguyeân giöõ chaân giaûng taäp ôû Döôõng Thieän Ñöôøng, boû daïy<br /> veà queâ moä nghóa; caùc Cöû nhaân nhö Phan Baù Phieán nguyeân Tri huyeän Phuø Caùt<br /> (tænh Bình Ñònh) giöõ chöùc AÙn saùt söù, Huyønh Baù Chaùnh nguyeân Haønh taåu Cô<br /> Maät Vieän giöõ chöùc Boá chaùnh, Nguyeãn Quang Hanh (thöôøng goïi Nguyeãn Hanh)<br /> nguyeân AÙn saùt söù, bò trieàu ñình haëc toäi do khoâng kieân quyeát ñaùnh deïp vuï noåi<br /> daäy cuûa Ñaëng Nhö Mai vaø Traàn Taán ôû Ngheä An, boû veà queâ nhaø, trôû thaønh moät<br /> töôùng taøi cuûa Nghóa hoäi Quaûng Nam, Voõ Troïng Ñòch nguyeân ñöôïc sô boå Huaán<br /> ñaïo, tham gia Nghóa hoäi giöõ chöùc Chaùnh huyeän hoäi Queá Sôn; roài ñeán caùc Tuù taøi<br /> nhö Traàn Ñænh giöõ chöùc Taùn töông quaân vuï v.v... OÂng Hoaøng giaùp Phaïm Nhö<br /> Xöông laøm Boá chaùnh Phuù Yeân boû veà queâ khi quaân Nghóa hoäi ôû ñaáy taán coâng<br /> tænh thaønh cuõng ñöôïc môøi ngay vaøo Nghóa hoäi, vaø laø ngöôøi ñaõ chaép buùt thaûo<br /> baûn hòch Vaên thaân Quaûng Nam. Nguyeãn Haøm chæ laø moät aám sanh nhöng cuõng<br /> ñöùng ra moä ñöôïc maáy traêm nghóa daân toå chöùc moät caùnh quaân öùng nghóa, ñöôïc<br /> giao chöùc Taùn töông quaân vuï kieâm Thöông bieän tænh vuï khi môùi 18 tuoåi, ngöôøi<br /> ñöông thôøi ñaùnh giaù laø “moät ngöôøi troïng yeáu trong taán kòch Caàn Vöông Quaûng<br /> Nam”.(9) Ngoaøi thaønh phaàn laõnh ñaïo laø caùc vaên thaân, só phu, quan laïi trieàu ñình<br /> coù tinh thaàn chuû chieán vaø moät soá thaân haøo, coøn laïi ñoâng ñaûo nhaát laø thöù daân.<br /> Sau khi thaønh laäp Nghóa hoäi, Traàn Vaên Dö keùo nghóa quaân môùi chieâu taäp<br /> ñöôïc, töø queâ nhaø An Myõ Taây leân taùi chieám sôn phoøng Döông Yeân vaøo ngaøy 5/7<br /> naêm AÁt Daäu (14/8/1885). Nguyeãn Ñình Töïu bieát tin tröôùc ñaõ laùnh maët veà queâ,<br /> ñeå laïi nguyeân cô nguõ vaø sôn phoøng. Khi Traàn Vaên Dö ñeán, “chæ baén moät tieáng<br /> suùng hieäu laø toaøn phoøng röôùc vò quan cuõ, khoâng ai choáng cöï gì heát”.(10) Laáy laïi<br /> sôn phoøng, Traàn Vaên Dö lieàn giao cho nhöõng ngöôøi thaân tín coù tinh thaàn caàn<br /> vöông naém giöõ caùc cô, ñoäi nghóa quaân, toå chöùc canh phoøng, chieâu moä theâm trai<br /> traùng, naâng soá nghóa quaân leân hôn ngaøn ngöôøi. OÂng chæ ñeå laïi khoaûng 200 quaân<br /> traán giöõ, coøn ñaïi quaân tieán xuoáng ñaùnh chieám huyeän ñöôøng Haø Ñoâng, sau ñoù<br /> hôïp vôùi caùnh quaân cuûa Nguyeãn Haøm ñaùnh chieám phuû ñöôøng Thaêng Bình, roài<br /> tieán ra Ñieän Baøn hôïp vôùi caùc caùnh quaân cuûa Nguyeãn Duy Hieäu töø Thanh Haø keùo<br /> leân, caùc caùnh quaân cuûa Nguyeãn Quang Hanh, OÂng Ích Thieän, OÂng Ích Kieàn töø<br /> Hoøa Vang tieán vaøo cuøng chieám tænh thaønh Quaûng Nam vaøo ngaøy 11/7 AÁt Daäu<br /> (20/8/1885). Tuaàn vuõ Nguyeãn Ngoaïn, Boá chaùnh Buøi Tieán Tieân, AÙn saùt Haø Thuùc<br /> Quaùn ñeàu chaïy troán.(11) Chieám ñöôïc tænh thaønh, Traàn Vaên Dö cuøng caùc töôùng<br /> lónh leân ngay keá hoaïch boá phoøng, thao luyeän binh só, tích tröõ löông thöïc, vuõ<br /> khí. Sau ñoù, Traàn Vaên Dö ôû laïi giöõ tænh thaønh, Nguyeãn Duy Hieäu ñem moät caùnh<br /> quaân laäp phoøng tuyeán aùn ngöõ maët traän taây nam Hoøa Vang vaø caùc huyeän Ñieän<br /> Baøn, Duy Xuyeân; Nguyeãn Quang Hanh ñem quaân traán giöõ phía ñoâng Ñaø Naüng;<br /> Hoà Ñöùc Hoïc,(12) Nguyeãn Haøm thu nhieàu vuõ khí ôû tænh thaønh ñöa quaân leân laäp<br /> 70 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> caên cöù aùn ngöõ maët traän taây baéc Haø Ñoâng (vuøng La Nga - Cao Ngaïn, giaùp ranh<br /> 3 huyeän Thaêng Bình - Tieân Phöôùc - Hieäp Ñöùc ngaøy nay).