Sinh hoạt Ơ khan của người Chu ru

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> <br /> <br /> SINH HOẠT Ơ KHAN CỦA NGƯỜI CHU RU<br /> Ma Hiêng(1)<br /> <br /> <br /> N gười Chu ru là một trong những dân tộc thiểu số thuộc ngữ hệ Mã Lai - Đa đảo ở<br /> miền Nam, có dân số tương đối ít, là dân tộc thiểu số tại chỗ còn giữ được nhiều nét<br /> bản sắc văn hóa truyền thống. Giống như các dân tộc anh em khác sinh sống trên mảnh đất<br /> Tây Nguyên hùng vĩ, dân tộc Chu ru cũng có vốn văn nghệ dân gian phong phú và đa dạng<br /> bao gồm: truyện cổ, thơ ca trữ tình, múa, hát đối đáp, các câu ca dao, tục ngữ, câu đố... đúc<br /> kết những kinh nghiệm sản xuất, kinh nghiệm về thiên nhiên cũng như về đời sống xã hội.<br /> Đối mặt với sự thay đổi về kinh tế, văn hóa, xã hội, người Chu ru vẫn lưu giữ được nét đẹp<br /> mang dấu ấn riêng của cộng đồng mình thể hiện qua sinh hoạt Ơ khan. Chỉ khi có nghệ nhân<br /> Ơ khan, lúc đó, các truyện cổ, văn vần dân gian, các câu đố, ca dao, tục ngữ mới hiện hữu.<br /> Như vậy, sinh hoạt Ơ khan của người Chu ru gắn bó với sinh hoạt cộng đồng tức là gắn bó<br /> với con người và xã hội của dân tộc Chu ru.<br /> Từ khóa: Dân tộc Chu ru; văn hóa Chu ru; kể truyện cổ; sinh hoạt Ơ khan; nghệ nhân<br /> Ơ khan.<br /> <br /> 1. Người Chu ru kể chuyện (Ơ khan) gương phản chiếu soi rọi con đường tiến bước<br /> Trong đời sống sinh hoạt của người Chu ru thì của họ, hướng họ đến với điểm đến đúng đắn về<br /> ''Ơ khan Tơ rơ can'' (kể truyện cổ) đã trở thành nhân cách và giá trị đích thực của cuộc sống.<br /> một phong tục đẹp được diễn ra một cách phổ Những người Khan Tơ rơ can của dân tộc Chu<br /> biến trong cuộc sống của họ. Dù thời gian và ru nói chung là những người nông dân có trí nhớ<br /> không gian Ơ khan Tơ rơ can  có đôi chút thay và giọng kể đặc biệt. Họ có thể kể chuyện nhiều<br /> đổi nhưng trên hết, giá trị mà nó mang lại chính giờ, nhiều câu chuyện với niềm đam mê kì lạ.<br /> là góp phần củng cố đời sống tinh thần của người Những người kể chuyện có thể là đàn ông hoặc<br /> dân Chu ru. Nó có ý nghĩa bồi dưỡng đạo đức, đàn bà, có thể là người lớn tuổi hoặc trẻ tuổi,<br /> ý thức dân tộc cho mọi thành viên trong cộng không nhất thiết phải là người già, miễn là người<br /> đồng nhớ về nguồn cội, để xứng đáng với cha thuộc và có giọng kể hay truyền cảm. Tuy nhiên,<br /> ông, với đất trời, với tổ tiên của tộc người Chu phần lớn những người kể truyện cổ dân tộc Chu<br /> ru. Trong mỗi câu chuyện được truyền kể, những ru thường là những người có uy tín và khá lớn<br /> bài học bổ ích, những lời nhắn nhủ không ngừng tuổi trong cộng đồng. Người kể chuyện chỉ kể<br /> được truyền đi, mang thông điệp gửi đến mỗi lớp mà không có chiêng trống kèm theo. Trước khi<br /> người mới nối tiếp nhau của bản thân dân tộc Chu kể theo yêu cầu mọi người, người kể có thể vừa<br /> ru. Những giá trị tinh thần mà Ơ khan Tơ rơ can  hát dạo, vừa tâm sự chuyện riêng hoặc khen ngợi<br /> mang lại như một tấm gương soi chiếu lời dạy người này, người kia tốt bụng. Họ cũng không<br /> của tổ tiên đến với mỗi người con của mình. Trải quên nhắc nhở người nghe nên và không nên bắt<br /> qua nhiều thế hệ, những giá trị vật chất và tinh chước những câu chuyện nào, hoặc gợi nhớ lại<br /> thần của dân tộc Chu ru dần có nhiều thay đổi, những khúc hát trong mỗi câu chuyện cổ. Đây<br /> nhiều câu chuyện được Ơ khan cũng thay đổi dần chính là nét độc đáo về sự hoà đồng không gian<br /> cho phù hợp với sắc thái mới của cuộc sống. Tuy thực tại và không gian kí ức khá thú vị.