Pierre bourdieu và anthony giddens về song đề cấu trúc hành động

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/330275168<br /> <br /> PIERRE BOURDIEU VÀ ANTHONY GIDDENS VỀ SONG ĐỀ CẤU TRÚC/HÀNH<br /> ĐỘNG<br /> Article · January 2019<br /> <br /> CITATIONS<br /> <br /> READS<br /> <br /> 0<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1 author:<br /> Nguyen Xuan Nghia<br /> Ho Chi Minh City Open University<br /> 59 PUBLICATIONS   29 CITATIONS   <br /> SEE PROFILE<br /> <br /> Some of the authors of this publication are also working on these related projects:<br /> <br /> Religion and modernity View project<br /> <br /> Sociology of Religion View project<br /> <br /> All content following this page was uploaded by Nguyen Xuan Nghia on 10 January 2019.<br /> The user has requested enhancement of the downloaded file.<br /> <br /> TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI SOÁ 10(170)-2012<br /> <br /> 71<br /> <br /> KHOA HOÏC XAÕ HOÄI THEÁ GIÔÙI<br /> <br /> PIERRE BOURDIEU VÀ ANTHONY GIDDENS<br /> VỀ SONG ĐỀ CẤU TRÚC/HÀNH ĐỘNG<br /> NGUYỄN XUÂN NGHĨA<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Pierre Bourdieu (1930-2002) và Anthony<br /> Giddens (1920) là hai khuôn mặt sáng giá<br /> nhất của xã hội học Pháp và Anh trong thời<br /> đương đại, đã nỗ lực vượt qua song đề cấu<br /> trúc/hành động vốn đã chia rẽ các nhà xã<br /> hội học cổ điển. Bourdieu đưa ra lý thuyết<br /> cấu trúc thiết kế luận (structuralisme<br /> constructiviste) với các khái niệm mới như:<br /> tập tính, trường lực, vốn, cảm thức hành<br /> động. Giddens đưa ra lý thuyết cấu trúc<br /> hóa (structuration). Tuy nhiên, lý thuyết<br /> của Bourdieu bị phê phán vẫn còn xu<br /> hướng quyết định luận và lý thuyết của<br /> Giddens mang tính duy ý chí. Mặc dù còn<br /> một vài hạn chế, phải thừa nhận lý thuyết<br /> của hai nhà xã hội học này là những nỗ lực<br /> bài bản, hệ thống nhất cho đến hiện nay<br /> để vượt lên song đề nêu trên.<br /> Có thể nói lịch sử của xã hội học là lịch sử<br /> của những đối thoại, tranh luận về các<br /> song đề (dilemma) lớn. Một trong những<br /> song đề ấy là sự đối lập nhấn mạnh cấu<br /> trúc xã hội hay nhấn mạnh hành động xã<br /> hội, thường biểu hiện qua những tranh<br /> luận giữa những tác giả theo lý thuyết duy<br /> khách thể hay duy chủ thể, mà trong<br /> Nguyễn Xuân Nghĩa. Tiến sĩ. Trường Đại học<br /> Mở Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> <br /> truyền thống khoa học xã hội Pháp, được<br /> gọi là giữa thuyết tổng thể (holisme) hay cá<br /> thể (atomisme), trong khoa học xã hội AnhMỹ vẫn là cặp đối lập cấu trúc/hành động<br /> (structure/agency).<br /> 1. NHỮNG NỖ LỰC VƯỢT QUA SONG<br /> ĐỀ CẤU TRÚC/HÀNH ĐỘNG CỦA HAI NHÀ<br /> XÃ HỘI HỌC BOURDIEU VÀ GIDDENS<br /> Tuy nhiên, lịch sử xã hội học giữa bán thế<br /> kỷ XX trở về sau được đánh dấu bởi<br /> những nỗ lực của một số nhà lý thuyết<br /> muốn vượt qua song đề trên, như T.