Phụ chính đại thần Lê Trinh, danh nhân lịch sử mới được phát hiện

T i i LIEU - O f N H CHINH sOf LIEU<br /> <br /> <br /> P H U C H I N H D A I T H A N LE TRINH,<br /> <br /> D A N H N H A N LICH SlfMCfl Dl/CfC P H A T HIEN<br /> • • •<br /> <br /> <br /> Lfi NGAN*<br /> <br /> <br /> <br /> P h o bang Le Trinh dam nhan Phu - 4 ban chep van ban cua trieu dinh gdm:<br /> chinh dai than, ThUdng thu Bo Le 1 bai "Che" cua nha vua chuan thang thUc<br /> dudi hai trieu vua Thanh Thai, Duy Tan. thu Vinh Lde Dai phu, Hiep bien Dai hoc si<br /> Ciing t i i dd cho den cudi the ky XX, than cho Phu chinh dai than ThUOng thu Le<br /> the, sU nghiep cua dng khdng may ngudi Trinh, mdt bai "Du", mdt bai "Che" cua nha<br /> biet, ke ca sd' ngudi tiong (long toe. NhUng vua danh gia cdng lao cua cd' ThUdng thu Le<br /> trong vai nam gan day, \]i§n the, sU nghiep Trung va truy phong cho dng tudc "Ve nghia<br /> cua Phu chinh dai than, Phd bang Le Trinh td" cdng mdt bai "Te" cua nha vua trong le<br /> dupe gidi sd hoc trong va ngoai nUdc chu y tang cua vi dai than qua cd'. Tat ca cac van<br /> nghien cdu. Bai viet nay nhfim gdp phan ban tren deu chdp bang chQ Han, cd nien dai<br /> lam sang rd hon ve danh nhan lich sd mdi Duy Tan nam thd 3 (1909).<br /> dUdc phat hien nay. - Mdt tap di cao thd, cau dd'i chQ Han<br /> Le Trinh sinh nam 1850 thudc tdc ho cua Phd bang Le Trinh sang tac va tu ghi<br /> "Le Canh" (1) d Bich La Ddng (nay thudc xa chep vdi but hieu Bich Phong.<br /> Trieu Ddng, huyen Trieu Phong, Quang - Mdt ban trich yeu ly lich cd ghi thdi<br /> Tri) xua't than trong mot gia dinh dai quan, gian va cac chdc vu Phd bang Le Trinh da<br /> thdng minh, hoc gidi td nhd. Nam 20 tudi dam nhan qua cac trieu vua td Til DQc den<br /> Duy Tan do Nam trieu lam sau ngay dng<br /> thi HUdng dd Giai nguyen, rfam 25 tudi thi<br /> qua ddi (12-9-1909).<br /> Hdi dd Phd bang va ra lam quan t i i nam<br /> Ke tQ ngay Phd bang Le Trinh qua ddi<br /> 1875 dudi trieu Til Hdc, qua ddi nam 1909<br /> de'n cudi the ky XX, cac tai lieu tren van<br /> dudi trieu vua Duy 'l an. Td ngay dng qua<br /> chua mdt lan dupe khai thac trong hd sd tai<br /> ddi cho de'n cudi tbe'ky XX t/9t qua hdn 90<br /> lieu liiu trQ cua ddng hp. Dau the' ky XXI,<br /> nam khdng may ai Liet ve than the, sU<br /> cac tai lieu quy hiem dd mdi dupe tim thay.<br /> nghiep cua phd bang Le Trinh. Cho de'n Qua bien dich va khao cQu cac tai lieu tren<br /> nhQng nam dau the ky XXI nhd sU nd hie da cd cd sd khach quan khoa hoc phuc diing<br /> tim kiem cua mdt sd' chau noi cua dng, da than the va sU nghiep ngudi da qua cd' tQ<br /> phat hien mdt so' tu lieu lich sd quan trong dau the ky trUdc. Phd bang Le Trinh lam<br /> giup he Id than the, sU nghiep cua ong tdng quan trong mdt giai doan lich sd dat nUdc,<br /> bi ldp bui thdi gian che phd. SdtU lieu lich trieu dinh cd nhieu bien ddng phQc tap. Ong<br /> sd mdi dupe tim thay cd: da phuc vu qua 5 trieu vua vdi tinh thin m i n<br /> <br /> <br /> ' Ha Noi<br /> Phu chinh dai man Le Trinh.. 