<br /> Cuoái thaùng 9/1885, quaân Phaùp do vieân töôùng Schanits chæ huy töø Ñaø Naüng<br /> tieán vaøo. Sau moät traän kòch chieán chuùng phaù ñöôïc phoøng tuyeán Hoøa Vang,<br /> tieán vaøo tænh thaønh (07/10/1885). Nghóa quaân phaûi taûn ra caùc phuû huyeän xung<br /> quanh toå chöùc chieán ñaáu kìm chaân ñòch. Thaùng 12/1885 quaân Phaùp chieám ñöôïc<br /> sôn phoøng Döông Yeân. Trong tình theá nghóa quaân ñang bò vaây haõm, Traàn Vaên<br /> Dö phaûi leân ñöôøng ra kinh ñoâ thöông thuyeát, khoâng ngôø bò Cô Maät Vieän vaø vieân<br /> quan ñaàu tænh Quaûng Nam Chaâu Ñình Keá laäp möu saùt haïi. Tröôùc luùc tuaãn naïn<br /> oâng coøn kòp di buùt göûi laïi cho gia ñình vaø caùc ñoàng chí: “Nay mai duø thaân theå<br /> cuûa toâi khoâng veïn toaøn, nhöng taám loøng vì nghóa cuûa toâi khoâng heà lay chuyeån,<br /> duø coù cheát cuõng chaúng chuùt hoã theïn vôùi cöïu thaàn löông ñoáng vaø haøo muïc só<br /> daân”, vaø “khuyeân nhuû ai naáy moät loøng moät daï vì nghóa hoäi, tìm moïi phöông<br /> keá khaùng ñòch ñeán cuøng, chôù coù nghe lôøi Tam cung vaø Vieän Cô Maät quy haøng<br /> maø bò baét bò gieát nhö toâi hieän nay”.(13) Caùi cheát vaø lôøi di huaán cuûa Traàn Vaên<br /> Dö khieán cho nhöõng ngöôøi chæ huy vaø nghóa quaân khoâng coøn caùch naøo khaùc laø<br /> phaûi kieân quyeát tieáp tuïc cuoäc khaùng chieán. Nguyeãn Duy Hieäu ñöôïc cöû thay Traàn<br /> Vaên Dö. Lieàn sau khi leân laøm Hoäi chuû, oâng cho xaây döïng moät loaït caên cöù khaùng<br /> chieán ôû phía nam huyeän Haø Ñoâng. Ñaïi baûn doanh ban ñaàu ñoùng taïi laøng Thanh<br /> Laâm, toång Phöôùc Lôïi.(14) Baûo veä cho ñaïi baûn doanh coù caùc cöù ñieåm nhö luõy Ñaù<br /> Roàng,(15) Doác Mieáu, Döông Ñeá.(16) OÂng coøn cho xaây döïng phaùp tröôøng tröøng trò<br /> nhöõng keû phaûn quoác vaø coù nghóa trang cuûa caùc nghóa só töû traän.(17) Daàn veà sau<br /> ñaïi baûn doanh môùi di chuyeån ñeán nhöõng nôi khaùc, nhöng cuõng ñeàu ôû veà phía<br /> nam hoaëc taây nam cuûa tænh Quaûng Nam.<br /> Khoâng nhöõng chaán chænh laïi Nghóa hoäi Quaûng Nam, Nguyeãn Duy Hieäu<br /> coøn cöû ngöôøi ñi lieân laïc thoáng nhaát Nghóa hoäi caùc tænh coøn laïi cuûa nam Trung<br /> Kyø töø Quaûng Ngaõi vaøo ñeán Phuù Yeân ñeå taïo neân theá töông hoã cho nhau. Ñeå coù<br /> danh nghóa, oâng cöû ngöôøi leân Taân Sôû xin chæ duï cuûa vua Haøm Nghi vaø baét lieân<br /> laïc vôùi Phan Ñình Phuøng ôû Haø Tónh. Ñöôïc vua Haøm Nghi saéc phong chöùc Binh<br /> Boä Taû Tham tri, sung Tham taùn quaân vuï ñaïi thaàn kieâm lyù Nam Ngaõi Toång ñoác,<br /> Nguyeãn Duy Hieäu trôû thaønh thuû lónh cuûa Nghóa hoäi 3 tænh Quaûng Nam-Quaûng<br /> Ngaõi-Bình Ñònh.(18) Heä thoáng chính quyeàn nhöõng nôi quaân Nghóa hoäi kieåm soaùt<br /> ñöôïc Nguyeãn Duy Hieäu toå chöùc raát quy cuû. Caùc vieân cai toång, lyù tröôûng coù tinh<br /> thaàn caàn vöông ñöôïc giöõ nguyeân chöùc vuï. Nhöõng keû tieáp tay cho Phaùp vaø nguïy<br /> Nam trieàu Ñoàng Khaùnh ñeàu bò nghieâm trò. Vieân Khaâm söù Trung Kyø Jean Baille<br /> trong cuoán Souvenir d’Annam vieát raèng: “Hieäu ñaõ gaây neân moät cuoäc phieán loaïn<br /> trong tænh Quaûng Nam coù taùc ñoäng roäng raõi vaø coù nhieàu uy theá cuûa moät phong<br /> traøo quoác gia. Hieäu ñaõ khôi daäy tinh thaàn yeâu nöôùc trong ñaàu oùc bieát bao keû<br /> laâu nay chöa heà coù yù thöùc. Hieäu ñaõ nung noùng leân ôû hoï, kích thích thuùc ñaåy hoï<br /> chieán ñaáu baèng moät tình caûm neáu khoâng phaûi laø môùi meû, thì ít ra cuõng ñaõ coù ôû<br /> ñaây tinh thaàn baøi ngoaïi, tinh thaàn caêm thuø ñoái vôùi ngöôøi Phaùp”.(19)<br /> Taïi caên cöù Trung Loäc (Queá Sôn), Nguyeãn Duy Hieäu cho xaây döïng taân tænh<br /> vôùi ñuû 6 boä, nha, thöï, traïi.(20) Ñeå cuûng coá theâm tính chính thoáng, oâng cho nghóa<br /> quaân aùp saùt thaønh tænh (Nam trieàu) ôû La Qua, vaøo Vaên Thaùnh röôùc 150 baøi vò<br /> tieân thaùnh, tieân hieàn cuøng ñoà thôø cuùng leân taân tænh, laäp ñeàn Vaên Thaùnh ñeå<br /> quy tuï caùc Nho só ñi theo Nghóa hoäi.