<br /> Parsons, A. Touraine, A. Giddens (Bùi Thế<br /> Cường, 2010, P. Berger (Trần Hữu Quang,<br /> 2011), E. Goffman (Nguyễn Xuân Nghĩa,<br /> 2012a)...<br /> Trong việc giải quyết mối quan hệ giữa cấu<br /> trúc và hành động, theo Muller, xã hội học<br /> đã cho thấy ba dòng tư tưởng lớn: các lý<br /> thuyết về hành động, các lý thuyết về các<br /> hệ thống và các lý thuyết về cấu trúc hóa –<br /> mà Muller gọi là con đường thứ ba. Trong<br /> dòng lý thuyết cuối này, Muller đã nêu lên<br /> hai khuôn mặt lớn của xã hội học đương<br /> đại là P. Bourdieu (1930-2002) và A. Giddens<br /> (1920-)(1), (Muller, 2006, tr. 49). Bourdieu<br /> đã đưa ra lý thuyết cấu trúc thiết kế luận<br /> (structuralisme constructiviste) và lý thuyết<br /> hành động (praxéologie) và Giddens đưa<br /> ra lý thuyết cấu trúc hóa (structuration<br /> <br /> 72<br /> <br /> NGUYỄN XUÂN NGHĨA – PIERRE BOURDIEU VÀ ANTHONY GIDDENS…<br /> <br /> theory), như là những nỗ lực nhằm vượt<br /> qua song đề nói trên vốn đã thực sự chia<br /> rẽ các lý thuyết xã hội học cổ điển.<br /> Giữa hai tác giả này có nhiều khái niệm,<br /> liên hệ chung, nhưng các khác biệt giữa họ<br /> cũng không kém phần sâu sắc. Bởi lẽ, khi<br /> nhấn mạnh vai trò của chủ thể hành động,<br /> Giddens thường bị phê phán là “duy tâm”,<br /> “duy ý chí” và ngược lại lý thuyết của<br /> Bourdieu bị phê phán là rơi vào quyết định<br /> luận hay quá nhấn mạnh đến cấu trúc.<br /> 1.1. Lý thuyết cấu trúc thiết kế luận của<br /> Bourdieu<br /> Có thể xem như phần lớn các công trình<br /> của Bourdieu là một nỗ lực vượt qua các<br /> đối lập đã chi phối các lý thuyết xã hội học<br /> (duy khách thể/duy chủ thể, vi mô/vĩ mô, tự<br /> do/quyết định luận; cấu trúc/thiết kế...), thể<br /> hiện trong khoa học xã hội Pháp những<br /> năm 1950-1960 là sự đối lập giữa thuyết<br /> hiện sinh của J. P. Sarte và thuyết cấu trúc<br /> của C. Levy-Strauss. Bourdieu vượt lên<br /> những đối lập trên bằng cách hình thành<br /> các khái niệm mới như: tập tính (habitus),<br /> trường lực (champ), vốn (capital), cảm<br /> thức hành động (sens pratique)... Để vượt<br /> qua lý thuyết cấu trúc vốn khẳng định sự<br /> qui phục của chủ thể trước quy tắc cơ cấu<br /> của xã hội, đồng thời cả lý thuyết thiết kế<br /> (constructivisme) - quan niệm xã hội là sản<br /> phẩm của các hành động của các cá nhân,<br /> ông đề nghị gọi lý thuyết của mình là “lý<br /> thuyết cấu trúc thiết kế luận” (sructuralisme<br /> constructiviste) hay là “lý thuyết thiết kế<br /> cấu trúc luận” (constructivisme structuraliste)<br /> (Bourdieu, 1987, tr. 147). Qua đó, ông<br /> muốn nói rằng xã hội được hình thành từ<br /> những cấu trúc mà những cấu trúc này<br /> được xây dựng, thiết kế bởi những chủ<br /> <br /> thể (2) - như quan điểm lý thuyết thiết kế nhưng một khi đã hình thành các cấu trúc<br /> này lại chi phối hành động của các chủ thể như quan điểm của lý thuyết cấu trúc. Để<br /> nối kết những đối lập trên, lý thuyết xã hội<br /> học của Bourdieu dựa trên những khái<br /> niệm chính là tập tính, trường lực, vốn và<br /> cảm thức hành động(3).