Quyền riêng tư và văn hóa ứng xử của nhà báo

QUY N RIÊNG TƯ VÀ VĂN HÓA<br /> <br /> NG X<br /> <br /> C A NHÀ BÁO<br /> <br /> ThS. Vũ Thanh Vân∗<br /> <br /> Báo chí v i tư cách là m t lo i hình truy n thông<br /> <br /> i chúng có kh năng công<br /> <br /> khai hoá và xã h i hoá thông tin. Nhà báo có kh năng và trách nhi m nghi p ngh<br /> nghi p tìm hi u, i u tra và công b s th t vì quy n l i c a công chúng. S th t ó<br /> ôi khi là ho c liên quan<br /> <br /> n thông tin cá nhân, riêng tư và bí m t c a m t s cá<br /> <br /> nhân c th . Vi c công khai thông tin và bu c các cá nhân ph i minh b ch, ch u<br /> trách nhi m trư c xã h i v hành vi c a mình là m t ph n quan tr ng trong trách<br /> nhi m c a nhà báo. Nói như th không có nghĩa là nhà báo ư c quy n khai thác<br /> và công khai m i thông tin cá nhân. M t nhà báo có văn hoá ngh nghi p s luôn<br /> <br /> t<br /> <br /> ra câu h i: Có nên hay không nên công b thông tin riêng tư? Vi c công b thông tin<br /> riêng tư ó có nh hư ng như th nào<br /> <br /> n các nhân v t liên quan? Suy cho<br /> <br /> n cùng,<br /> <br /> vi c công b thông tin ó có vì quy n ư c bi t và quy n l i c a công chúng hay<br /> không?<br /> giúp tr l i nh ng câu h i này cũng như góp ph n hình thành văn hoá ng<br /> x ngh nghi p c a nhà báo v i quy n riêng tư, chúng tôi m nh d n trình bày m t<br /> cách hi u v quy n riêng tư<br /> <br /> ng th i ưa ra m t s g i ý khi ti p c n thông tin<br /> <br /> riêng tư.<br /> 1. M t cách hi u v quy n riêng tư<br /> “Quy n riêng tư là gì?” là câu h i không có m t câu tr l i duy nh t.<br /> <br /> m ts<br /> <br /> qu c gia trên th gi i, quy n riêng tư c a công dân ư c lu t hoá, bu c nhà báo ph i<br /> cân nh c c n tr ng trư c khi công b thông tin v m t cá nhân nào ó. Thi u s c n<br /> tr ng và t nh táo này, nhà báo có th t<br /> riêng tư và xúc ph m danh d cá nhân.<br /> <br /> ưa mình vào các v ki n v ti t l thông tin<br /> m t s qu c gia khác, quy n riêng tư c a<br /> <br /> công chúng ư c ng m th a nh n, có trên lu t b t thành văn. Th nhưng, dù<br /> <br /> âu<br /> <br /> và trong trư ng h p nào, nhà báo cũng c n tôn tr ng quy n riêng tư c a công dân<br /> vì ây không ch là v n<br /> ∗<br /> <br /> có tính pháp lý mà còn là v n<br /> <br /> H c vi n Báo chí và Tuyên truy n<br /> <br /> 1<br /> <br /> văn hoá ngh nghi p.<br /> <br /> Trên th c t , s tôn tr ng quy n riêng tư cho bi t r t nhi u v văn hoá ng x ngh<br /> nghi p c a nhà báo.<br /> Hi n nay, các nhà nghiên c u báo chí – truy n thông trên th gi i cho r ng, các<br /> cơ quan báo chí – truy n thông toàn c u d n s ph i ho t<br /> <br /> ng trong khuôn kh c a<br /> <br /> lu t v quy n riêng tư bên c nh lu t doanh nghi p và lu t báo chí. V bê b i c a t<br /> báo News of the World, thu c t p oàn News Coporation khi n nhi u qu c gia trên<br /> th gi i quan tâm hơn<br /> <br /> n vi c b o v quy n riêng tư c a công dân. T t nhiên, quy<br /> <br /> nh c a pháp lu t v quy n riêng tư s mang tính<br /> riêng tư có th<br /> Th<br /> <br /> c thù theo t ng qu c gia. Quy n<br /> <br /> ư c hi u trên 3 khía c nh như sau:<br /> <br /> nh t, quy n riêng tư hi u m t cách cơ b n là quy n ư c gi kín,<br /> <br /> gi riêng và không công b các thông tin cá nhân và các ho t<br /> <br /> ng trong<br /> <br /> tư. “<br /> <br /> i công.” Cách<br /> <br /> i tư” c a m i cá nhân c n ư c tôn tr ng và tách bi t v i “<br /> <br /> phân tách<br /> chính.