(21) Trong yù thöùc cuûa nhaân daân ñöông thôøi,<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 71<br /> <br /> <br /> <br /> söï coù maët cuûa taân tænh raát quan troïng, vì noù töôïng tröng cho chính quyeàn chính<br /> thoáng vaø toá caùo tính chaát hö nguïy cuûa chính quyeàn Ñoàng Khaùnh.<br /> Baille thöøa nhaän: “Ñöôïc leänh cuûa Hieäu laøng maïc ñeàu taûn cö, noâng daân ñoát<br /> nhaø cöûa thöïc hieän “vöôøn khoâng nhaø troáng” ñeå ñoái phoù vôùi quaân ñoäi ta [Phaùp].<br /> Moät hoâm, Hieäu ra leänh trong phaïm vi moät vuøng khaù roäng, baûo daân chuùng phaûi<br /> phaù hoaïi taát caû nhaø ngoùi, nhaø ñaát, ñeå cho quaân ta khoâng coù choã lôïi duïng ñoùng<br /> ñoàn boùt vaø cô quan ôû ñoù. Leänh naøy, ñöôïc caùc nhaø ñaïi ñòa chuû, ñaïi thöông gia<br /> ngoan ngoaõn chaáp haønh, hoï töï tay phaù hoaïi nhaø cöûa cuûa hoï”.(22) Camille Paris,<br /> Giaùm thò coâng tröôøng ñaët ñöôøng daây theùp Hueá-Ñaø Naüng trong cuoán hoài kyù “Du<br /> khaûo doïc ñöôøng caùi quan töø Hueá vaøo Nam Kyø” cuõng keå laïi thaùi ñoä baát hôïp taùc vôùi<br /> quaân Phaùp cuûa ngöôøi daân: “Taát caû daân chuùng ñeàu laån troán treân ñöôøng chuùng toâi<br /> ñi qua, ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi giaø caû vaø taøn taät. Trong taát caû caùc caâu hoûi chuùng<br /> toâi ñaët ra, hoï ñeàu traû lôøi gioáng nhau laø: khoâng coù bieát… Chuùng toâi khoâng theå naøo<br /> mua ñöôïc thöùc aên, cuoái cuøng phaûi suïc saïo trong caùc caên nhaø boû troáng”.(23)<br /> Söï buøng phaùt vaø lôùn maïnh ngay thôøi gian ñaàu cuûa Nghóa hoäi Quaûng Nam<br /> khieán cho Nam trieàu Ñoàng Khaùnh phaûi lieân tieáp thay caùc vieân quan ñaàu tænh.<br /> Sau khi Nguyeãn Ngoaïn bò nghóa quaân baét ñöa veà an trí ôû queâ nhaø taïi Quaûng<br /> Ngaõi, Hoà Leä ñöôïc trieàu ñình Hueá ñöa veà laøm Tuaàn phuû Quaûng Nam, nhöng roài<br /> Hoà Leä “vì hieän tình haït aáy [Quaûng Nam] khaån caáp, hieåu duï, ngaên chaën khoâng<br /> coâng traïng, xin veà kinh ñôïi toäi”. Chaâu Ñình Keá ñöôïc ñieàu vaøo thay, maëc duø ñaõ<br /> laäp möu saùt haïi ñöôïc Hoäi chuû Traàn Vaên Dö, nhöng do “toaøn haït Quaûng Nam<br /> laïi nhieãu loaïn lôùn”(24) neân cuõng phaûi theo böôùc chaân cuûa Hoà Leä lieân tieáp daâng<br /> taäp taâu xin veà kinh nhaän toäi, vì “Theá giaëc tænh aáy lôùn daàn; quaân tænh aáy troán<br /> nhieàu, hieän coøn khoâng maáy, choáng giöõ khoâng ñuû”.(25)<br /> Chieán thuaät cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Nghóa hoäi laø thöïc hieän nhöõng vuï taäp<br /> kích hoaëc chaën ñaùnh tieâu hao sinh löïc ñòch, khieán cho quaân Phaùp vaø quaân Nam<br /> trieàu ñoái phoù heát söùc khoù khaên. Khi bò taán coâng vaøo caùc khu caên cöù, nghóa quaân<br /> moät maët toå chöùc ñaùnh traû, di chuyeån töø caên cöù naøy ñeán caên cöù khaùc, moät maët<br /> luoàn veà taán coâng vuøng haäu phöông cuûa ñòch, buoäc chuùng phaûi ñem quaân veà ñoái<br /> phoù. ÔÛ phía nam nghóa quaân ñaùnh thaéng cuoäc haønh quaân “bình ñònh” cuûa quaân<br /> Phaùp taïi doác Suoái Ñaù thuoäc laøng Ngoïc Giaùp vaøo ngaøy 29/01/1886,(26) khieán ñoái<br /> phöông bò thieät haïi hôn 150 quaân, buoäc phaûi thaùo lui. Tieáp ñeán, quaân Nghóa hoäi<br /> chaën ñaùnh quaân cuûa Nguyeãn Thaân töø Quaûng Ngaõi keùo ra taïi laøng Trung Ñaøn(27)<br /> vaøo ngaøy 08/3/1886. Hôn 150 quaân cuûa Nguyeãn Thaân bò baét vaø bò gieát. ÔÛ phía<br /> baéc, nghóa quaân ñaùnh thaéng ñoäi quaân khaâm sai goàm 300 lính taäp, ñöôïc quaân<br /> Phaùp trang bò ñeán 200 khaåu suùng do Phan Lieâm laõnh meänh cuûa Ñoàng Khaùnh<br /> töø Hueá keùo vaøo taïi Baõi Chaøi. Quaân Phaùp ñi cöùu vieän cuõng bò ñaùnh baïi taïi Goø<br /> Muoàng.(28) Tænh thaønh Quaûng Nam cuõng ñoâi laàn bò nghóa quaân taán coâng.