So sánh các motif mẹo lừa trong kiểu truyện “con thỏ tinh – ranh” với các kế trong Tam thập lục kế

SO SÁNH CÁC MOTIF MẸO LỪA<br /> TRONG KIỂU TRUYỆN “CON THỎ TINH – RANH”<br /> VỚI CÁC KẾ TRONG TAM THẬP LỤC KẾ<br /> <br /> ĐẶNG QUỐC MINH DƯƠNG(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> So sánh các motif mẹo lừa trong kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh” của Việt Nam với<br /> các kế trong “Tam thập lục kế” của Trung Hoa chúng ta thấy nhiều điểm tương đồng. Điều<br /> này càng khẳng định tính phổ quát của kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh” – xứng đáng là đề<br /> tài nghiên cứu khoa học. Việc so sánh các motif mẹo lừa và các kế cũng mở ra một hướng<br /> nghiên cứu xem kiểu truyện này như là một cấp độ phát triển của tư duy duy lí.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> There are many similarities between the cheating motif in “the wise rabbit” style<br /> stories of Vietnamese and the stratagems in 36 stratagems of Chinese. This further confirms<br /> that the generality of “the wise rabbit” style stories deserves to be a research topic. The<br /> comparison of the cheating motif and the stratagems also leads to a research direction which<br /> regards these style stories as a developed level of rational thought.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> <br /> Nghiên cứu về kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh” trong truyện cổ các dân tộc Việt<br /> Nam, chúng tôi nhận thấy rằng, đặc điểm nổi bật của kiểu truyện này là những mưu kế, những<br /> mánh lới, những mẹo lừa của nhân vật thỏ với các nhân vật khác trong truyện. Trong các bài<br /> viết trước, chúng tôi đã có dịp trình bày về vấn đề trên (Đặng Quốc Minh Dương, Tạp chí<br /> Khoa học xã hội số 1 - 2/2006 và số 07/2008). Bài viết này thử so sánh các motif mẹo lừa<br /> trong kiểu truyện này với các mưu kế trong Tam thập lục kế của Trung Hoa.<br /> <br /> Hiện nay, chúng tôi đã tập hợp được hơn 60 cốt truyện thuộc kiểu truyện “Con thỏ<br /> tinh – ranh” trong truyện cổ các dân tộc Việt Nam. Căn cứ vào mục đích và đối tượng của<br /> mưu mẹo, chúng tôi chia kiểu truyện này thành hai nhóm: nhóm truyện thỏ - kẻ trợ thủ (thỏ<br /> dùng mưu kế để giúp đỡ các nhân vật nạn nhân) và nhóm truyện thỏ - kẻ chơi khăm (thỏ dùng<br /> mưu mẹo để đánh lừa, quấy rối, chơi khăm các nhân vật khác).