<br /> <br /> i tư –<br /> <br /> i<br /> <br /> i công ph bi n nh t hi n nay là theo th i gian làm vi c hành<br /> <br /> i u này có nghĩa là, m t cá nhân sau khi h t gi làm vi c chính th c s<br /> <br /> bư c vào<br /> <br /> i tư c a mình và có th làm nh ng i u mà trong<br /> <br /> i công c a mình h<br /> <br /> không ư c phép làm. Tuy nhiên, cách phân tách như th này không ph i lúc nào<br /> cũng áp d ng ư c. Thông tin cá nhân có th liên quan<br /> <br /> n nhân thân, thu nh p, các<br /> <br /> m i quan h cá nhân.<br /> Th<br /> b ov<br /> <br /> hai, quy n riêng tư g n li n v i vi c ư c gi kín bí m t cá nhân, ư c<br /> bí m t cá nhân và không b xâm ph m bí m t cá nhân. M i cá nhân<br /> <br /> u có<br /> <br /> nh ng bí m t riêng và vi c gi kín m t s bí m t là c n thi t vì l i ích c a chính<br /> cá nhân ó và nh ng ngư i liên quan. Ví d , nhà báo có th phát hi n ra m t<br /> <br /> a tr<br /> <br /> là con nuôi c a m t c p v ch ng nhưng không th công b thông tin vì l i ích c a<br /> gia ình này.<br /> Th<br /> <br /> ba, quy n riêng tư b o v m t cá nhân trư c vi c b m o danh và gi m o<br /> <br /> thông tin. Trong ho t<br /> <br /> ng báo chí, quy n này g n v i vi c m t cá nhân không<br /> <br /> th b “ t l i”, “gán cho nói nh ng i u h chưa t ng nói.” Trong th c ti n báo chí,<br /> ã có nh ng trư ng h p nhà báo không h ti n hành ph ng v n nhân v t nhưng v n<br /> trích d n nhân v t ó trong bài vi t c a mình.<br /> Trên th c t , quy n riêng tư có th<br /> <br /> ư c hi u theo nhi u khía c nh khác<br /> <br /> tuỳ thu c vào lĩnh v c ngh nghi p. Trong lĩnh v c báo chí, vi c hi u<br /> 2<br /> <br /> úng và th c<br /> <br /> hi n quy n riêng tư không ch giúp nhà báo hành ngh m t cách chuyên nghi p<br /> mà còn có<br /> <br /> o<br /> <br /> c.<br /> <br /> Quy n l i và quy n ư c bi t c a công chúng là lý do duy nh t cho phép<br /> nhà báo vi ph m quy n riêng tư c a cá nhân. Quy n ư c bi t c a công chúng cho<br /> phép nhà báo tìm hi u, i u tra và công b các thông tin riêng tư<br /> l n hơn c a c ng<br /> <br /> ng, xã h i.<br /> <br /> v hành vi c a mình trong c<br /> các chu n m c<br /> Quy n<br /> <br /> o<br /> <br /> b o<br /> <br /> m l i ích<br /> <br /> i u này bu c m i cá nhân ph i có trách nhi m<br /> i công và<br /> <br /> c và các quy<br /> <br /> i tư c a mình, s ng và làm vi c theo<br /> <br /> nh c a pháp lu t.<br /> <br /> ư c bi t c a công chúng có th<br /> <br /> như (a) L i ích chính áng c a c ng<br /> <br /> ư c lý gi i trong m t s trư ng h p<br /> <br /> ng b hành vi c a m t cá nhân e do , xâm<br /> <br /> h i, (b) L i ích c a cá nhân i ngư c l i l i ích chung và (c) Hành vi c a cá nhân<br /> có th gây tác h i cho c ng<br /> <br /> ng và làm cho lo i hành vi ó có cơ h i lan r ng.<br /> <br /> 2. Nh ng ch th b h n ch quy n riêng tư<br /> Trong ho t<br /> <br /> ng báo chí, m t s ch th<br /> <br /> nh t<br /> <br /> nh b h n ch quy n riêng tư.