1
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Tự học có một vai trò hết sức quan trọng. Tự học giúp chúng ta tìm tòi được
nhiều kiến thức hơn, hiểu sâu hơn và ghi nhớ bài học một cách nhanh chóng, vững
chắc nhờ vào các kĩ năng như tự phân tích, tổng hợp tài liệu, đưa ra các phương án
mới để giải quyết bài học một cách thông minh và có trình tự.
Có thể nói, tự học là cách tốt nhất để học sinh tự chiếm lĩnh nguồn tri thức
vô cùng lớn cho bản thân. Nhưng tự học như thế nào để đạt hiệu quả cao nhất cho
các môn học nói chung và môn Địa lí nói riêng, đó là vấn đề mà nhà trường, gia
đình và xã hội đang quan tâm hiện nay.
Luật Giáo dục năm 2019 khẳng định: “Phương pháp giáo dục phổ thông
phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS phù hợp với đặc trưng
từng môn học, lớp học và đặc điểm đối tượng HS; bồi dưỡng phương pháp tự học,
hứng thú học tập, kĩ năng hợp tác, khả năng tư duy độc lập; phát triển toàn diện
phẩm chất và năng lực của người học”. Theo đó, giáo dục buộc phải thay đổi cách
tiếp cận từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực để sản phẩm của đào tạo là học
sinh phải “biết làm”, nghĩa là mang tính ứng dụng cao. Giáo viên ở thế kỉ này phải
có năng lực hướng dẫn cho học sinh, để học sinh tự tìm tòi lấy nội dung cần học và
áp dụng vào thực tiễn không ngừng thay đổi. Vì vậy, phát triển năng lực tự học với
các công cụ Địa lí học cho người học là mục tiêu cao nhất và cần thiết để người
học có thể khẳng định được mình trong cộng đồng phức tạp, đa dạng và đổi thay,
tạo ra thích ứng cao với mọi hoàn cảnh.
Tuy nhiên trên thực tế, việc dạy học phát triển năng lực tự học với các công
cụ Địa lí học ở trường phổ thông là vấn đề còn mới mẻ, không phải tất cả giáo viên
đều nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của công cụ Địa lí học trong quá trình dạy
học. Nhiều giáo viên cho rằng việc khai thác, sử dụng công cụ Địa lí học sẽ tốn
nhiều thời gian trong quá trình dạy học. Trong đội ngũ giáo viên phổ thông hiện
nay, số lượng giáo viên sử dụng thành thạo và nắm vững kĩ năng sử dụng công cụ
Địa lí học còn hạn chế. Đôi khi việc sử dụng công cụ Địa lí học chỉ là hình thức,
chưa chú ý đến vai trò của công cụ Địa lí học trong việc phát triển năng lực tự học
cho học sinh. Trong học sinh, vẫn còn nhiều em chưa biết cách sử dụng các công
cụ Địa lí học, chưa khai thác tốt các công cụ Địa lí học. Với cách tiếp cận dạy học
truyền thống hiện có, chúng ta khó có đủ khả năng để thực hiện các mục tiêu dạy
học mà chương trình giáo dục phổ thông 2018 môn Địa lí đã đề ra.
Trước bối cảnh đó, đòi hỏi người giáo viên cần phải có các phương pháp, kỹ
thuật dạy học tích cực, các công cụ dạy học phù hợp để đạt được mục tiêu đó. Do
vậy, sử dụng các công cụ Địa lí học trong dạy học theo phát triển năng lực tự học
là rất cần thiết. Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn đề tài “Phát triển năng lực
tự học với các công cụ Địa lí học trong dạy học Địa lí 11 THPT” để nghiên cứu
2
nhằm góp phần giải quyết một số vấn đề thực tiễn trong dạy học bộ môn Địa lí nói
chung và môn Địa lí 11 nói riêng, qua đó đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục ở nước
ta hiện nay.
II. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
1. Mục đích
Xác định được cách thức phát triển năng lực tự học với các công cụ Địa lí
học trong dạy học Địa lí 11 THPT (Sách Cánh Diều) có tính khoa học, thực tiễn,
góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí ở trường phổ thông.
2. Nhiệm vụ
- Nghiên cứu những cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực tự
học với các công cụ Địa lí học trong dạy học Địa lí 11 THPT (Sách Cánh Diều).
- Xác định một số phương pháp phát triển năng lực tự học với các công cụ
Địa lí học trong dạy học Địa lí 11 THPT có tính khoa học, dễ làm, dễ vận dụng
mang lại hiệu quả cao trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT (Sách Cánh Diều).
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của
việc phát triển năng lực tự học với các công cụ Địa lí học trong dạy học Địa lí 11
THPT (Sách Cánh Diều).
III. PHẠM VI NGHIÊN CỨU
- Phát triển năng lực tự học với các công cụ Địa lí học thông dụng trong dạy
học Địa lí 11 THPT (Sách Cánh Diều).
- Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 9/2023 đến 4/2024.
- Vận dụng đối với học sinh trường THPT Quỳ Hợp 2 – huyện Quỳ Hợp.
