1
A. MỞ ĐẦU
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đổi mới dạy học nói chung và đổi mới dạy học Ngữ văn là một trong
những yêu cầu căn bản, có tầm quan trọng đặc biệt trong chiến lược đổi mới
phương pháp giáo dục ở nước ta. Đổi mới phương pháp dạy học đã được xác
định rõ trong Luật giáo dục, các Nghị quyết của Trung ương (Nghị quyết Trung
ương 4 khóa VII; Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII); được cụ thể hoá trong
các chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo với tinh thần chung là Phương pháp giáo
dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học
sinh; Bồi dưỡng phương pháp tự học, làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ năng vận
dụng kiến thức vào thực tiễn.
Tại Hội nghị Trung ương VIII khoá 11, trên cơ sở phân tích chính xác,
khách quan những mặt hạn chế, tồn tại, yếu kém của ngành giáo dục như
“Chương trình, nội dung, phương pháp dạy học, kiểm tra, thi cử, đánh giá chất
lượng lạc hậu, đổi mới chậm, lúng túng; Hệ thống giáo dục còn nặng lí thuyết,
nhẹ thực hành” ( Báo cáo đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ phá triển kinh tế -
xã hội 5 năm - 2011 – 2015), Trung ương đã ra nghị quyết về đổi mới căn bàn,
toàn diện giáo dục, coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học.
Muốn vậy, phương pháp dạy học phải “phát huy tính tích cực, chủ động, sáng
tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp
đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến
khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng,
phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học
tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy
mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”.
Nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục trong nhà trường phổ thông thì
việc xây dựng và tổ chức dạy học các chủ đề của môn học hoặc liên môn là hết
sức cần thiết. Đối với môn Ngữ văn 11, có 4 thao tác lập luận trong văn nghị
luận (phân tích, so sánh, bác bỏ, bình luận) được học trong chương trình, với
thời lượng là 10 tiết, trong đó, có 4 tiết lí thuyết, 6 tiết còn lại là luyện tập, được
bố trí rải rác từ đầu đến cuối năm học. Việc xây dựng 10 tiết học về các thao tác
lập luận phân tích, so sánh, bác bỏ và bình luận trong SGK Ngữ văn 11 (ban cơ
bản) thành chủ đề “Thao tác lập luận”, tổ chức dạy học chủ đề thông qua các
hoạt động trải nghiệm vừa khắc phục được những hạn chế của nội dung chương
trình SGK hiện hành, sự hạn chế của các phương pháp, hình thức dạy học, thiết
kế giáo án dạy học truyền thống, vừa đáp ứng được yêu cầu đổi mới dạy học
theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh.
Xuất phát từ những lí do trên, tôi quyết định chọn đề tài “Phát huy tính
tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua một số hoạt động trải
nghiệm trong dạy học chủ đề Thao tác lập luận - Ngữ văn 11, ban cơ bản”.
2
II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
- Khắc phục được một số tồn tại của chương trình, SGK hiện hành và của
quá trình dạy học, các thiết kế dạy học.
- Đề xuất một số giải pháp phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng
tạo của học sinh khi dạy học chủ đề “Thao tác lập luận” (Ngữ văn 11).
III. PHẠM VI NGHIÊN CỨU
- Đối tượng: Học sinh THPT
- Thời gian: Năm học 2018- 2019; 2019-2020
- Địa điểm: Tại trường THPT tôi đang trực tiếp công tác.
IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Phương pháp phân tích tài liệu
+ Thao khảo một số tài liệu: Xem xét, lựa chọn thông tin cần thiết, có độ
tin cậy cao nhất trong tài liệu nhằm đáp ứng mục tiêu nghiên cứu.
+ Tham khảo nguồn tài liệu sách, báo công trình nghiên cứu có nội dung
liên quan đến đề tài để có thể so sánh các nghiên cứu trước đây với kết quả của
đề tài.
+ Tham khảo các nguồn thông tin mang tính thời sự.