<br /> 1.1.1. Tập tính: liên kết cấu trúc và hành động<br /> Do tính phức tạp của nó, Bourdieu đã đưa<br /> ra nhiều diễn tả khác nhau về khái niệm<br /> tập tính. Trước hết, Bourdieu cho thấy tập<br /> tính khác tập quán (habitude): “Tập tính,<br /> như điều này nói lên, là cái mà người ta đã<br /> sở đắc. Nhưng tại sao không nói là tập<br /> quán. Tập quán được lập tức xem như cái<br /> gì lặp đi lặp lại, máy móc, tự động và là cái<br /> tái sản xuất ra. Nhưng tôi muốn nhấn<br /> mạnh ý tưởng tập tính là cái gì có sức<br /> mạnh sản sinh ra” (Bourdieu, 1980, tr. 134).<br /> Bourdieu làm rõ hơn nguyên tắc sản sinh<br /> (générateur) của habitus: “Tập tính đồng<br /> thời là [...] nguyên tắc sinh ra các hành<br /> động có thể phân loại cách khách quan và<br /> sinh ra hệ thống phân loại các hành động<br /> này. Chính trong tương quan của hai khả<br /> năng của tập tính – khả năng sản sinh các<br /> hành động và các phân loại và khả năng<br /> phân biệt và đánh giá các hành động và<br /> các sản phẩm ấy, mà hình thành xã hội<br /> được biểu trưng, có nghĩa là không gian<br /> các lối sống” (Bourdieu, 1979, tr. 190).<br /> Định nghĩa về tập tính quan trọng và tóm<br /> tắt nhất của Bourdieu: “Tập tính là cái cấu<br /> trúc cấu trúc hóa (structure structurante),<br /> có nghĩa là nó tổ chức các thực hành<br /> (pratiques), nhận thức về các thực hành,<br /> nhưng tập tính cũng là cấu trúc bị cấu trúc<br /> hóa (structure structurée): nó là nguyên tắc<br /> <br /> NGUYỄN XUÂN NGHĨA – PIERRE BOURDIEU VÀ ANTHONY GIDDENS…<br /> <br /> phân loại các loại logic vốn tổ chức nhận<br /> thức về xã hội. Và nguyên tắc này tự chính<br /> nó là sự nhập tâm của sự phân chia thành<br /> các giai cấp xã hội” (Bourdieu, 1979, tr.<br /> 191). Lấy thí dụ, nhờ các quy tắc ngữ pháp<br /> đã học được trong quá trình xã hội hóa, ta<br /> có thể tạo ra vô số câu. Điều này tương tự<br /> các tâm thế của tập tính: chúng là các<br /> khung nhận thức và hành động cho phép<br /> cá nhân sản sinh ra vô số thực hành xã hội<br /> tương ứng với các tình huống phức tạp<br /> của xã hội.<br /> Hay nói cách khác nữa, “Nói đến tập tính<br /> là cho rằng cái gì là cá thể, và cả cái riêng<br /> tư, chủ quan là cái xã hội, là cái tập thể.<br /> Tập tính là tính chủ thể bị xã hội hóa”<br /> (Bourdieu, 1992, tr. 101). Bourdieu phân<br /> biệt tập tính của cá nhân và tập tính giai<br /> cấp. Những cá nhân sống trong cùng một<br /> nhóm, giai cấp xã hội, vì đã qua quá trình<br /> xã hội hóa giống nhau, nên có những<br /> tương đồng trong cách suy nghĩ, cảm nhận,<br /> hành động.<br /> Ngoài đặc tính phát sinh (générateur) và<br /> tính thống nhất (unificateur), Bourdieu còn<br /> nêu lên độ trễ (hystérésis) và tính chuyển<br /> vị (transposabilité) của tập tính. Có nghĩa<br /> là, trong nhiều trường hợp cá nhân vẫn giữ<br /> tập tính cũ mặc dù bối cảnh xã hội đã thay<br /> đổi. Và tập tính có thể chuyển vị từ một<br /> hoạt động này sang một hoạt động khác.