<br /> nhiên, về bản chất, những giá trị văn hóa dù có Những người kể chuyện thường thuộc nhiều<br /> cách thức nhìn nhận và ứng dụng thay đổi theo truyện cổ vì từ thời thơ ấu họ đã được nghe cha<br /> thời gian thì nó vẫn có vị trí rất quan trọng nuôi mẹ, người lớn kể. Họ cũng như ông bà, cha mẹ<br /> dưỡng tâm hồn của mỗi người con Chu ru, là tấm mình không biết những câu truyện cổ có từ lúc<br /> <br /> Ngày nhận bài: 14/11/2017; Ngày phản biện: 29/11/2017; Ngày duyệt đăng: 10/12/2017 Số 20 - Tháng 12 năm 2017<br /> (1)<br /> Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Lâm Đồng; e-mail: maihieng111@gmail.com<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> nào, ai là người đã sáng tạo nên những truyện đó. vòng đời người hay lễ cúng thần linh. Họ cũng<br /> Người dân yêu thích truyện cổ, trong tâm tưởng có thể kể cho nhau nghe trong những lần đi rừng,<br /> cộng đồng người Chu ru những câu chuyện được hay sau những ngày đi phát nương trên rẫy, đổi<br /> nghe là hoàn toàn có thật và đã xảy ra ở một thời công tuốt lúa, trong những phút nghỉ ngơi mệt<br /> kì xa lắm. Họ tin rằng những chi tiết trong truyện nhọc, khi cảm hứng muốn thưởng thức của mọi<br /> cổ vẫn còn để lại dấu ấn trong cuộc sống hiện tại. người đến bất chợt. Những truyện cổ của dân tộc<br /> Người nghệ nhân kể chuyện với phong cách Chu ru cũng có thể được kể bên đống lửa vào<br /> cường điệu, kì vĩ hóa, diễn đạt theo một kết cấu mỗi tối khi đông về, mọi người quây quần vừa<br /> trùng điệp, với nhiều đoạn mô tả được nhắc đi sưởi lửa vừa nướng khoai, nướng sắn và nghe<br /> nhắc lại như (tiếng chiêng, cảnh ăn uống cuối các câu truyện cổ.<br /> tháng, cảnh làng mạc đông vui, giàu có, cảnh Không gian kể chuyện có một ý nghĩa rất đặc<br /> múa khiên đao…). Những điệp khúc đó được biệt. Trong những không gian phù hợp, cùng<br /> chắt lọc, cô đúc lại thành những mô típ quen với phong thái và cách kể chuyện, người đọc sẽ<br /> thuộc đi vào trong tâm tưởng, bám sâu vào đời cảm nhận được hết cái hồn và cái hoành tráng<br /> sống tinh thần của cộng đồng người Chu ru. của lịch sử, của những cuộc chiến và của những<br /> Người nghệ nhân kể truyện cổ không chỉ dừng bài ca sinh hoạt hân hoan, rộn rã… Đối với các<br /> lại ở việc tái hiện một cách sống động chi tiết dân tộc Tây Nguyên nói chung và dân tộc Chu ru<br /> truyện mà còn kết hợp lời kể với động tác thân nói riêng, cuộc sống gắn liền với đặc trưng của<br /> thể như chính nhân vật làm nên tính hấp dẫn đối rừng núi đã tạo ra cho họ một không gian, một<br /> với người thưởng thức. địa điểm, một sân khấu kể chuyện đặc biệt mà tác<br /> Tuy nhiên, hiện nay, những người thuộc dụng của nó không một sân khấu nhân tạo nào có<br /> truyện cổ, biết kể, hát cũng như ngày càng ít đi vì thể thay thế được. Chính giữa sự hoang vu của<br /> nhiều lý do. Chúng tôi nghĩ rằng vẫn còn nhiều núi rừng, cùng với thiên nhiên, tiếng của lá cây,<br /> câu chuyện, các tác phẩm đang còn đâu đó trong âm điệu của động vật, côn trùng, hơi thở của con<br /> cộng đồng không được biết đến vì người thuộc người lẫn sự hào sảng của người kể chuyện….