2. Phương pháp quan sát
- Mục đích: Đánh giá thực trạng và kiểm nghiệm kết quả của các phương
pháp được đề xuất nhằm giúp học sinh phát huy tính chủ động, tích cực, sáng
tạo… trong hoạt động dạy học
- Nội dung: Quan sát trực tiếp cách thực hiện hoạt động học tập của học
sinh.
- Cách tiến hành: Tiến hành quan sát việc thực hiện hoạt động học tập trong
và ngoài lớp học của học sinh. Ghi lại kết quả quan sát bằng máy ảnh, bằng tốc
kí, phiếu đánh giá kết quả học tập v.v…
3. Phương pháp phỏng vấn
- Mục đích: Sử dụng hệ thống câu hỏi phỏng vấn được chuẩn hóa nhằm tìm
hiểu sâu hơn những vấn đề nghiên cứu
- Nguyên tắc: Phỏng vấn trong không khí cởi mở, tin cậy, người được
phỏng vấn tự do trình bày những vấn đề người phỏng vấn đưa ra.
- Cách tiến hành: Phỏng vấn giáo viên trực tiếp dạy chương trình Ngữ văn
11, các bài liên quan đến chủ đề. Người phỏng vấn ghi lại hệ thống các nội dung
trao đổi.
3
4. Phương pháp thực nghiệm
+ Mục đích: Khảo sát kết quả học tập của học sinh các lớp thực nghiệm và
đối chứng để kiểm chứng hiệu quả của các phương pháp được đề xuất.
+ Nội dung: Khảo sát năng lực học sinh qua bài kiểm tra ở các lớp thực
nghiệm và đối chứng.
+ Cách tiến hành:
● Chọn lớp thực nghiệm
● Chọn lớp đối chứng
● Cho học sinh các lớp được chọn thực nghiệm và đối chứng làm bài kiểm
tra. Đối chiếu kết quả để rút ra kết luận khoa học.
5. Phương pháp xử lí thông tin
- Mục đích: Dựa vào số liệu điều tra, rút ra các kết luận khoa học cho đề
tài.
- Xử lí số liệu điều tra bằng các công thức toán thống kê và phần mềm
excel.
6. Đóng góp của đề tài
- Góp hệ thống hoá cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc tổ chức các
hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn THPT.
- Thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong dạy học chủ đề Thao
tác lập luận (Ngữ văn 11)
- Tạo ra một hướng đi mới trong dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT,
góp phần hình thành, phát triển cho các em những năng lực cốt lõi, gồm các
năng lực chung là tự chủ, tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng
tạo và các năng lực đặc thù của môn Ngữ văn là năng lực ngôn ngữ, cảm thụ
thẩm mĩ; những phẩm chất tốt đẹp.
4
B. NỘI DUNG
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lí luận
* Vấn đề xây dựng chủ đề dạy học:
Các văn bản chỉ đạo về đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá
của Bộ giáo dục và đào tạo, có xác định rõ: “Thay cho việc dạy học đang được
thực hiện theo từng bài/tiết trong SGK như hiện nay, việc căn cứ vào chương
trình và SGK hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chủ đề (chuyên đề)
dạy học phù hợp với việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong điều kiện
thực tế của nhà trường”. Như vậy, xây dựng chủ đề dạy học là một trong những
nhiệm vụ quan trọng của giáo viên ở các trường phổ thông. Tuỳ vào điều kiện
thực tế, có thể xây dựng các chủ đề đơn môn, liên môn hoặc chủ đề tích hợp,
liên môn. Nếu chủ đề đơn môn là chủ đề được xây dựng bằng cách cấu trúc lại
nội dung kiến thức theo môn học thì chủ đề liên môn lại bao gồm những nội
dung dạy học gần gũi nhau, có liên quan chặt chẽ với nhau trong các môn học
của SGK hiện hành. Chủ đề tích hợp, liên môn còn hướng tới các nội dung liên
quan đến các vấn đề thời sự của địa phương, đất nước
* Trải nghiệm: Là quá trình nhận thức, khám phá đối tượng bằng việc
tương tác với đối tượng thông qua các thao tác vật chất bên ngoài (nhìn, sờ,
nếm, ngửi…) và quá trình tâm lí bên trong (chú ý, ghi nhớ, tư duy, tưởng
tượng). Qua đó, chủ thể học hỏi, tìm tỏi, sáng tạo, tiếp thu, tích luỹ kinh nghiệm
cho bản thân và hoàn thành các kĩ năng trong cuộc sống.
* Dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm có các đặc trưng cơ bản:
- Kiến thức, kĩ năng, năng lực của học sinh được hình thành qua quá trình
hoạt động thực tiễn, có thể ngoài khuôn viên trường học.
- Người học là trung tâm, là chủ thể của hoạt động trải nghiệm, chủ động,
tích cực trong các hoạt động thực tế.
- Giáo viên là người hướng dẫn, quan sát, giúp đỡ, kiểm tra học sinh thực
hiện hoạt động trải nghiệm. Hệ thống hoá lại những kiến thức, kĩ năng mà học
sinh hình thành được qua quá trình thực hiện hoạt động trải nghiệm.
- Đánh giá kết quả học tập cần dựa vào cả quá trình, chứ không đánh giá ở
thời điểm duy nhất là đầu học cuối giờ học, bài học.
* Ưu điểm của phương pháp dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm
Ưu điểm của hoạt động dạy học thông qua hoạt động trải nghiệm là gắn lí
thuyết và thực tiễn; nâng cao năng lực, phẩm chất cho người học; có khả năng
tích hợp để giải quyết tốt các vấn đề của đời sống so với hình thức dạy học theo
các đơn vị bài riêng lẻ, tách bạch, xen kẽ với các bài học không cùng chủ đề.
5
2. Cơ sở thực tiễn
2.1. Cấu trúc nội dung phần làm văn về Thao tác lập luận
Nội dung kiến thức của các bài làm văn về Thao tác lập luận được sắp xếp
theo một trình tự hệ thống, logic với thời lượng là 10 tiết. Trong đó, có 4 tiết lí
thuyết, 6 tiết còn lại là luyện tập, thực hành, cụ thể như sau:
TT Bài Tiết PPCT
1 Thao tác lập luận phân tích 7
2 Luyện tập thao tác lập luận phân tích 17
3 Thao tác lập luận so sánh 31
4 Luyện tập thao tác lập luận so sánh 41
5 Luyện tập vận dụng kết hợp thao tác lập luận phân tích
và so sánh
42
6 Thao tác lập luận bác bỏ 82
7 Luyện tập thao tác lập luận bác bỏ 83
8 Thao tác lập luận bình luận 101
9 Luyện tập thao tác lập luận bình luận 105
10 Luyện tập vận dụng kết hợp thao tác lập luận 114
2.2. Thực trạng các thiết kế giáo án hiện nay
* Thiết kế giáo án trong SGV Ngữ văn 11 và Thiết kế bài giảng Ngữ văn
11, về cơ bản, các tiết lí thuyết về thao tác lập luận được thiết kế theo trình tự
như sau:
Hoạt động 1: Tìm hiểu mục đích, yêu cầu của thao tác lập luận
Hoạt động 2: Cách phân tích/so sánh/ bình luận/ bác bỏ
Hoạt động 3: Luyện tập
Đối với các bài luyện tập, các thiết kế dạy học chủ yếu gồm các hoạt động:
Hoạt động 1: Ôn tập về lập luận phân tích/so sánh/bình luận.
- Giáo viên nhắc lại vai trò và mục đích của thao tác lập luận phân tích.
Hoạt động 2: Luyện tập thao tác lập luận phân tích/so sánh/bình luận về
một vấn đề xã hội/văn học
- Giáo viên tổ chức cho học sinh làm các bài tập trong SGK