(29) Töø<br /> thaùng Gieâng cho ñeán thaùng 6/1886 nghóa quaân lieân tieáp ñoät kích, taäp kích vaøo<br /> khu vöïc xung quanh Ñaø Naüng. Thaønh Ñieän Haûi, nôi ñaët baûn doanh vaø truù ñoùng<br /> cuûa 150 quaân Phaùp,(30) laïi coù moät haïm ñoäi ôû trong vònh Ñaø Naüng canh giöõ cuõng<br /> bò taán coâng. Sau khi thoâng baùo tröôùc cho vieân quan tö leänh toái cao bieát, ngaøy<br /> 16/5/1886 khoaûng 400 nghóa quaân döôùi quyeàn chæ huy cuûa Taùn Haøm (Nguyeãn<br /> Haøm) vaø Taùn Buøi ñoät nhaäp phoùng hoûa ñoát chaùy 40 ngoâi nhaø xung quanh traïi<br /> lính Phaùp. Hai hoâm sau, nghóa quaân quay laïi ñoát daõy nhaø do quaân Phaùp vöøa<br /> môùi döïng leân laøm nôi tieáp phaåm taïi chôï Haø Thaân ôû ngay höõu ngaïn Soâng Haøn,<br /> 72 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> nhöng quaân Phaùp ôû thaønh Ñieän Haûi khoâng daùm sang cöùu vieän.(31) Trong traän<br /> Nam Chôn thuoäc laøng Chaân Saûng ngay döôùi chaân ñeøo Haûi Vaân, vaøo ñeâm 28/02<br /> raïng ngaøy 01/3/1886, khoaûng 300 nghóa quaân ñoät kích gieát cheát vieân ñaïi uùy chæ<br /> huy Besson vaø 6 teân lính Phaùp trong ñoaøn khaûo saùt, laøm giaùn ñoaïn keá hoaïch<br /> laøm con ñöôøng Hueá - Ñaø Naüng cuûa quaân Phaùp.(32) Dai daúng nhaát laø nhöõng traän<br /> taán coâng vaøo Traø Kieäu vaø Phuù Thöôïng ñeå baét hai “Taây Döông ñaïo tröôûng”, töùc<br /> hai linh muïc kích ñoäng giaùo daân ôû hai xöù ñaïo naøy. Vôùi traän Traø Kieäu, quaân<br /> Nghóa hoäi ñöa suùng thaàn coâng vaø voi chieán ñeán vaây suoát 21 ngaøy ñeâm nhaèm<br /> baét linh muïc quaûn xöù Bruyeøre (töùc Coá Nhôn). Tieáp ñeán, nghóa quaân bao vaây Phuù<br /> Thöôïng vôùi 18 laàn kòch chieán, traûi qua hai giai ñoaïn: thaùng 9-10/1885 vaø thaùng<br /> 6-7/1886 ñeå baét coá ñaïo Maillard (teân Vieät laø Coá Thieân).<br /> Tuy cho ñeán giöõa naêm 1886 nghóa quaân coù nhieàu traän chieán ñaáu ngoan<br /> cöôøng, ñaùnh thaéng ñöôïc caùc cuoäc haønh quaân lôùn cuûa quaân Phaùp vaø quaân Nam<br /> trieàu Ñoàng Khaùnh, nhöng cuõng trong thôøi gian naøy löïc löôïng Nghóa hoäi ñaõ coù<br /> daáu hieäu yeáu daàn so vôùi ñaø taán coâng ban ñaàu. Tröôùc heát laø do chæ nhaèm baét hai<br /> “Taây Döông ñaïo tröôûng” maø caùc nhaø laõnh ñaïo ñaõ doàn toaøn löïc Nghóa hoäi vaø toán<br /> quaù nhieàu thôøi gian taán coâng vaøo caùc laøng Coâng giaùo ôû Traø Kieäu vaø Phuù Thöôïng,<br /> laøm hao toån söùc chieán ñaáu cuûa nghóa quaân vaø hao toán quaù nhieàu ñaïn phaùo vöøa<br /> thu ñöôïc töø tænh thaønh Quaûng Nam, ñeán möùc coù ngaøy soá ñaïn ñaïi baùc baén vaøo<br /> Giaùo xöù Traø Kieäu öôùc ñeán 500 quaû,(33) trong khi ñoù nghóa quaân laïi khoâng töï taïo<br /> ñöôïc vuõ khí hieän ñaïi ñeå ñoái ñaàu vôùi quaân Phaùp. Trong traän hôïp quaân vôùi Nghóa<br /> hoäi Bình Ñònh taïi Quaûng Ngaõi vaøo thaùng 3 naêm Bính Tuaát ñeå giuùp khoâi phuïc<br /> laïi Nghóa hoäi tænh naøy vöøa bò Nguyeãn Thaân trôû giaùo ñaùnh phaù,(34) do bò loä cô<br /> möu(35) neân khi quaân Nghóa hoäi Bình Ñònh tieán ra tröôùc (13/3 Bính Tuaát, töùc<br /> 16/4/1886) bò Nguyeãn Thaân cho quaân phuïc kích ñaùnh lui; khi 500 quaân Nghóa<br /> hoäi Quaûng Nam tieán vaøo ñeán Trì Bình (15/3 Bính Tuaát, töùc 18/4/1886) cuõng bò<br /> Nguyeãn Thaân cho quaân ñaùnh boïc haäu, nghóa quaân phaûi ñaùnh xaùp laù caø vaø duøng<br /> rôm, raï ñoát un khoùi nhaèm ngaên quaân Nguyeãn Thaân, nhöng gaëp baát lôïi gioù ñoåi<br /> chieàu, quaân Nguyeãn Thaân nhaân ñoù thöøa theá phaûn coâng, Nguyeãn Duy Hieäu phaûi<br /> cho ñoát caàu laøng Yeân Trì ñeå lui quaân.