<br /> những tác phẩm ấy qua đời và không có sự truyền tất cả góp phần làm nổi bật không gian sinh hoạt<br /> lại cho con cháu đời sau. Đó là điều đáng tiếc cho tinh thần cũng như khơi gợi toàn bộ vẻ đẹp của<br /> truyện cổ nói riêng và văn học dân gian của người tác phẩm, thổi vào nó cái hồn của trời đất, của núi<br /> Chu ru nói chung. Sự mai một của những “truyện rừng Tây Nguyên .<br /> cổ sống” sẽ là sự thiếu hụt lớn cho kho tàng văn Trước đây, môi trường kể truyện cổ thường<br /> học dân gian, và văn hoá dân gian. Những người vào lúc ban đêm, ở những nhà rông - nơi sinh<br /> già rồi sẽ mất đi, những câu chuyện cổ cũng sẽ hoạt chung của cả cộng đồng hoặc những ngôi<br /> mất đi, nếu người ta không lưu giữ, khi thế hệ trẻ nhà rộng, thoáng mát, có thể chứa được nhiều<br /> chẳng còn mấy ai mặn mà với các truyện cổ cũng người. Tuy nhiên hiện nay, không gian kể đã có<br /> như nếp sinh hoạt hát, kể của dân tộc mình khi nhiều sự thay đổi. Truyện cổ có thể được kể trong<br /> mà trong tâm trí họ luôn canh cánh nỗi lo cơm các ngày lễ hội, trong những ngày cưới hỏi, ma<br /> áo gạo tiền; cuộc sống xung quanh họ có nhiều chay, hoặc những buổi chiều. Người dân tộc Chu<br /> phương tiện giải trí hiện đại. Phần lớn người Chu ru thường bảo: tháng 8 kiếm củi, sửa kho, làm<br /> ru đặc biệt là giới trẻ không ý thức được giá trị đường, coi rẫy, tháng 9 tháng 10 ăn lúa mới, nghe<br /> các truyện cổ cũng như những nét đẹp khác trong hát… Đó cũng chỉ là những mốc thời gian tương<br /> văn hóa truyền thống của dân tộc mình. đối vì thực tế người Chu ru sinh hoạt theo mùa<br /> 2. Không gian, thời gian kể chuyện vụ. Thu hoạch xong thường là sau tháng 11 âm<br /> Một yếu tố quan trọng không thể thiếu được lịch. Đây là khoảng thời gian tổ chức các lễ hội,<br /> trong phương thức kể truyện cổ của dân tộc Chu tổ chức đám hỏi, đám cưới, thờ cúng…Khoảng<br /> ru nói riêng và sử thi Tây Nguyên nói chung đó thời gian từ tháng 11 đến tháng 3 âm lịch cũng là<br /> là không gian và thời gian kể chuyện. Người thời gian diễn ra các buổi sinh hoạt kể chuyện cổ<br /> nghệ nhân thường kể chuyện trên những ngôi của người Chu ru. Ngoài những buổi lễ hội, cưới<br /> nhà sàn, nhà rông, bên đống lửa cháy bập bùng hỏi, ma chay thì H’ri còn được diễn ra mỗi tối<br /> trong đêm, hay trong các ngày lễ như các nghi lễ xung quanh bếp lửa dù quy mô không lớn. Như<br /> <br /> Số 20 - Tháng 12 năm 2017 87<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> vậy, thời gian diễn xướng chính là thời gian phù 4. Những điều kỳ diệu từ Ơ khan<br /> hợp để diễn ra hoạt động hát, kể, thời gian đó Về mặt tinh thần, Ơ khan Tơ rơ can  mang lại<br /> có thể là ban ngày, có thể là lúc tối, cũng có thể cho mỗi con người Chu ru một sức sống mãnh<br /> từ ngày này qua ngày khác. Mỗi một thời điểm, liệt và niềm tự hào lớn lao đối với dân tộc mình.