59<br /> <br /> can, guong mlu, liem khie't, da trai qua cong dam bao truyen thd'ng "cha truyen con ndi"<br /> tac d hau khap cac bo: Bien h Bo Ho, Bp Lai, nen da. dupe Nam trieu nha't t r i va Phap<br /> Tham tri Bp Hinh, Bp Binh; Tham bien Vien ciing khdng phan dd'i vi cho r i n g "mdt diia<br /> cd mit, ChUdng ah Vien D6 sat, nam 1882 be lam vua cung chang cd gi dang lo ngai".<br /> sung phai doan di sii nha Thanh. Qua thii tai Tii do hoang tii Vinh San con trai thii 5 ciia<br /> sii thin nUdc Viet, vua Thanh rat kham phuc Thanh Thai dUdc chon ke vi ngdi vua. Le<br /> ban cho ong mii ao tien si. Trong linh vUc dang quang cii hanh ngay 5-9-1907, nien<br /> giao due ong tirng dupe cii lam chanh, pho hieu Duy Tan. Phii Phu chinh dupe thanh<br /> chu khao mot so' trUOng thi d cac tinh, lam lap de giiip au vUOng nhie'p chinh gdm cd:<br /> giao dao cac ong hoang (trong so' cac ong Thupng thu (TT) Cai Quan Due (Bp Hoc),<br /> hoang thu giao co hoang tii Biiu Lan con vua TT Le Trinh (Bp Le), TT Ton That Han (Bp<br /> Due Diic sau nay la vua Thanh Thai). Nam Hinh), TT Nguyin HQu Bai (Bp Lai), TT<br /> Thanh Thai thii 10 (1898) dang liic lam Tdng Huynh Cdn (Bp Hp) va Hoan than Mien<br /> doc An Ha (Nghe An-Ha Tinh) dupe tin me Lich (Phu chinh Than thin). Ngay nhQng<br /> 6m nang, ong xin tii quan ve que phung nam diu len ngdi, vua Duy Tan da td ra rat<br /> dUdng me gia. Sau ngay me qua ddi viia man yeu men, tin cay dai t h i n Le Trinh. Trong<br /> cU tang, nam Thanh Thai thii 15 (1903), dng bai "Che" thang ham cho Le Trinh nam<br /> dupe trieu ve Kinh nhan chiic Phu chinh dai Duy Tan thQ 3 (1909) cd doan: "Yiu men<br /> than, Li bp ThUdng thii sung Cd mat vien dai nghi den ong hp Li chdc Phu chinh dai<br /> than. Tren cUOng vi dai thin tru cot ciia trieu than Li bp thiidng thii: xuat than khoa<br /> dinh, dng da cd nhiing ddng gdp cd y nghia bang, riidng cot nUdc nhd... thanh liim<br /> lich sii cho que hUOng, da't nUdc. ngay thang, nhan tai xiia sanh Di Quy; cdn<br /> 1. NgUdi co y kien quyet dinh de chon Duy mdn ro rang, tiidng nghiep nhii Binh<br /> Tan lin ngoi ki'vi vua Thanh Thdi Nguy. Vua cha gap luc nhpc nhan, ben<br /> Nam 1907, ngudi Phap vien cd vua trao tong mieu con nho dang khi thd au,<br /> phdi nhan ngoi trdi. Cay mot ldi md dinh<br /> Thanh Thai bi "dien" da phe' trua't ngdi vua<br /> ki', hdp hai nUdc md suy ton... Tram luc<br /> va giam ldng nha vua. Mdt hdi ddng phu<br /> tuoi thd, kinh diidng ngoi bau. Thdo gd<br /> chinh dUdc thanh lap de tam dieu hanh<br /> cdng viec thay vua. Hdi ddng do dai t h i n khd khan, da cd cdng lao phd td an cdn<br /> day dd, lqi con giup dd hoc hanh. Da men<br /> TrUdng Nhu Cudng diing diu, Phu chinh<br /> dai than Le Trinh la mdt trong sd' thanh yiu nhieu, nen ban ham ldn. Nay chuan<br /> thdng cho dng diidc thiic thu Vinh Lde dai<br /> vien. Viec