<br /> <br /> Nh ng ch th này thư ng là nh ng ngư i có tên tu i nh t<br /> hư ng m nh m<br /> <br /> n<br /> <br /> nh và có kh năng nh<br /> <br /> i s ng xã h i. Khi công khai thông tin riêng tư c a nh ng cá<br /> <br /> nhân này, nhà báo có th d dàng lý gi i s c n thi t ph i công b nh ng thông tin<br /> ó. 3 ch th chính b h n ch quy n riêng tư bao g m chính tr gia, ngư i c a công<br /> chúng và b n thân nhà báo.<br /> - Chính tr gia, cán b công quy n<br /> ây là nh ng ngư i “có trách nhi m và th m quy n”. Hành vi c a h có nh<br /> hư ng tr c ti p<br /> <br /> n xã h i. Dù trong<br /> <br /> tuân th nh ng chu n m c<br /> <br /> o<br /> <br /> i công hay<br /> <br /> i tư, h<br /> <br /> u ư c òi h i ph i<br /> <br /> c cao nh t. Báo chí nói chung và các nhà báo nói<br /> <br /> riêng có trách nhi m giám sát các cá nhân này, bu c h ph i hành<br /> o<br /> <br /> ng phù h p v i<br /> <br /> c và pháp lý. Các chính tr gia mu n duy trì s nghi p chính tr c a mình, vì<br /> <br /> th , ph i trong s ch và liêm chính. Trên phương di n này, báo chí có vai trò quan<br /> tr ng trong vi c b o<br /> Tuy nhiên,<br /> <br /> m tính minh b ch c a các chính tr gia.<br /> công b thông tin ho c bí m t cá nhân c a các chính tr gia,<br /> <br /> nhà báo ph i có b ng ch ng và các d ki n ch c ch n. Nh ng thông tin ho c bí m t<br /> cá nhân ư c công b ph i là thông tin có kh năng gây ra nh ng tác<br /> i v i xã h i, i ngư c l i nh ng chu n m c<br /> 3<br /> <br /> o<br /> <br /> ng tiêu c c<br /> <br /> c mà chính tr gia áng l ph i<br /> <br /> tôn tr ng. Trên th c t , có nh ng chính tr gia ph i giã t s nghi p chính tr khi bí<br /> m t c a h v các v bê b i tình d c,<br /> <br /> o văn hay các v gian l n b báo chí phanh<br /> <br /> phui.<br /> phanh phui bí m t cá nhân c a các chính tr gia, b n thân nhà báo ph i dũng<br /> c m và s n sàng hành<br /> phương pháp<br /> <br /> ng vì l i ích chung c a xã h i. S<br /> <br /> khôn ngoan trong<br /> <br /> u tranh cũng là c n thi t giúp nhà báo v a hoàn thành trách nhi m<br /> <br /> ngh nghi p và xã h i c a mình.<br /> - Ngư i c a công chúng<br /> ây là nh ng ngư i có tên tu i, ư c nhi u ngư i bi t<br /> hi n trên các phương ti n truy n thông<br /> <br /> n, thư ng xuyên xu t<br /> <br /> i chúng và có nh hư ng, uy tín nh t<br /> <br /> i v i xã h i. Các ngôi sao i n nh, ca sĩ, v n<br /> <br /> ng viên th thao<br /> <br /> nh<br /> <br /> u có th tr<br /> <br /> thành ngư i c a công chúng. Nh ng nhân v t này thu hút ư c s chú ý c a c báo<br /> chí và công chúng. Vi c h n ch quy n riêng tư c a ngư i c a công chúng<br /> m h có nh hư ng lành m nh<br /> V n<br /> <br /> c n cân nh c<br /> <br /> n xã h i,<br /> <br /> c bi t<br /> <br /> b o<br /> <br /> n gi i tr .<br /> <br /> ây là, không ph i thông tin riêng tư nào c a nh ng<br /> <br /> nhân v t này cũng nên công b trên báo chí. Báo chí không th là di n àn<br /> <br /> các<br /> <br /> nhân v t này tô v , ánh bóng tên tu i b n thân. Trên th c t , không ít nhân v t<br /> trong làng gi i trí ã “ i m huy t” ư c các nhà báo b ng vi c t t o bê b i và tung<br /> ra nh ng thông tin tiêu c c.<br /> G n<br /> <br /> ây, trên báo chí Vi t Nam xu t hi n d y<br /> <br /> c thông tin cá nhân, riêng tư<br /> <br /> c a các nhân v t trong làng gi i trí. Ph n nhi u các thông tin này ch<br /> mò hơn là em l i l i ích c th nào cho công chúng.