<br /> người kể sẽ kể một tình tiết truyện phù hợp đảm Nội dung của các truyện cổ thường là những câu<br /> bảo được tính liên hoàn giữa câu truyện được kể chuyện thường ngày, về những mộng ước của<br /> và cuộc sống diễn ra xung quanh. cuộc sống, về những vị anh hùng, về những chiến<br /> 3. Người nghe chuyện công kỳ vĩ, lớn lao của con người trong suốt quá<br /> Cùng với nghệ nhân biết hát, kể, công chúng trình hình thành và phát triển của dân tộc. Chính<br /> là nơi tiếp nhận truyện cổ, đồng thời là cái nôi vì lẽ đó, trong vô thức của mỗi người, Ơ khan Tơ<br /> để nuôi dưỡng và sinh ra các nghệ nhân. Trong rơ can đã trở thành một phần không thể thiếu dệt<br /> buổi nghe hát kể truyện cổ, họ như đắm mình nên những hình ảnh đẹp, sống động về quê hương<br /> vào thế giới mộng ảo, họ chăm chú nghe từng và con người của dân tộc mình. Chính điều này<br /> lời từng chữ. Người nằm, người ngồi, người nghe đã gieo vào lòng họ niềm tin và sự kiêu hãnh sâu<br /> cứ như thế hàng giờ có khi từ đêm này sang đêm sắc về dân tộc mình, khiến họ tự tin vững bước<br /> khác, hòa mình vào thế giới của các nhân vật anh hòa nhập với cuộc sống.<br /> hùng, cùng cảm nhận niềm vui, hạnh phúc hoặc Về mặt nội dung, bản thân các câu chuyện cổ<br /> bất hạnh của các nhân vật. Bên bếp lửa bập bùng, chứa đựng những quan điểm, những kinh nghiệm<br /> tất cả dường như đắm chìm vào cuộc viễn hành sống được lưu giữ từ đời này sang đời khác. Đó<br /> quá khứ. Âm thanh thường nhật hầu như lắng có thể là những bài học về kinh nghiệm lao động<br /> xuống. Mọi người ngồi im bất động, ta chỉ nghe sản xuất, những nhận định về thay đổi của thời<br /> giọng lên bổng xuống trầm của các nghệ nhân tiết, những cái nhìn nhân sinh quan trong sinh<br /> kể chuyện: lúc thì thầm như lời tâm tình của đôi hoạt hằng ngày. Thông qua Ơ khan Tơ rơ can,<br /> nam nữ, khi thì rì rào như thác đổ, tiếng hí, tiếng lịch sử của dân tộc Chu ru được gắn kết từ thế hệ<br /> chân của voi ngựa ra trận, khi thì âm thanh như này đến thế hệ khác. Từ mỗi câu chuyện được Ơ<br /> tiếng gọi binh hoặc tiếng trống khải hoàn của các khan, những người nghệ nhân đã truyền hơi thở<br /> nhân vật anh hùng khi chiến thắng trở về. Họ như của quá khứ đến với hiện tại. Từ những lần sinh<br /> quên thực tại, quên những lo toan vất vả của ngày hoạt Ơ khan Tơ rơ can, chúng ta có thể phần nào<br /> thường để sống với thế giới hoành tráng thế giới hiểu được quá trình hình thành và phát triển của<br /> của các nhân vật anh hùng, những người đẹp …, dân tộc Chu ru. Mỗi câu chuyện là một đơn vị<br /> dưới ánh lửa bập bùng, bóng của nghệ nhân như lịch sử cất giấu những bước đi của tổ tiên. Nhờ<br /> ẩn hiện nửa hư nửa thực. Giọng kể nghệ nhân vậy, mỗi khi tiếp xúc với nó, người dân Chu ru<br /> như có ma lực cuốn hút, hấp dẫn mọi người bước thêm thấm thía nét đẹp trong quá khứ để kết nối<br /> vào thế giới cổ xưa, thế giới của các nhân vật anh với hiện tại.