chon ngUdi ke vi Thanh Thai rat<br /> phu, Hiep bien dai hoc si, lanh chdc nhii<br /> cang thang vi gida Tda kham sii Phap va<br /> cu..." (2). Khi dUdc tin Le Trinh dot ngpt<br /> Hdi ddng phu chinh Nam trieu khdng<br /> qua ddi ngay 12-9-1909, nha vua rat<br /> thd'ng nha't y kien: phia Phap chon ngudi<br /> thUdng tide da ban bai "Du", bai "Che" ve<br /> thi Nam trieu bac, ngUdi Nam trieu chon<br /> viec truy phong cho Le Trinh tudc "Ve<br /> thi phia Phap bac. Cud'i cung Phu chinh dai<br /> Nghia td". Nha vua cdn sai lam bai "Te"<br /> thin Le Trinh de xuat y kien: "chon mdt<br /> doc trong le tang cd doan:<br /> ngudi con cdn nhd cua vua Thanh Thai<br /> (khdng qua 10 tudi va khdng dudi 5 tudi) de "Khanh sinh d the, tai gidi tdt vdi<br /> ke vi va duy tri mot Phii phu chinh de giiip Nam trieu de tie'ng, khudng mau cho ddi<br /> a'u vUOng cai tri da't nUdc". Y kien tren da Tram la con nhd, hieu biet nong khdi<br /> 60 Rghien ciru Lich six, so' 12.2010<br /> <br /> Nhd Khanh chi bao day dao lam hdi de du luan tien bd trong nUdc va ca d<br /> ngudi..." (3). chinh qudc (Phap) len tieng phan dd'i viec<br /> 2. Hai Phu chinh dai than ddu trieu: Le b i t gid cu Phan. Thang 6-1910, thute dan<br /> Trinh vd Cao Xuan Due ra bdn an cdu Phap budc phai tra tu do cho cu Phan.<br /> Phan Chu Trinh thodt toi chet Thang 4-1911, cu Phan da sang Phap de<br /> Vao dau the ky XXI, ba Le Thi Kinh tiep tuc hoat ddng cdu nUdc, cdu dan. Day<br /> (Phan Thi Minh) (chau ngoai cua cu Phan cung chinh la thdi ky hinh thanh md'i quan<br /> Chu Trinh) da cong b6" mot tu lieu lich sd he gida cu Phan vdi sd' ngudi Viet Nam yeu<br /> do ba mdi phat hien cd lien quan den Phd nUdc hoat ddng d Phdp trong dd cd Luat sU<br /> bang Le Trinh. Dd la bien ban ghi lai cudc Phan Van TrUOng va anh thanh nien<br /> hop cua Kham sd Phap va Phu Phu chinh Nguyen Ai Qudc (sau nay la Chu tich Hd<br /> trieu Duy Tan ve viec budc tdi va xd an cu Chi Minh). Thing 6-1925, cu Phan ve nUdc<br /> Phan Chu Trinh. Ngay 31-3-1908, nha yeu de tiep tuc sd menh cdu nude, chua kip lam<br /> nUdc Phan Chu Trinh bi b i t d Ha Ndi, ngay gi thi l i m benh v i qua ddi ngiy 14-3-1926.<br /> sau do, ngay 1-4, Phap dUa dng ve Hue giao Su kien tren cho thay: "Thupng thu Le<br /> cho Nam trieu xd an "tram quyet" (chem Trinh d i u l i m quan trong the ket, van nUdc<br /> ngay) ve tdi "sach ddng dan chung chd'ng nghin can treo spi tdc, khdng it vi quan chi<br /> lai chinh phu bao hd" (phong trao chd'ng sUu la bd nhin hoac cam tam l i m tay sai cho<br /> thud'd Quang Nam). Hai phu chinh dai than thuc dan Phap, dng van tim each lo nUdc,<br /> Cao Xuan Due va Le Trinh vd'n khdng la gi thUOng ddi theo cich rieng cua minh, trUOng<br /> cu Phan, mot nha khoa bang cd tai nhUng hpp dd d i chdng to phim chi't, tiet thio n h i<br /> cung cd chi hudng khac thudng. Nam 1901, Nho dang quy, ding t r i n trong cua dng" (4).