<br /> Đó cũng là trọng tâm của tác phẩm<br /> Distinction (Sự khác biệt, 1979), qua đó<br /> ông muốn minh chứng giả thuyết toàn bộ<br /> ứng xử của chủ thề có liên kết với nhau<br /> theo một “kiểu” (style) chung. Nghiên cứu<br /> này cho thấy, ví dụ về tầng lớp công nhân,<br /> trong lãnh vực ăn uống, họ chọn những gì<br /> bổ dưỡng, tạo năng lượng; trong lãnh vực<br /> <br /> 73<br /> <br /> nghệ thuật, họ không muốn cái gì trừu<br /> tượng mà hiện thực; trong ăn mặc: bền,<br /> chắc… Tất cả thực hành trên tạo ra một lối<br /> sống của công nhân, có đặc điểm, vì<br /> không dư dả về mặt kinh tế, nên bị chi phối<br /> bởi nguyên tắc của “cái gì cần thiết”, đã<br /> tạo ra những tâm thế đi tìm cái gì là hữu<br /> ích, là thiết yếu. Qua khái niệm tập tính,<br /> Bourdieu muốn nói đến mối liên kết giữa<br /> quá trình xã hội hóa và hành động của cá<br /> nhân.<br /> Tập tính như vậy là một tập hợp các cấu<br /> trúc tinh thần và các khung đã được nội<br /> tâm hóa, chúng chi phối cái mà cá nhân<br /> nhận thức, thấu hiểu, đánh giá và hành<br /> động trong xã hội. Tập hợp các khung này<br /> đã được sở đắc thông qua tương tác của<br /> cá nhân với xã hội và đặc biệt với các<br /> trường lực nơi cá nhân định vị. Tập tính là<br /> sản phẩm của một dòng đời cụ thể của cá<br /> nhân qua những vị trí, vai trò mà cá nhân<br /> đã đóng, qua quá trình xã hội hóa hay lịch<br /> sử cụ thể mà cá nhân đã trải nghiệm.<br /> Trước những tình huống gặp phải, cá nhân<br /> khai triển những tâm thế này và tập tính<br /> hành động như là sự khắc sâu của các cấu<br /> trúc khách quan vào các kinh nghiệm tinh<br /> thần, chủ quan của các chủ thể. Tập tính là<br /> sản phẩm của lịch sử, nhưng nó không<br /> phải là định mệnh, bởi lẽ nó bị hiệu chỉnh<br /> bởi lịch sử và các trường lực mà cá nhân<br /> tham dự vào: tập tính sản sinh ra những<br /> sản phẩm khác nhau tùy trường lực<br /> (Bourdieu, 1992, tr. 108-109).<br /> Tóm lại, “Người ta có thể hiểu rằng việc trở<br /> về cầu cứu đến khái niệm tập tính... là để<br /> thoát khỏi việc chọn lựa hoặc là lý thuyết<br /> cấu trúc không có chủ thể hoặc là triết lý<br /> về chủ thể” (Bourdieu, 1987, tr. 20).<br /> <br /> 74<br /> <br /> NGUYỄN XUÂN NGHĨA – PIERRE BOURDIEU VÀ ANTHONY GIDDENS…<br /> <br /> 1.1.2. Trường lực: không phải là những<br /> thiết chế, cấu trúc tĩnh mà là động thái của<br /> các không gian xã hội<br /> Xã hội học cổ điển quan niệm xã hội được<br /> hình thành từ những thiết chế như gia đình,<br /> chính trị, kinh tế, giáo dục, văn hóa, tôn<br /> giáo... Các thiết chế này như là những cấu<br /> trúc có lực cưỡng ép lên ứng xử của cá<br /> nhân. Bằng khái niệm trường lực,<br /> Bourdieu phân tích thực tại xã hội bằng<br /> một quan điểm động hơn.<br /> Trong các tài liệu bằng tiếng Việt bàn đến<br /> khái niệm trường lực của Bourdieu, bài viết<br /> của Nguyễn Phương Ngọc (2010, tr. 249268) áp dụng khái niệm này để tìm hiểu<br /> lãnh vực văn học nghệ thuật, và bài của<br /> Nguyễn Xuân Nghĩa (2008, tr. 50-59) trình<br /> bày khái niệm này trong lãnh vực nghiên<br /> cứu xã hội học tôn giáo.