(36) Trong traän naøy Nghóa hoäi Quaûng Nam<br /> toån thaát ñeán 300 quaân (bò cheát vaø bò baét). Vôùi traän Gia Coác,(37) nghóa quaân laïi töû<br /> traän 110 ngöôøi vaø bò thöông 110 ngöôøi. Chuû tröông vöôøn khoâng nhaø troáng do caùc<br /> thuû lónh Nghóa hoäi ñöa ra tuy coù gaây moät phaàn khoù khaên cho quaân Phaùp vaø quaân<br /> Nam trieàu trong thôøi gian ñaàu nhöng veà sau laïi phaûn taùc duïng vì nhaân daân phaûi<br /> nhieàu laàn taûn cö vaøo röøng, sinh hoaït vaø saûn xuaát khoâng oån ñònh neân vieäc ñoùng<br /> goùp löông thöïc vaø söï haøo höùng thöïc hieän chuû tröông khoâng coøn nöõa. Nghóa hoäi<br /> laïi khoâng laäp ñöôïc cô sôû saûn xuaát töï caáp töï tuùc ñeå chieán ñaáu laâu daøi treân vuøng<br /> röøng nuùi. Söï nghieâm khaéc trong chuû tröông thanh loïc noäi boä cuûa Nguyeãn Duy<br /> Hieäu bò nhöõng keû theo Nam trieàu lôïi duïng tung tin “Höôøng Hieäu aùc nhaát” ñeå haï<br /> uy tín cuûa oâng vaø gaây hoang mang trong noäi boä Nghóa hoäi;(38) moät soá haøo lyù boû<br /> Nghóa hoäi ra ñaàu thuù Nam trieàu ñeå ñöôïc quan töôùc, boång loäc. Vieäc tan raõ nhanh<br /> choùng cuûa Nghóa hoäi Quaûng Ngaõi (7/1885), tieáp theo laø Nghóa hoäi Bình Thuaän,<br /> Khaùnh Hoøa (9/1886), Phuù Yeân (2/1887), roài ñeán Nghóa hoäi Bình Ñònh cuõng tan<br /> raõ 3 thaùng sau ñoù, khieán cho ñòa baøn nam Trung Kyø töø sau thaùng 5/1887 chæ coøn<br /> moãi Nghóa hoäi Quaûng Nam. Trong khi ñoù, do ñieàu kieän ñòa lyù caùch trôû neân thieáu<br /> söï lieân laïc hôïp ñoàng chieán ñaáu vôùi caùc trung taâm khaùng chieán lôùn ôû phía baéc<br /> Trung Kyø, khieán cho Nghóa hoäi Quaûng Nam rôi vaøo tình theá hai ñaàu thoï ñòch<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 73<br /> <br /> <br /> <br /> (quaân Nguyeãn Thaân töø Quaûng Ngaõi ñaùnh ra, quaân Phaùp vaø ñoäi quaân Khaâm sai<br /> cuûa Nam trieàu töø Hueá ñaùnh vaøo). Sau khi taân tænh Trung Loäc bò quaân Phaùp taán<br /> coâng, caùc thuû lónh Nghóa hoäi phaûi chuyeån ñaïi baûn doanh sang An Laâm,(39) nhöng<br /> taïi ñaây Nghóa hoäi bò quaân sôn phoøng Nghóa-Ñònh cuûa Nguyeãn Thaân ñöôïc quaân<br /> Phaùp caáp suùng ñang ñeâm ñoät kích ñaùnh uùp, bò toån thaát hôn 300 ngöôøi, cuøng moät<br /> soá chæ huy goàm Laõnh binh, Ñoác binh, Hieäp quaûn, Taùn töông, Thöông bieän töû<br /> traän.(40) Caùc thuû lónh Nghóa hoäi vöøa thoaùt thaân beøn chuyeån sang ñöùng chaân taïi<br /> caên cöù môùi ôû Goø May thuoäc nguoàn Phöôùc Sôn, nhöng laïi bò quaân Nguyeãn Thaân<br /> taäp kích tieáp. Ñeán ñaây, Nghóa hoäi Quaûng Nam hoaøn toaøn tan raõ (thaùng 8/1887).<br /> Daãu “daäy mau, tan sôùm” nhöng Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt ñoâng<br /> ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân vaø vaên thaân tham gia; coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng<br /> khaép caùc huyeän trong tænh, chieám giöõ tænh thaønh hôn moät thaùng; coù toå chöùc<br /> quy cuû; theå hieän söï quaät khôûi vôùi nhieàu cuoäc taán coâng vaøo tænh thaønh, caû doanh<br /> traïi quaân Phaùp ôû Ñaø Naüng; giöõ vai troø haït nhaân cuûa Nghóa hoäi caùc tænh Nam<br /> Trung Kyø; coù vò thuû lónh Traàn Vaên Dö vôùi phaåm chaát saùng trong vì vieäc nghóa,<br /> tröôùc khi tuaãn naïn vaãn kòp di huaán laïi cho caùc ñoàng chí khoâng ñöôïc maéc möu<br /> thöông thuyeát cuûa Tam cung vaø Cô Maät Vieän maø haõy khaùng chieán ñeán cuøng;<br /> vôùi Nguyeãn Duy Hieäu vaøo haøng kieät hieät cuøng vôùi Phan Baù Phieán, Huyønh Baù<br /> Chaùnh thuoäc boä ba laõnh ñaïo khoâng chæ vôùi Quaûng Nam maø caû tam tænh Nghóa<br /> hoäi (Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh), khi böôùc ñöôøng cuøng ñaõ töï tìm<br /> ñeán caùi cheát ñeå baûo toaøn nghóa khí: Phan Baù Phieán ñoát heát giaáy tôø roài uoáng<br /> thuoác ñoäc töï töû tröôùc maët Nguyeãn Duy Hieäu ñeå baûo toaøn bí maät cho Nghóa hoäi.<br /> Nguyeãn Duy Hieäu vaø Huyønh Baù Chaùnh töï veà ñoàng baèng chaáp nhaän ñeå cho giaëc<br /> ñeán baét, nhaän heát traùch nhieäm veà mình vôùi taâm nieäm “Ñaûng ta maø coøn sau naøy<br /> coù thaønh ñöôïc caùi chí höôùng cuûa ta, töùc laø ta vaãn soáng”.