<br /> <br /> Công việc sẽ được tiến hành như sau: chúng tôi tập hợp, xếp các motif tình tiết là<br /> những mẹo lừa, mưu kế thành ba nhóm và qui định kí hiệu riêng cho từng nhóm. Chúng tôi<br /> qui định mẹo lừa là tên gọi của các mưu kế, mánh lới trong kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh”;<br /> kế là tên gọi của các mưu kế trong Tam thập lục kế. Các nhóm cụ thể như sau:<br /> <br /> - Các mẹo lừa trong nhóm truyện thỏ - kẻ chơi khăm: Đánh theo số thứ tự từ 1 đến 53;<br /> - Các mưu mẹo trong nhóm truyện thỏ - kẻ trợ thủ: Đánh theo số thứ tự từ 1’ đến 17’;<br /> - Các kế trong Tam thập lục kế: Đánh theo số La mã từ I đến XXXVI. Ở nhóm này,<br /> bên cạnh việc liệt kê, chúng tôi có mô tả khái quát nội dung nghĩa đen, nghĩa bóng của từng<br /> mưu kế.<br /> <br /> <br /> (*)<br /> ThS, Trường Đại học Văn Hiến<br />  Cuối mỗi mẹo lừa hay mỗi kế, chúng tôi sẽ ghi lại các kế hay mẹo lừa được xem là<br /> tương thích (bỏ trong ngoặc đơn). Trên cơ sở này, chúng tôi tiến hành so sánh các mẹo lừa,<br /> mưu kế của thỏ với các kế trong Tam thập lục kế. Đây là công việc khá phức tạp bởi ranh giới<br /> giữa các kế nhiều khi không thật rõ ràng, đôi khi đan cài vào nhau. Từ đó, chúng tôi rút ra một<br /> số nhận xét và kết luận sơ bộ.<br /> <br /> 2. NỘI DUNG<br /> <br /> 2.1. Các mẹo lừa trong nhóm truyện thỏ - kẻ chơi khăm<br /> <br /> 01. Thỏ giả vờ góp ý, chỉ bậy cho người đóng thuyền làm hư thuyền của họ. Bị phát hiện,<br /> thỏ bỏ chạy; (# VIII, XXXVI)<br /> 02. a. Bị dính nhựa cây, thỏ thách thức voi kéo co. Voi tưởng thật, kéo hết sức. Thỏ thoát<br /> khỏi nhựa cây; (# VIII, XXXI)<br /> b. Bị dính ngo, thỏ giả vờ không cho voi uống nước. Bực mình, voi ném thỏ xuống<br /> sình;(# XXXI)<br /> 03. Bị rơi xuống bẫy thú/xuống hố, thỏ nói dối là giặc sắp kéo đến/trời sập. Cọp tin lời<br /> nhảy xuống; (# VII, VIII, XII)<br /> 04. Thỏ và cọp đều rơi xuống hố sâu – nơi an toàn giả đò. Thỏ chọc tức cọp (nhổ râu cọp,<br /> thọc léc…). Cọp ném thỏ lên; (# XII, XXXI)<br /> 05. Thỏ bảo để ỉa vào miệng cọp thì cọp sẽ nhảy lên khỏi hố; (# V ?)<br /> 06. Thỏ kêu dân làng bắt cọp - ở dưới hố; dân làng nghe lời thỏ cúng thần, uống rượu say;<br /> thỏ và cọp lấy thịt, các vật dụng, chạy trốn; (# VI, VIII, XXXVI)<br /> 07. Bị rượt đuổi, thỏ giả vờ nằm xuống và lừa dân làng “ta là thỏ nhà”, thỏ thoát nạn; (#<br /> XXII, XXXVI)<br /> 08. Thỏ lăn đá lấp hố cho cọp chết/báo cho người Chăm giết cọp; (# III, XV, XVIII)<br /> 09. Thỏ xúi bậy (gieo hiềm khích) để hai trâu húc nhau chết; (# II, III, VII)<br /> 10. Thỏ xúi bậy, cọp đi lấy lửa chỗ mặt trời;(# XII)<br /> 11. Dấu lửa dưới đít, thỏ lừa cọp, làm ảo thuật đánh rắm ra lửa. Cọp sợ thỏ;(# XIX)<br /> 12. Trước khi thi nhảy xa, thỏ tiểu vào lá, đá…để gài bẫy. Cọp nhảy và bị té nhào. Cọp<br /> thua;<br /> 13. Hai cọp con đòi ăn thịt thỏ, thỏ lên giọng, tự nhận làm cha cọp con. Thoát nạn; (# X,<br /> XIX, XX)<br /> 14. Ngủ chung với cọp, thỏ nhổ lông cọp, nuốt. Thi