IV. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU
Phát triển năng lực Địa lí nói chung và phát triển năng lực tự học với các
công cụ Địa lí học nói riêng cho HS là một vấn đề hết sức quan trọng trong việc
triển khai chương trình mới.
Ở Việt Nam, đã có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục về dạy
học theo phát triển năng lực, đổi mới kiểm tra đánh giá theo phát triển năng lực,
đổi mới phương pháp day học bộ môn ở trường phổ thông, sử dụng phối hợp các
phương tiện trong dạy học Địa lí THPT theo định hướng phát triển năng lực,
phương pháp sử dụng một số phương tiện dạy học môn Địa lí theo hướng phát huy
tính tích cực của HS. Nguyễn Dược – Nguyễn Trọng Phúc (1998) đã viết trong lý
luận dạy học Địa lí phần đại cương đi sâu phương pháp thảo luận và xếp nó vào
PPDH lấy học sinh làm trung tâm. Nguyễn Cảnh Toàn (2001) trong “Quá trình
Dạy – Tự học” đã trình bày những yêu cầu và khả năng tự học, một xu hướng phát
triển của việc tự học, khái niệm và phương pháp của việc tự học, cách hướng dẫn
3
người khác tự học. Đặng Văn Đức – Nguyễn Thu Hằng (2003) đã xây dựng một số
phương pháp tích cực trong đó có các phương pháp như: phương pháp thảo luận,
phương pháp báo cáo,… Nguyễn Đức Vũ (2007) đã trình bày về các kỹ thuật chủ
yếu trong dạy học bộ môn Địa lí, nhằm sử dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học
giúp phát triển năng lực của học sinh. Đặng Văn Đức và Nguyễn Thu Hằng (2007)
trong cuốn sách “Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực” đã đưa ra cơ sở
lí luận về sự cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học Địa lí, lịch sử, bản chất
của dạy học lấy HS làm trung tâm. Trong cuốn sách này các tác giả đưa ra 16
phương pháp dạy học tích cực, trình bày những khái niệm, ý nghĩa, quy trình thực
hiện. Nguyễn Hải Châu và Lê Thị Mỹ Hà (2012) đã tổng quan về đánh giá của Pisa
và chỉ ra năng lực đọc hiểu, khung đánh giá mức độ đọc hiểu của Pisa, năng lực
khoa học, khung đánh giá năng lực khoa học.
Tuy nhiên, các tài liệu đó chỉ đề cập đến những khái niệm, phân loại, các
bước dạy học phát triển năng lực, … chứ chưa đi sâu nghiên cứu cách thức phát
triển năng lực tự học với các công cụ Địa lí học trong dạy học Địa lí 11 THPT
(Sách Cánh Diều) với các biện pháp và ví dụ cụ thể.
Trên cơ sở kế thừa, phát triển các đề tài nghiên cứu trước đó, vận dụng vào
đề tài này để đưa ra một số cách thức “phát triển năng lực tự học với các công cụ
Địa lí học trong dạy học Địa lí 11 THPT” nhằm nâng cao chất lượng dạy và học
môn Địa lí ở trường THPT nói chung và trường THPT Quỳ Hợp 2 nói riêng theo
quan điểm dạy học phát triển năng lực người học hiện nay.
V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết
Tiến hành thu thập tài liệu qua sách, báo, các văn bản liên quan đến đề tài.
Trên cơ sở đó để phân tích, tổng hợp và rút ra những vấn đề cần thiết của đề tài.
2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Trong quá trình nghiên cứu, bản thân sử dụng các phương pháp như: điều
tra, khảo sát, quan sát sản phẩm, tổng kết kinh nghiệm, … Đó là những cơ sở cho
việc triển khai cũng như khả năng ứng dụng của đề tài.
3. Phương pháp thực nghiệm
Phương pháp thực nghiệm được thực hiện nhằm kiểm chứng kết quả nghiên
cứu lí thuyết, thu thập thông tin, kiểm tra, phân tích mức độ tin cậy của các giả
thuyết và bổ sung những vấn đề mà lí thuyết chưa đề cập đến, đây là phương pháp
cơ bản trong nghiên cứu giáo dục. Mục đích của của thực nghiệm nhằm thu thập,
so sánh sự giống và khác nhau giữa lớp đối chứng và lớp thực nghiệm.
Dựa trên cơ sở này, tiến hành tổ chức thực nghiệm và dạy đối chứng ở lớp
11 trường THPT Quỳ Hợp 2 – huyện Quỳ Hợp để kiểm chứng hiệu quả.
4
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC TỰ HỌC VỚI CÁC CÔNG CỤ ĐỊA LÍ HỌC TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ 11 THPT
I. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CHUNG VỀ PTNL TỰ HỌC VỚI CÁC
CÔNG CỤ ĐỊA LÍ HỌC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 THPT
1. Một số khái niệm chung
1.1. Năng lực
Theo Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể của Bộ GD-ĐT, năng lực là
thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học
tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và
các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,… để thực hiện thành
công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện
cụ thể.