<br /> Bourdieu quan niệm xã hội như là nơi giao<br /> thoa của nhiều trường lực - không nên<br /> hiểu theo nghĩa tĩnh của khái niệm lãnh<br /> vực mà nên hình dung như là những từ<br /> trường trong vật lý - bao gồm trường lực<br /> chính trị, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật, tôn<br /> giáo... Mỗi trường lực được tổ chức theo<br /> một logic riêng được xác định bởi những<br /> mục đích, lợi ích, những quân chủ bài, luật<br /> chơi riêng. Ví như mục đích của trường<br /> lực chính trị là quyền lực, của trường lực<br /> kinh tế là lợi nhuận... Tương tác giữa các<br /> cá nhân trong một trường lực bị chi phối<br /> bởi vị trí cá nhân nắm giữ, bởi các loại vốn<br /> (kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội...), bởi<br /> nguồn lực, bởi sách lược riêng của các tác<br /> nhân và họ đấu tranh với nhau để gia tăng<br /> các loại vốn – từ đó có được quyền lực<br /> hợp thức, nắm bạo lực biểu trưng. Ví như,<br /> Bourdieu trong tác phẩm Sự thống trị của<br /> <br /> nam giới (1990), cho thấy, trường lực tôn<br /> giáo - qua các tôn giáo lớn như Phật giáo,<br /> Kitô giáo, Islam giáo... đều dựa trên quy<br /> tắc lấy nam giới làm trọng tâm (principe<br /> androcentrique), dẫn đến việc hợp thức<br /> hóa sự thống trị của nam giới trên nữ giới<br /> (Bourdieu, 1990).<br /> Như vậy, trường lực là một không gian xã<br /> hội bao gồm nhiều vị trí mà những người<br /> nắm giữ hướng về cùng những lợi ích.<br /> Nhưng cá nhân có lợi ích nhiều ít khác<br /> nhau là tùy vị trí xã hội. Mỗi trường lực có<br /> qui luật riêng, nhưng đồng thời có một số<br /> qui luật chung, có sự đấu tranh giữa<br /> những tác nhân cũ và mới với những sách<br /> lược khác nhau (ví như giữa giáo hội<br /> (church) và giáo phái (sect), theo phân loại<br /> của M. Weber), chấp nhận cùng những<br /> mục đích và tất cả đều muốn sống còn. Sự<br /> vận hành của trường lực không chỉ tùy<br /> thuộc tương quan giữa những lực bên<br /> trong mà với cả các trường lực bên ngoài.<br /> Các trường lực vừa có tính tự lập vừa<br /> cộng tác, cạnh tranh, thỏa hiệp với nhau.<br /> Ví như trường hợp trường lực chính trị và<br /> tôn giáo nói chung đã cho thấy, khi thì hợp<br /> thức hóa nhau như trong các xã hội cổ<br /> truyền, khi thì tách ra qua quá trình phân<br /> biệt hóa định chế trong xã hội hiện đại, khi<br /> thì thỏa hiệp ngấm ngầm hay bằng các<br /> thỏa ước công khai - như các concordats<br /> (thỏa ước thời Napoléon ở Pháp...).<br /> 1.1.3. Cảm thức hành động (sens pratique)<br /> Trường lực và tập tính có quan hệ hai<br /> chiều, trường lực chỉ có thể tồn tại nếu các<br /> tác nhân xã hội có được tập tính cần thiết<br /> để duy trì trường lực và ngược lại khi tham<br /> gia vào trường lực, các tác nhân thấm<br /> nhập vào tập tính của mình những quy tắc<br /> <br />