<br /> sau khi thi dd Phd bang, Phan Chu Trinh 3. Hai cu ThUOng thu Le Trinh va Cao<br /> tdng nhan mdt chdc quan d bd Hoc dudi Xuan Due da cUu mang Phd bdng Nguyen<br /> quyen TT Cao Xuan Due sau dupe de bat Sinh Huy ciing hai con luc khd khan<br /> lam Thda bien Bd Le dudi quyen TT Le Sau khi thi do Phd bang (1901), trong<br /> Trinh (1903), sau do Phan tien sinh td quan hoin canh vp (bi Hoing Thi Loan) mi't, con<br /> di hoat ddng each mang. Sau khi tiep nhan mdi sinh (Nguyen Sinh Xin) cung chet, dng<br /> ngudi td dac biet, ngay 10-4-1908, Hoi ddng Nguyin Sinh Huy (tdc Nguyin Sinh Sic)<br /> Vien cO mat xd cu Phan mdc an "tram giam d i mang 2 con v i Nguyin Sinh Khiem v i<br /> hau, lUu tam thien ly, ngd xa bat nguyen" Nguyin Sinh Cung (Cdn) ve que n h i (Nghe<br /> (giam rdi chem sau, lUu day 3 ngan dam, An). N i m 1905, ba cha con dng Huy lai trd<br /> gap ky an xa cung khdng dupe giam an). lai Hue de cho cac con theo T i y hoc trong<br /> Ngay 11-4, Tda kham sd Phap bac, bat phai hoin canh khdng noi nUOng tUa, gida do<br /> lam lai vdi mute an "tram quyet". Ngay ngay thinh "gao chiu cdi que'", day r i y tay sai<br /> hdm sau 12-4, hai ThUOng thu ddng dau mat tham dd la ngudi nghi vi'n nhi't l i vdi<br /> Phu Phu chinh la Cao Xuan Due va Le sd' n h i Nho dd dai khoa m i khdng chiu ra<br /> Trinh da xd dung quyen nhiep chinh thay l i m quan! Biet dupe hoin canh khd khin<br /> vua ra quyet dinh "bao lUu an tram giam cua dng Phd bang Nguyin Sinh Huy, hai cu<br /> hau", hai cu Cao, Le cdn ra lenh thi hanh an TT Cao Xuan Due v i Le Trinh d i ra tay<br /> ngay de Phap khdng kip trd tay can thiep. cdu giup tao dieu kien cho dng Huy cd chd'n<br /> Cu Phan da dupe dUa ra an tri 5 Cdn Dao. dung t h i n va 2 con nhd cd dieu kien hoc<br /> Ban an da cdu cu Phan thoit tdi chet, tao cO hinh. Phd bang Nguyin Sinh Huy vd'n<br /> Phu chinh dai than Le Trinh. 61<br /> <br /> khong co chi lam quan nhUng truck: ldi nhan cua dan tdc Viet Nam va cua ca nhan<br /> khuyen thau tinh dat ly ciia cu ThUOng thu loai: Chu tich Hd Chi Minh.<br /> Cao Xuan Due, ong Huy nhan lam mot 4. Nhd thef Bich Phong<br /> chiic quan nho d bo Hoc dudi quyen ThUOng Nhiing luc nhan rdi viec quan, de trai<br /> thu Cao Xuan Due. Tiep den ong dUdc long, chia vui vdi ban be, ngudi than, hdac<br /> chuyen sang lam Thda bien Bo Le thay cho dot xua't cd thi hdng trUdc canh dep thien<br /> Pho bang Phan Chu Trinh de trong, trd nhien... ThUdng thu Le Trinh thUdng lam<br /> thanh thuoc vien cua ThUOng thu Le Trinh thd hoac cau dd'i p h i n ldn bing chQ Han<br /> (1903). Hai cu ThUdng Cao, Le con bd t r i vdi but hieu Bich Phong va tu tay dng ghi<br /> cho ong Huy va 2 con d mdt canh nha d day chep vao mdt tap ban thao. Tac gia khdng<br /> trai Ddng Ba. Nguyen Sinh Khiem va dat ten cho tap thd cua minh la Bich Phong<br /> Nguyin Sinh Cung dupe doi ten Nguyin thi tap, khdng dUa in nhu cac nha thd ndi<br /> Tat Dat, Nguyin Tat Thanh theo hoc tie'ng dUdng thdi dng cd thd thu dng: Hdng<br /> trUOng Phap - Viet Ddng Ba sau vao hoc Dai Nguyin Phuc Hdng Vinh vdi Dao<br /> trudng Qud'c hoc. Viec hai cu Thupng Cao, Trang thi tap, Bdi An Nien vdi Ton Am thi<br /> Le giup do gia dinh Phd bang Nguyen Sinh tap, Nguyin Thuat vdi Hd Dinh vdn sao...