nôn, cọp thấy lông họ hàng nhà mình,<br /> sợ thỏ;(# XVI, XVII)<br /> 15. Thỏ giả vờ đánh tổ ong và lừa cọp là đánh chiêng quý. Cọp xin đánh – ong đốt cọp; (#<br /> VIII, II)<br /> 16. Thỏ giả vờ đưa lưỡi thổi vào bụi tre và nói là thổi kèn. Cọp xin thổi – đứt lưỡi chết; (#<br /> VIII, XII)<br /> 17. Cọp bị phỏng, thỏ xui cọp chữa bằng ớt. Cọp càng đau;(# V)<br /> 18. Thỏ nhận làm cỏ giúp nhưng cuốc hết lúa của người/cọp;<br /> 19. Thỏ trốn trong chiêng ché, xui cọp/người đập vỡ ché; (# XXI, XXII, XXXVI)<br /> 20. Thỏ trốn kho lúa, xui cọp/người phá kho; (# XXI, XXII, XXXVI)<br /> 21. Thỏ leo lên mái nhà, xui cọp/người đốt nhà;(# XXI, XXII, XXXVI)<br /> 22. Thỏ chui hốc cây, lừa cọp/người chui vô. Cọp/người tin lời, bị đánh/bị đốt chết; (#<br /> XXII)<br /> 23. Thỏ ăn lòng trâu và lừa cọp là ăn lòng thỏ. Cọp tin lời, móc ruột ra. Chết;(# XXVI,<br /> XXIX)<br /> 24. Cọp đòi ăn thịt thỏ. Thỏ bảo đang chờ ngắm các cô gái đẹp. Cọp tin lời, đổi chỗ cho<br /> thỏ. Thỏ châm lửa đốt làm cọp có vằn. Chạy thoát; (# XXX, XXXVI)<br /> 25. Đến phiên nấu ăn, thỏ ỉa vào nồi canh và lừa cọp, gà, rái cá ăn phân (cứt) của thỏ;<br /> 26. Cọp chở tranh về, thỏ trốn trên lưng cọp, đốt tranh cháy, cháy cả da cọp nên da cọp có<br /> vằn;<br /> 27. Thỏ chia phần thức ăn cho cọp toàn xương và chằng giây vào gùi thịt của cọp làm cọp<br /> bị rách da; (# XXVII)<br /> 28. Ăn trộm khoai lang, gặp chủ. Thỏ giả vờ chết nên chủ nhặt thỏ bỏ vào gùi. Thỏ ăn hết<br /> thức ăn trong gùi của người đi chợ; (# XI, XXVI)<br /> 29. Bị nhốt trong nơm, thỏ xui cá quẫy mạnh, chậu vỡ; Thỏ tri hô, người lấy nơm bắt cá.<br /> Thỏ chạy thoát;(# VI, VIII, XXXVI)<br /> 30. Thỏ lừa gả chị gái/có mồi ngon để cá sấu chở qua sông – qua được rồi, thỏ nuốt lời<br /> hứa. Chạy thoát; (# XXIX, XXX, XXXVI)<br /> 31. Bị bắt, thỏ thách thức cá sấu kêu “hà hà” thỏ mới sợ. Cá sấu kêu “hà hà” và hả miệng<br /> ra. Thỏ chạy thoát; (# XXXI, XXXVI)<br /> 32. Thỏ lợi dụng đổi công cho các con vật biết đẻ trứng để kiếm trứng ăn;<br /> 33. Thỏ lừa các con vật sắm giúp cá để cúng;<br /> 34. Các con vật phơi cá đều bị ó ăn và đánh. Thỏ giả vờ nhờ ó kéo giây mây “trị bệnh”. Ó<br /> nhờ thỏ làm lại, dính bẫy và bị bắt; (# VIII)<br /> 35. Thỏ mời các con vật đến ăn đồ cúng nhưng tạo hiện trường giả (nhiều bã trầu và giáo<br /> mác) làm các con vật sợ, không dám đến. Uy tín của thỏ được nâng cao; (# VII, XIX)<br /> 36. Thỏ chui vào đó ăn vụng cá, bị bắt và giả giọng hù dọa là “ở đây có nhiều người hơn”<br /> (n +1 người);(# XIX)<br /> 37. Bị bắt, thỏ dùng kế hoãn binh – nói dân làng hơ khô lông thỏ rồi mới ăn thịt. Lợi dụng<br /> lúc dân làng sơ hở, thỏ chạy thoát; (# IV, XXXVI)<br /> 