Như vậy, dù cách nói khác nhau, nhưng các ý kiến trên đều giống nhau ở
chỗ nói đến năng lực là phải nói đến những khả năng, kĩ xảo học được hay sẵn có
của cá nhân nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về
động cơ, xã hội,... và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có
trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt bằng những phương tiện,
biện pháp, cách thức phù hợp.
1.2. Tự học
Tự học là quá trình người học tự thực hiện các nhiệm vụ học tập để chiếm
lĩnh tri thức khoa học, rèn luyện các kĩ năng, kĩ xảo. Tự học có thể diễn ra cả ở trên
lớp và ngoài lớp học, theo hoặc không theo chương trình và sách giáo khoa đã
được ban hành. Đó là một hoạt động mang tính tích cực, chủ động, tự giác nhằm
đạt được mục tiêu học tập của người học.
- Trong quá trình học tập, hoạt động tự học có những vai trò sau:
+ Nâng cao kiến thức và hiệu quả học tập. Trong quá trình tự học, HS cần
vận dụng các năng lực trí tuệ để giải quyết vấn đề. Điều này đòi hỏi HS phải là chủ
thể của quá trình nhận thức, biết cách tự tìm tòi, đào sâu suy nghĩ, phê phán,... để
hiểu kiến thức sâu sắc hơn.
+ Giúp người học có khả năng tự giải quyết các vấn đề học tập, biết vận
dụng vào giải quyết các vấn đề thực tiễn. Trong hoạt động tự học, kiến thức mà
người học chiếm lĩnh được thông qua các hoạt động tư duy của bản thân. Người có
khả năng tự học có thể thu thập và xử lí thông tin, biết vận dụng kiến thức đã học
vào thực tiễn và tự kiểm tra, đánh giá hoạt động học tập của mình.
5
+ Hình thành các kĩ năng, phương pháp học tập khoa học. Khi tự học, các
thao tác tư duy lặp đi lặp lại nhiều lần, góp phần hình thành cho người học các kĩ
năng, phương pháp học tập cho người học. Do vậy, tự học là cốt lõi của cách học,
như Bác Hồ đã từng nói: “về cách học phải lấy tự học làm cốt”.
+ Rèn luyện tư duy cho người học. Khi tự học, người học phải sử dụng các
thao tác tư duy như so sánh, phân tích, tổng hợp, quy nạp, khái quát, trừu tượng
hóa, ... để giải quyết nhiệm vụ đặt ra, do đó tư duy cũng được rèn luyện thường
xuyên. Trong quá trình học tập, với cùng một lượng kiến thức nhưng các nhiệm vụ
đặt ra ngày càng cao, điều này giúp người học rèn luyện được các kĩ năng và năng
lực giải quyết vấn đề, từ đó tư duy của người học cũng dần được phát triển.
+ Nâng cao khả năng tiếp nhận thông tin cho người học. Trong thời đại bùng
nổ thông tin như hiện nay, các nguồn thông tin được cung cấp đa dạng dưới nhiều
phương thức và hình thức khác nhau. Do vậy, nếu người học có kĩ năng tự học tốt
sẽ vận dụng được nguồn thông tin phong phú, đa dạng trong việc thu nhận kiến
thức cho mình. Ngày nay, tự học có vai trò quan trọng, là điều kiện quyết định
thành công và có ý nghĩa đối với sự phát triển toàn diện của con người.
1.3. Công cụ Địa lí học
Các công cụ Địa lí học là các phương tiện được sử dụng trong quá trình học
tập, nghiên cứu Địa lí. Số lượng công cụ Địa lí học ngày càng nhiều hơn, đặc biệt
trong điều kiện của cách mạng công nghệ. Trong học tập Địa lí, các công cụ sau
đây được sử dụng rộng rãi: Atlat Địa lí và các loại bản đồ, lược đồ, sơ đồ, biểu đồ,
bảng số liệu, tranh ảnh, dụng cụ học tập ngoài trời,... Kĩ năng sử dụng các công cụ
Địa lí học là một trong những nền tảng quan trọng để hình thành các năng lực Địa
lí.
2. Dạy học phát triển năng lực
Dạy học phát triển năng lực và phẩm chất là quan điểm dạy học trong đó
mục tiêu được cụ thể hóa bằng yêu cầu cần đạt. Trong đó, mỗi năng lực và phẩm
chất được mô tả chi tiết cấu trúc các tiêu chí, chỉ báo. Dạy học phát triển năng lực
có những đặc trưng cơ bản sau:
- Mục tiêu: Phát triển toàn diện phẩm chất và NL người học; chú trọng vận
dụng kiến thức vào tình huống thực tiễn, chuẩn bị NL giải quyết các tình huống
của cuộc sống và nghề nghiệp, giúp người học thích ứng với sự thay đổi của XH.
- Nội dung dạy học: Nội dung và hoạt động cơ bản trong các môn học được
liên kết với nhau, gắn với tình huống thực tiễn. Chương trình chỉ quy định những
nội dung chính nhằm đạt được kết quả đầu ra, gắn với việc hình thành và PTNL.
- Phương pháp dạy học: Người dạy tổ chức, tư vấn, hỗ trợ giúp người học tự
lực, tích cực và sáng tạo trong học tập; Chú trọng sử dụng các quan điểm, phương