<br /> hùng mang tầm vóc vũ trụ, thế giới của bao điều Tóm lại, trong đời sống sinh hoạt của dân tộc<br /> kì thú. Chu ru, Ơ khan Tơ rơ can  đóng một vai trò hết<br /> Bản thân các tác phẩm truyện cổ được Ơ khan sức quan trọng, đặc biệt là trong cuộc sống tinh<br /> cũng giống như bất cứ một thể loại văn học nào thần của họ. Vào bất cứ ngõ ngách nào của cuộc<br /> khác, đều mang trong mình những giá trị đặc sắc sống sinh hoạt, Ơ khan Tơ rơ can  luôn để lại dấu<br /> về nghệ thuật, đóng góp cho kho tàng văn học ấn của mình một cách rõ nét. Người dân Chu ru<br /> những điểm rất đặc trưng làm đặc sắc thêm nét khắc họa chính mình trong Ơ khan Tơ rơ can  và<br /> đẹp văn học nghệ thuật của dân tộc, nhất là về Ơ khan Tơ rơ can  phản chiếu cũng như soi rõ<br /> mặt ngôn ngữ. Trong đó, chúng ta có thể nhận cuộc sống của họ. Thông qua Ơ khan Tơ rơ can ,<br /> thấy sự hòa quyện của ngôn ngữ tổng hợp: ngôn người dân Chu ru sống với chính bản thân mình<br /> ngữ giao tiếp, ngôn ngữ nghệ thuật, có lời cúng và mang nó đi theo từng chặng đường của cuộc<br /> thần, có tiếng khóc tang lễ, có lời nói vần, lúc sống, mang ánh hào quang của bản sắc văn hóa<br /> ngâm lúc kể, lúc lên bổng xuống trầm, lúc thì âu dân gian dân tộc mình làm lớp vỏ bảo hộ cho đời<br /> yếm, lúc hoành tráng …, tất cả đều gây ấn tượng sống tinh thần để cuộc sống vật chất của họ thêm<br /> trong lòng người nghe. phần phong phú.<br /> <br /> 88 Số 20 - Tháng 12 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN<br /> <br /> Tài liệu tham khảo [4] Hoàng Sơn (chủ biên, 2009),Người Chu ru<br /> [1] Trần Văn Bính (2004), Văn hóa các dân ở Lâm Đồng, NXB. Văn hóa Dân tộc;<br /> tộc Tây Nguyên-Thực trạng và những vấn đề đặt [5] Võ Tấn Tú (2016), Hôn nhân và gia đình<br /> ra, NXB. Chính trị Quốc gia Hà Nội; của người Chu ru, NXB. Đại học Quốc gia Thành<br /> [2] Sở Văn hóa thông tin Lâm Đồng (2005), phố Hồ Chí Minh;<br /> Vài nét văn hóa các dân tộc thiểu số Tây Nguyên [6] Ninh Thị Vui (2015), Tìm hiểu truyện cổ<br /> ở Lâm Đồng; người Chu Ru ở Lâm Đồng, Luận văn thạc sĩ ngữ<br /> [3] Mạc Đường (9.1983), Vấn đề dân tộc ở văn, Đại học Đà Lạt.<br /> Lâm Đồng, Sở Văn hóa - Thông tin, Lâm Đồng;<br /> <br /> <br /> <br /> O KHAN LIFE OF THE CHU RU<br /> <br /> Abstract: The Chu ru is one of the ethnic minorities in the Malay-Laotian ethnic group<br /> in the South, with relatively small population, who are ethnic minorities who retain many<br /> traditional cultural identities. Like the other ethnic minorities living in the land of the Central<br /> Highlands, the Chu ru people also have rich and diverse folklore talents, including ancient<br /> tales, lyrical poetry, dance, reply-singing, folk-songs, proverbs, riddles ... to summarize the<br /> experiences of production and experience of nature as well as social life. Facing with economic,<br /> cultural and social changes, the Chu Ru still retain the beauty of their own community via<br /> O khan life. Only when there are O Khan artisans, at that time, ancient writings, poetry,<br /> proverbs, new quizzes, proverbs, proverbs exist. Thus, O Khan life of the Chu Ru attached<br /> to the community activities that is attached to the people and society of the Chu Ru ethnic<br /> group.<br /> Keywords: Chu ru Ethnic group; Chu ru’s culture; ancient writings; Ơ khan life; Ơ khan<br /> artisans.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Số 20 - Tháng 12 năm 2017 89<br />