<br /> Huy liic bay gid chi la viec lam tinh nghia Tap di cac thd va cau dd'i chQ Han cua Bich<br /> theo dao ly nha Nho khdng sach sii nao ghi Phong (Le Trinh) sau g i n mdt the ky dupe<br /> chep va cung se bi quen lang vdi thdi gian lUu giQ, d i u nhQng nam 2000 da dupe bien<br /> neu nd khdng dUdc khdi day trdng qua dich va xuat ban dudi nhan de Bich Phong<br /> trinh dng Nguyin Die Xuan di tim da'u tich di thdo (6) da gdp phin lam sang td them<br /> thdi nien thieu ciia Bac Hd d Hue. Trong ve tai nang, nhan each Phd bang Thupng<br /> nhiing nam dau sau ngay Hue dupe giai thu Le Trinh. Qua tac pham cho thay Bich<br /> phong (1975), Nguyen Dac Xuan da tim Phong khdng chi cd tam hdn thi nhan ma<br /> gap cu Le Du, con trai va dng Le Xuyen, cdn la nha t r i thQc uyen bac, thdng thao cd<br /> chau dich ton cua cu Thupng thu Le Trinh kim, hieu biet sau ve nhieu linh vUc t i i<br /> la sd' ngUdi hiem hoi cdn sdng tifng chiing nhien, xa hdi (cd ca ve Phat giao). Tho cua<br /> kien gia dinh cu Phd bang Nguyen Sinh dng phin ldn thudc loai thu dng, nhUng<br /> Huy trong hai l i n sd'ng d Hue cudi the ky khdng phai ld'i thd dng nghi thdc hdi hot,<br /> XIX d i u the ky XX nha't la nhiing nam dng ma chan chda mdt tinh cam ban be chan<br /> Huy nhan cdng tac d Bd Le. Tii nhiing that. Qua tho cua Bich Phong ngUdi doc se<br /> thdng tin do 2 nhan chiing nay cung cap, b i t gap nhieu nhan vat ndi tieng dUOng<br /> Nguyin Die Xuan da tim dupe vi t r i chinh thdi nhU: TT Cao Xuan Due, Phu dao Bui<br /> xac ngdi nha vp chdng dng Cii Sac (Nguyen An Nien, TT Dao Tan, Te tdu Khieu Nang<br /> Sinh Sic) d trp lan dau d Hue (1895-1901) Tinh, Ha dinh Nguyin Thuat, Dang Thuy...<br /> hien nay la nha sd 112 Mai Thiic Loan, mdt nhieu nha khoa bang cac tinh mien Trung,<br /> di tich lich sd cua Thanh phd Hue dupe mot so' hoc gia Trung Qud'c dng ket ban khi<br /> cdng nhan la di san qud'c gia (5). Td mot di sd nha Thanh... Dieu dang quy la tac gia<br /> viec lam ddn t h u i n ve dao ly, hai cu tU neu ro chinh kien cua minh la thien ve<br /> ThUdng Cac, Le khdng he biet r i n g hai cu "le tri" de cai tao xa hdi khdng ddng tinh<br /> da tao dieu kien ve vat chat, tinh t h i n cho vdi cac phuong phap bao hie song Le Trinh<br /> mdt m i m non sau nay trd thanh mdt vi van gianh tinh cam ai mo nhieu nha khoa<br /> 62 Rghien ciru Lich sir, so' 12.2010<br /> <br /> bang dong trieu diing cam chong Phap nhu: Thua Thien Hue, Quang Tri, Ha Noi da doc<br /> Ho Si Tao, Ho Ba On, Bui An Nien, Nguyen tham luan cung cap bang chiing co siic<br /> Thuat, Hoang Huii Xiing (noi td nha van thuyet phuc ve nhiing dong gop sang gia ciia<br /> Hoang Phu Ngoc Tudng)... Qua thd con dai than Le Trinh "trong ddng chay cua<br /> thay tac gia la ngudi yeu thien nhien, thich phong trao yeu nUdc vao ddu theky XX" (9).