<br /> nhà báo khai thác quá sâu<br /> <br /> tho trí tò<br /> <br /> i u áng lo ng i là m t s<br /> <br /> i tư c a các nhân v t trong làng gi i trí. N u hi n tư ng<br /> <br /> này tr thành ph bi n, báo chí gi i trí, báo chí gi t gân s tr thành xu hư ng.<br /> Trên th gi i, báo chí gi t gân (hay còn g i là báo vàng – yellow journalism)<br /> ã t ng ph bi n và hi n ti p t c ph bi n. Vi c khai thác thông tin riêng tư, cá nhân<br /> ch c t tung ra thông tin gi t gân, câu khách<br /> <br /> tho mãn th hi u thông tin t m<br /> <br /> thư ng. Xu hư ng này không kh i khi n các nhà nghiên c u báo chí và nhà báo<br /> có tâm huy t ph i suy nghĩ.<br /> - Nhà báo<br /> <br /> 4<br /> <br /> V i trách nhi m xã h i và kh năng nh hư ng<br /> <br /> n công chúng c a mình,<br /> <br /> nhà báo cũng b h n ch quy n riêng tư. Công chúng có quy n òi h i nhà báo tuân<br /> th nh ng chu n m c<br /> b ch trong c<br /> <br /> o<br /> <br /> i công và<br /> <br /> 3. Ti p c n nh ng<br /> <br /> c và yêu c u nghi p v cao nh t. Nhà báo ph i minh<br /> i tư.<br /> <br /> i tư ng<br /> <br /> c bi t<br /> <br /> Khi khai thác thông tin riêng tư, nhà báo c n có s cân nh c, nh t là khi ti p<br /> c n các<br /> <br /> i tư ng d b t n thương. Các cá nhân c th có th xu t hi n trong tác<br /> <br /> ph m báo chí v i các tư cách: nhân ch ng, n n nhân ho c<br /> <br /> i tư ng b<br /> <br /> u tranh.<br /> <br /> Khi ti p c n n n nhân và công b thông tin riêng tư c a các n n nhân, nhà báo c n<br /> có s nh y c m<br /> <br /> c bi t. S nh y c m này th hi n r t rõ văn hoá ng x ngh<br /> <br /> nghi p c a nhà báo. N n nhân thư ng có nh ng<br /> <br /> c i m như: b ch n<br /> <br /> ng m nh<br /> <br /> v tâm lý, r t d b t n thương và có th b t n thương hơn n a khi các thông tin cá<br /> nhân c a h b công b trên báo chí.<br /> Vi c trích d n ho c có ư c hình nh c a n n nhân s tăng thêm tính xác th c<br /> và tr ng lư ng c a bài báo. Tuy nhiên, mong mu n có ư c m t bài báo xúc<br /> gây nh hư ng m nh m<br /> <br /> n công chúng c n tính<br /> <br /> ng,<br /> <br /> n tình tr ng tâm lý c a n n<br /> <br /> nhân. C th hơn, nhà báo không th tác nghi p theo ki u c t sao có ư c trích d n<br /> ho c nh c a n n nhân mà không c n quan tâm<br /> S<br /> <br /> n tình tr ng c a h .<br /> <br /> c n tr ng c a nhà báo càng c n thi t hơn n u n n nhân là m t trong nh ng<br /> <br /> i tư ng sau ây:<br /> •<br /> <br /> Tr em:<br /> <br /> ây là<br /> <br /> i tư ng d b t n thương nh t, chưa ý th c<br /> <br /> c a các phương ti n truy n thông<br /> <br /> y<br /> <br /> v tác<br /> <br /> ng<br /> <br /> i chúng và cũng chưa bi t cách t b o v b n<br /> <br /> thân. Chính vì th , ôi khi n n nhân tr em có th<br /> <br /> ng ý cho ch p nh và ăng<br /> <br /> nh, nhà báo v n c n cân nh c xem vi c ó có th gây t n h i nào cho tr em ó<br /> hay không.<br /> •<br /> <br /> Ph n : Có th là n n nhân c a b o l c gia ình, qu y r i tình d c hay các v<br /> cư ng hi p. Vi c công b thông tin cá nhân ho c các thông tin có th làm l<br /> danh tính c a nh ng ph n này có th khi n h g p nh ng r c r i và phi n toái<br /> r t l n.<br /> <br /> ã có trư ng h p, phóng viên ã<br /> <br /> i tên c a n n nhân là m t ph n tr<br /> <br /> b cư ng hi p t i t nh Thanh Hoá nhưng l i ăng nguyên quy t<br /> cơ quan công an có c tên th t c a n n nhân và th ph m.<br /> 5<br /> <br /> nh kh i t c a<br /> <br />