(41) Nghóa hoäi Quaûng<br /> Nam thaát baïi nhöng ñaõ ñaøo luyeän nhöõng ngöôøi seõ tieáp tuïc cuoäc chieán ñaáu trong<br /> caùc phong traøo yeâu nöôùc tieáp theo (Duy Taân, Duy Taân hoäi, choáng thueá) nhö<br /> Ñoã Ñaêng Tuyeån, Chaâu Thô Ñoàng, Leâ Vónh Huy, tieâu bieåu nhaát laø Taùn töông<br /> Nguyeãn Haøm, töùc Tieåu La - Nguyeãn Thaønh,(42) ngöôøi khôûi xöôùng cuøng Phan Boäi<br /> Chaâu laäp Duy Taân hoäi vaø chuû tröông Ñoâng du caàu vieän Nhaät, ñöôïc Phan Boäi<br /> Chaâu xem laø moät “ñaïi quoác só”, “oâng toå môû moái”, ngöôøi vaïch ra “keá hoaïch vó ñaïi”<br /> cho ñöôøng loái cöùu nöôùc nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX cuûa mình.(43)<br /> NVM<br /> CHUÙ THÍCH<br /> (1) Sôn phoøng naøy ôû vuøng nuùi Ñeøo Ron, nay thuoäc xaõ Traø Döông cuûa huyeän Baéc Traø My, giaùp<br /> vôùi xaõ Tieân An cuûa huyeän Tieân Phöôùc. Taùc giaû ñaõ coù laàn ñeán tìm hieåu di tích naøy. Hieän vaãn<br /> coøn bôø thaønh ñaù khaù daøi. Di tích ñaõ ñöôïc xeáp haïng caáp tænh.<br /> (2) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, Nxb Thuaän Hoùa, 1998, tr. 556.<br /> (3) Nguyeãn Ñình Töïu queâ laøng Hoäi An (nay thuoäc xaõ Tieân Chaâu, huyeän Tieân Phöôùc, tænh Quaûng<br /> Nam), nguï laøng Phuù Thò (nay thuoäc xaõ Tam Phöôùc, huyeän Phuù Ninh, cuøng tænh).<br /> (4) Nay laø xaõ Tam An, huyeän Phuù Ninh.<br /> (5) Daãn theo baøi vieát cuûa An Thieän “Vaøi neùt veà Traàn Vaên Dö vôùi phong traøo Nghóa hoäi ôû Quaûng<br /> Nam”, taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh Quaûng Nam-Ñaø Naüng, Sôû Vaên<br /> hoùa vaø Thoâng tin Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3/1984, tr. 16.<br /> (6) Baûn hòch naøy, qua khaûo cöùu oâng Nguyeãn Sinh Duy xaùc ñònh do Hoaøng giaùp Phaïm Nhö<br /> Xöông, ngöôøi laøng Ngaân Caâu, phuû Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam (nay thuoäc xaõ Ñieän Nam,<br /> thaønh phoá Ñieän Baøn) tröïc tieáp chaáp buùt.<br /> 74 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> (7) Daãn theo Nguyeãn Sinh Duy, Phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam, Nxb Ñaø Naüng, 1998, tr. 368.<br /> (8) Huyønh Thuùc Khaùng, Thö cuûa UÛy ban Khaùng chieán quaân daân chính Chính phuû Vieät Nam göûi<br /> ñoàng baøo quoác daân, ngaøy 1/1/1947. Baûn goác chöõ Haùn löu taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I.<br /> (9) T.T.X, “Veà ñoaïn caän söû 3 naêm Hoäi Caàn Vöông ôû Quaûng Nam”, baùo Ñuoác Nhaø Nam, soá 16,<br /> thaùng 3/1937.<br /> (10) Nam Chi, “Ba naêm Hoäi Caàn Vöông ôû Quaûng Nam (1885-1887)”, baùo Tieáng daân caùc soá 1026-<br /> 1031, thaùng 2-3/1937.<br /> (11) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Taäp 9, Nxb Giaùo duïc, 2007, tr. 181.<br /> (12) Trong Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu vieát laø Hoà Hoïc. OÂng Traàn Ngoïc Chöông trong<br /> baûn thaûo Lòch söû phong traøo yeâu nöôùc, choáng Phaùp huyeän Tieân Phöôùc, baûn ñaùnh maùy, 1980,<br /> ghi teân ñaày ñuû laø Hoà Ñöùc Hoïc, queâ laøng Tuù Caåm, huyeän Haø Ñoâng, phuû Thaêng Bình (nay<br /> thuoäc xaõ Tam Loäc, huyeän Phuù Ninh), nhöng saùch Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân chæ nhaéc ñeán<br /> teân Nguyeãn Hoïc trong phong traøo Caàn Vöông ôû Quaûng Nam.<br /> (13) Di buùt cuûa Traàn Vaên Dö. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông, tlñd. Trong taïp chí Nghieân cöùu Lòch<br /> söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3, cuõng coù baûn dòch di buùt Traàn<br /> Vaên Dö cuûa oâng Nguyeãn Ñình Giaûn, nhöng coù moät vaøi ñoaïn khoâng gioáng nhö baûn dòch maø<br /> oâng Traàn Ngoïc Chöông ñöa vaøo phuï luïc trong baûn thaûo Lòch söû phong traøo yeâu nöôùc, choáng<br /> Phaùp huyeän Tieân Phöôùc.<br /> (14) Nay coøn ñòa danh Naø Laàu, töùc Naø do Nguyeãn Duy Hieäu döïng laàu. Ñòa danh naøy nay thuoäc xaõ<br /> Tieân Thoï, huyeän Tieân Phöôùc. Caùch ñaây khoaûng 20 naêm phaùt hieän ñöôïc moät khaåu suùng thaàn<br /> coâng cuûa Nghóa hoäi taïi khu vöïc Naø Laàu, ñaõ ñöa veà tröng baøy taïi trung taâm vaên hoùa huyeän.<br /> (15) Luõy Ñaù Roàng nay thuoäc xaõ Tam Daân, huyeän Phuù Ninh.