<br /> thii an dat thanh nhan, ciing la ngUdi song Trong bai "Ket luan Hoi thao", Tien si<br /> khiem ton gian di nhu trong bai thd "Tu de Nguyin Binh. Pho Chii tich Hoi Di san Van<br /> chan dung" (Tac gia chep tren biic anh hoa tinh Quang Tri da due ket: "Vdi nhiing<br /> chup nam 1906): pham chat trong sang vao cao dep, ciing<br /> (Trich) Phien dm: nhiing cd'ng hien, ddng gdp cho que hUdng,<br /> "Bat tai phung thinh the, bi vi dao xuan quan dan tdc va lich sii, cd the ndi rang cu Phd<br /> bang Le Trinh la mdt nhan vat lich sii dang<br /> Cd mao hinh lai di, dan tam chieu xuat nan...<br /> quy trong va can dUdc ten vinh ciia que<br /> Dich thd:<br /> hUdng, dat nUdc". Tren thUc te t i i sau cudc<br /> "Khong tai ddi thinh tri, vi had chiic cao day Hdi thao da cd nhieu hinh thiic ton vinh<br /> Dang cd cang 16 dien, long son kho to bay" (7). danh nhan lich sii Le Trinh: - thang 5-2010,<br /> Mot so' nha nghien ciiu doc "Bich Phong dai phat thanh, truyen hinh tinh Quang Tri<br /> di thao" da nhan dinh tap tho co gia tri ve da xay dung cudn phim tai lieu ve que<br /> van hoc, ve lich sii, ve nhan van. Nha hUdng Phd bang ThUdng thu Le Trinh va<br /> nghien ciiu Luong An tiftig xep Bich Phong cdng chieu rdng rai d Quang Tri; Thang 7-<br /> trong so "Thi nhan ciia the ky XLX" (8). 2010, Dai Phat thanh Truyen hinh tinh<br /> Ngay 12-9-2009, tai Thanh phd Dong Ha Thua Thien Hue ciing da chieu cud'n phim<br /> (Quang Tri), nhan dip ky niem 100 nam nay. 0 Quang Tri va ca Thanh phd' Hue da<br /> ngay mat ciia cu Le Trinh, Hoi Di san Van dUa ten Le Trinh vao quy dat ten dUdng sfip<br /> hoa tinh Quang Tri da phd'i hdp ciing gia toe md them d dia phUdng - mdt so' sach, bao,<br /> Cu td chiic cuoc Hoi thao "Ve than the', sii thu vien dien tii nUdc ngoai da dang tieu sii,<br /> nghiep Pho bang ThUdng thu Le Trinh", bai viet ve than the sU nghiep Phd bang<br /> nhieu nha nghien ciiu sii hoc co ten tudi d ThUdng thu Le Trinh.<br /> <br /> <br /> CHU THICH<br /> (1). Le Canh la mot trong 4 chi ho Le 0 Bich La<br /> (4). Tham luan cua Nguyin Hoan tai Hdi thao<br /> OLe Mau, Le Van, Le Ba, Le Canh) deu cung gdc<br /> ve Phd bang Le Trinh (12-9-2009).<br /> thuy to' la dng Chanh chuefng Trung te trieu Le<br /> Chieu Tdng (1522) Le M&u Tai que lang My DUc, (5). Nguyin Dac Xuan. Di tim ddu thich thai nien<br /> Cam Xuyen, Ha Tinh cung tuy tung va lUu dan td thieu ciia Bde Hod Hue', Nxb. Vdn hoc. 2003.<br /> Bde vao Quang Tri lap lang Bich La, dudi trieu (8). Tuyen tap Luang An. Nxb. Thuan Hda,<br /> Nguyin dng dUOc phong tudc Doan Loc hau. Hue, 2005.<br /> (2), (3), (6), (7). Trich Bich Phong di thdo (Le<br /> (9). Trich dan tieu de bdi tham ludn cua<br /> Ngan bien soan, Le Nguyin LUu bien dich. Nxb.<br /> Thuan Hda, Hue, 2006). PGS.TS. Do Bang tai cudc hdi thao.<br />