<br /> (16) Nuùi Döông Ñeá naèm giöõa hai xaõ Tieân Phong, huyeän Tieân Phöôùc vaø Tam Phöôùc, huyeän<br /> Phuù Ninh.<br /> (17) Phaùp tröôøng döïng ôû Goø Loøn, Goø Chay, nay thuoäc xaõ Tieân Myõ. Nghóa trang cuûa Nghóa hoäi<br /> hieän coøn di tích ôû xaõ Tieân Myõ, huyeän Tieân Phöôùc.<br /> (18) Trong Vieät Nam vong quoác söû, Phan Boäi Chaâu cho bieát chính Nguyeãn Duy Hieäu ñaõ noùi vôùi<br /> Phan Baù Phieán: “Nghóa hoäi ba tænh thöïc laø anh vaø toâi chuû tröông”. Xem Phan Boäi Chaâu toaøn<br /> taäp, Taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 117.<br /> (19) Baille, Souvenirs d’Annam (1886 -1890), Paris, 1890, tr. 72-73. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông,<br /> tlñd, tr. 25-26, 27.<br /> (20) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 285.<br /> (21) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 253.<br /> (22) Baille, Souvenirs d’Annam (1886-1890), Paris, 1890, tr. 72-73. Daãn theo Traàn Ngoïc Chöông,<br /> tlñd, tr. 26.<br /> (23) Daãn theo Phöông Nghi, “Hoaït ñoäng cuûa phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam-Ñaø Naüng döôùi<br /> ngoøi buùt cuûa Camille Paris”, trong taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû ñòa phöông vaø chuyeân ngaønh<br /> Quaûng Nam-Ñaø Naüng, Sôû Vaên hoùa vaø Thoâng tin Quaûng Nam-Ñaø Naüng, soá 3/1984, tr. 24.<br /> (24) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 213.<br /> (25) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 219.<br /> (26) Nay thuoäc xaõ Tam Daân, huyeän Phuù Ninh.<br /> (27) Nay thuoäc xaõ Tam Laõnh, huyeän Phuù Ninh.<br /> (28) Nay thuoäc xaõ Ñaïi Hoøa, huyeän Ñaïi Loäc.<br /> (29) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 234.<br /> (30) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 149.<br /> (31) Ngoâ Vaên Minh (chuû bieân), Lòch söû Ñaø Naüng 1858-1945, Nxb Ñaø Naüng, 2007, tr. 100.<br /> (32) H. Cosserat, “Thaûm kòch ôû Nam Chôn (28 thaùng 2-01 thaùng 3/1886)”, taïp chí Nhöõng<br /> ngöôøi baïn coá ñoâ Hueá (BAVH), taäp XII, naêm 1925, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2002,<br /> tr. 141-142. Ñaïi Nam thöïc luïc cuõng noùi ñeán traän naøy (Sñd, tr. 229).<br /> (33) Daãn theo Linh ñòa Traø Kieäu, tr. 94.<br /> (34) Taùc giaû Nam Chi trong baøi “Ba naêm Hoäi Caàn Vöông” ñaêng baùo Tieáng daân cho raèng nguyeân<br /> do coù traän ñaùnh naøy laø vì coù söï kích baùc laãn nhau giöõa Nguyeãn Thaân vôùi caùc thuû lónh Nghóa<br /> hoäi Quaûng Nam. Chuùng toâi cho raèng caùch giaûi thích naøy khoâng thoûa ñaùng.<br /> Do Nguyeãn Thaân trôû giaùo phaûn boäi ñaøn aùp ñöôïc Nghóa hoäi Quaûng Ngaõi, quaân Nghóa hoäi ôû<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 75<br /> <br /> <br /> <br /> Nam Trung Boä chæ coøn hoaït ñoäng maïnh ôû hai ñaàu, phía baéc laø Quaûng Nam, phía nam laø Bình<br /> Ñònh neân ñöông thôøi nhaân daân ta thaùn: “Ñôøi moâ cöïc khoå nhö ri/ ÔÛ giöõa ñoøn gaùnh, traïc ky hai<br /> ñaàu”, aùm chæ ÔÛ giöõa Ñoàng Khaùnh, Haøm Nghi hai ñaàu, töùc quaân Nguyeãn Thaân cuûa Ñoàng Khaùnh<br /> ôû Quaûng Ngaõi, quaân Nghóa hoäi höôûng öùng duï Caàn Vöông cuûa vua Haøm Nghi ôû Quaûng Nam<br /> vaø Bình Ñònh.<br /> (35) Theo oâng Traàn Ngoïc Chöông thì coù taøi lieäu cho raèng vì Buøi Ñieàn trong haøng thuû lónh Nghóa<br /> hoäi Bình Ñònh vieát thö göûi cho Nguyeãn Duy Hieäu heïn ngaøy 13/3 naêm Bính Tuaát seõ hoäi quaân<br /> hai tænh taïi Quaûng Ngaõi ñeå cuøng ñaùnh quaân Nguyeãn Thaân, nhöng Buøi Ñieàn thieáu caån troïng<br /> khoâng vieát “thaäp tam” (十三) theo chöõ keùp (拾叁) duøng trong kheá töï. Ngöôøi ñöa thö cuûa Buøi<br /> Ñieàn ñeán Quaûng Ngaõi bò baét, Nguyeãn Thaân cho söûa thö laïi thaønh “thaäp nguõ” (十五) (ngaøy 15)<br /> roài sai ngöôøi cuûa mình giaû laøm ngöôøi lieân laïc cuûa Buøi Ñieàn ñem thö ñeán Doác Soûi (ñòa giôùi giöõa<br /> hai tænh Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi) giao cho quaân Nghóa hoäi Quaûng Nam.<br /> (36) Töø ñoù ñòa danh naøy goïi laø Caàu Chaùy (töùc caàu do quaân Nghóa hoäi Quaûng Nam ñoát chaùy).<br /> (37) Nay thuoäc xaõ Ñaïi Minh, huyeän Ñaïi Loäc.<br /> (38) Veà caùi cheát cuûa Phan Vaên Bình (thaân phuï cuûa Phan Chaâu Trinh) giöõ chöùc Chuyeån vaän söù<br /> cho Nghóa hoäi, theo oâng Traàn Ngoïc Chöông thì oâng Leâ Baù Khaûi, chaùu noäi Taùn töông Leâ Vónh<br /> Huy keå laïi, chính oâng Leâ Vónh Huy cho bieát Traàn Ñænh do baát ñoàng chính kieán vôùi Phan Vaên<br /> Bình beøn deøm pha vu caùo oâng Bình möu phaûn neân bò gieát. Veà sau Traàn Ñænh möu phaûn bò<br /> Nguyeãn Duy Hieäu xöû toäi, ñeán luùc ñoù oâng Hieäu môùi hoái tieác veà vieäc xöû oan oâng Bình. Nhöng<br /> theo baø Leâ Thò Kinh (chaùu ngoaïi Phan Chaâu Trinh) thì oâng Bình bò moät teân cai toång cuûa Nam<br /> trieàu Ñoàng Khaùnh taïi ñòa phöông bí maät saùt haïi roài ñoå cho Nguyeãn Duy Hieäu taøn aùc gieát oâng<br /> Bình ñeå noäi boä Nghóa hoäi nghi ngôø thuû lónh cuûa mình.<br /> (39) Nay thuoäc xaõ Tieân Haø, huyeän Tieân Phöôùc.<br /> (40) Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, tr. 351.<br /> (41) Phan Boäi Chaâu toaøn taäp, Taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 118.<br /> (42) Nguyeãn Haøm voán teân laø Nguyeãn Vaên Thaønh, thöôøng goïi laø Nguyeãn Thaønh. Khi tham gia laäp<br /> Duy Taân hoäi oâng laáy bieät hieäu laø Tieåu La.<br /> (43) Phan Boäi Chaâu toaøn taäp, Taäp 4, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1990, tr. 281, 282, 279.<br /> TOÙM TAÉT<br /> Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi sôùm öùng nghóa<br /> vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng<br /> Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân vaø vaên thaân, coù phaïm vi hoaït<br /> ñoäng roäng khaép trong tænh; coù toå chöùc quy cuû; theå hieän söï quaät khôûi trong thôøi gian ñaàu vaø giöõ vai<br /> troø haït nhaân cuûa Nghóa hoäi caùc tænh nam Trung Kyø. Tuy nhieân, do coù nhöõng haïn cheá trong tö duy<br /> laõnh ñaïo cuûa caùc thuû lónh; söï tan raõ sôùm cuûa Nghóa hoäi caùc tænh baïn phía nam vaø söï caùch trôû ñòa<br /> lyù khoâng theå lieân laïc ñöôïc vôùi caùc nghóa hoäi phía baéc Trung Kyø khieán cho Nghóa hoäi nôi ñaây rôi<br /> vaøo theá “löôõng ñaàu thoï ñòch”, ñi ñeán tan raõ vaøo thaùng 8/1887, sau hai naêm hoaït ñoäng. Tuy thaát baïi<br /> nhöng töø trong phong traøo ñaõ ñaøo luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi seõ tieáp tuïc cuoäc chieán ñaáu trong caùc<br /> phong traøo yeâu nöôùc nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX.<br /> ABSTRACT<br /> “NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM” MOVEMENT<br /> Quaûng Nam was the early place to respond to the Caàn Vöông (Aid the King) movement in<br /> the second half of the nineteenth century by organizing “Nghóa hoäi Quaûng Nam” led by Traàn Vaên<br /> Dö, and later, Nguyeãn Duy Hieäu. “Nghóa hoäi Quaûng Nam” attracted the widespread participation<br /> of patriotic feudal intellectuals and every social class, and extensively developed in the whole<br /> province; it was methodically organized and took the nucleus role of Caàn Vöông movements<br /> of the Southern Central provinces. However, due to the restrictions of the leaders’ thoughts,<br /> the early break-up of patriotic movements in Southern Central provinces and the geographical<br /> separation between patriotic movements in Northern Central provinces, “Nghóa hoäi Quaûng Nam”<br /> movement had to confront the enemy from both sides; as a result, it was broken up in August<br /> 1887, after two years of fighting. Though the movement was unsuccessful, its eminent members<br /> were trained to continue fighting in patriotic movements in the early twentieth century.<br />