38. Thỏ gợi ý U Giá đem thỏ bán cho M’Tao đổi lấy gạo; Gặp M’Tao thỏ nói ngược lại:<br /> đổi U Giá lấy 1 dê và 20 trứng; (# XXVI, XXIX, XXXVI)<br /> 39. Thỏ gạ đổi bộ chiêng (giả) lấy hai trâu; (# XXIV, XXXVI)<br /> 40. Thỏ lấy hai đầu trâu cắm bùn, lừa là “trâu đang tắm” và đổi lấy chiêng; (# XXIV,<br /> XXXVI)<br /> 41. Đưa dê/cá ấp trứng gà/chim trên cây để đánh cuộc “con gì ấp trứng?”; thỏ thắng, nhận<br /> được chiêng/trâu; (# VI, VIII)<br /> 42. Thỏ đổi bộ chiêng lấy xác cô gái mới chết. Giao hẹn và chạy; (# XXIV, XXXVI)<br /> 43. Đặt xác cô gái trên cây xoài (lừa là cô gái đẹp, giỏi dệt thêu) đổi lấy trâu; (# XXIV,<br /> XXX, XXXVI)<br /> 44. Bị mối đùn lấp kín đuôi; thỏ lừa heo ủi vào tổ mối để kiếm ăn. Thỏ thoát;(# VIII,<br /> XXIX)<br /> 45. Lần lượt thỏ xui vợ chồng cọp bước qua bẫy – vợ chồng cọp dính bẫy, chết; (# XV,<br /> XXXII)<br /> 46. Nhặt trái cây chung với lũ trẻ, thỏ lấy cắp (ăn vụng). Thỏ bị lũ trẻ phát hiện, đuổi vào<br /> rừng;<br /> 47. Thỏ sợ cọp, trốn trên cành cao. Rơi trúng đầu cọp, thỏ lên giọng bắt cọp chở đi kiếm<br /> mía ăn. Cọp bị dân làng rượt đuổi; (# XI, XVI, XIX, XXII)<br /> 48. Thỏ lừa mình được loài vật bầu làm vua/được các con vật sợ. Cọp chở thỏ trên lưng,<br /> đến đâu cũng thấy các con vật sợ, bỏ chạy (vì sợ cọp). Cọp khờ dại tin lời; (# VII,<br /> XXV)<br /> 49. Bị rào kín trong chuồng heo, thỏ lừa để heo thế mạng. Thỏ chạy thoát; (# VIII, XXIX,<br /> XXXVI)<br />  50. Bị trăn quấn, thỏ lừa cọp đó là tấm khăn. Cọp đòi mang khăn và bị trăn quấn chết; (#<br /> XXII)<br /> 51. Trăn cắn đuôi thỏ, thỏ dụ dỗ để trăn nhả đuôi ra – thỏ thoát;<br /> 52. Đi hái đọt mây chung với khỉ, thỏ đánh tráo gùi khỉ (gùi thỏ bị thủng); Khỉ đi trước,<br /> hái đọt nào cũng rơi ra ngoài. Thỏ đi sau, nhặt; (# XXIV, XXII, XXVII)<br /> 53. Gặp mang, thỏ lấy đá ném. Nhặt đá đưa cho khỉ và lừa là trứng mang; Khỉ luộc mãi<br /> không chín, vứt đi. Thỏ lấy vỏ trứng liệng xuống gầm sàn và nói vừa ăn trứng mang.<br /> Khỉ xem vỏ trứng, tiếc;<br /> <br /> 2.2. Các mẹo lừa trong nhóm truyện “thỏ - kẻ trợ thủ”<br /> <br /> 01’. Thỏ chỉ cho Y Rít ngụy trang thành vật lạ hù dọa các con vật. Các con vật sợ hãi,<br /> dẫm đạp lên nhau, chết. Y Rít có thịt ăn; (# V, VII, IX)<br /> 02’. Sư tử làm Chúa tể sơn lâm bắt thỏ nộp mạng. Thỏ chỉ cho sư tử một miếng mồi to -<br /> bóng sư tử dưới nước. Sư tử nhảy xuống nước vồ miếng mồi và bị chết; (# VII, XIV,<br /> XXXVI)<br /> 03’. Ông cậu lấy thỏi sắt của cháu và nói là “bị mối ăn rồi”. Thỏ bịa lí do bố trở dạ. Ông<br /> cậu/lão nhà giàu phản ứng. Vin vào đó, thỏ đòi lại trâu/thỏi sắt; (# XX)<br /> 04’. Thỏ giả giọng quyền uy để lừa cọp/cứu voi; (# IX, X)<br /> 05’. Thỏ giả ăn thịt voi làm cho cọp sợ, nhờ đó cứu được voi; (# IX, XVII, XIX)<br /> 06’. Khỉ biết mưu thỏ và định giúp cọp trả thù. Thỏ hù dọa, đòi nợ khỉ (ý nói khỉ làm<br /> phản gián cho thỏ). Cọp sợ và chạy. Khỉ chết;(# IX, XVII, XXIII)<br /> 07’. Cá sấu bị mắc cạn và được người lái xe cứu. Được cứu khỏi, cá sấu đòi ăn thịt người<br /> lái xe. Thỏ biết chuyện và yêu cầu người lái xe tái diễn lại việc trói cá sấu và trừ diệt cá<br /> sấu; (# XIV)<br /> 08’. Yêu tinh hoá phép thành người chồng và ở chung với vợ. Thỏ lừa và ra điều kiện “ai<br /> chui lọt chai là chồng thật”. Yêu tinh chui vô chai (lọ) và bị trừ diệt; (# XIV)<br /> 09’. Mách nước cho Azếch miếng mồi, thỏ lăn đá vào miệng. Azếch chết; (# VII, XXIV)<br /> 10’. Thỏ xúi bậy cho cọp và heo rừng/hai trâu húc nhau chết. Loài vật trừ khử được hai<br /> con vật hung ác; (# II, III)<br /> 11’. Thỏ bịa lí do “nô lệ M’Tao chém phải nơi thần linh dạo chơi” và mách nước cho lão<br /> M’Tao phải tự sửa lại gò mối. Nhờ vận động, M’Tao ăn uống được, khỏe mạnh;<br /> 12’. Hổ định ăn thịt dê. Thỏ giả đánh tiếng “đang cần da hổ để làm đệm ngủ”. Hổ sợ, bỏ<br /> chạy;(# XVII, XXIII)<br /> 13’. Mang định ăn thịt tép. Thỏ giả hù dọa có lệnh M’Tao bắt mang ăn thịt. Mang và các<br /> con vật bỏ chạy; (# X)<br /> 14’. Thỏ giả giọng đọc thư trời (chiếc lá) để phân xử có lợi cho người thợ săn thật thà,<br /> yếu thế; (# X)<br /> 15’. Thỏ lừa cọp, thi đái bảy vòng quanh gốc cây. Cọp thua. (# XX)<br /> 16’. Thỏ giả vờ nuốt mỏ vạc để cứu cậu bé chăn trâu;(# XX)<br /> 17’. Bôk rơ bắt ngựa của Rít vì lí do “nhờ ngựa đực của lão ta mới ra đời được”. Thỏ bịa<br /> lí do “bố trở dạ” để đòi lại ngựa cho Rít (# XX).<br /> <br /> 2.3. Các kế trong tam thập lục kế<br /> <br /> Tam thập lục kế là một bộ binh thư tập hợp tinh hoa tư tưởng quân sự cổ đại Trung<br /> Quốc. Đây là tài liệu tập hợp mưu lược trí tuệ trong tư tưởng quân sự, mang tính tiêu biểu<br /> trong thời cổ đại Trung Quốc. Tuy bộ sách này cuối cùng thu thập và phát hành chỉ có hơn 60<br /> năm lịch sử nhưng trí tuệ mưu lược trong Tam thập lục kế đã lưu truyền hơn 2000 năm<br /> trong dân gian Trung Quốc, trở thành một phần trong nền văn hóa truyền thống Trung Quốc.<br /> Trong cuộc sống hiện thực, Tam thập lục kế đã sớm trở thành câu cửa miệng của người dân<br /> Trung Quốc. Hiện nay, Tam thập lục kế được người ta sử dụng trong nhiều lĩnh vực như<br /> chính trị, ngoại giao, kinh tế, khoa học-k thuật v.v.<br /> <br /> Chúng tôi xin điểm qua 36 kế này.<br /> <br /> I. Man thiên quá hải (căn tối trời để vượt biển): Bị người khác khống chế, lợi dụng<br /> lúc đối phương sao nhãng, ta uy hiếp để xoay chuyển thời cơ;<br /> II. Nhất tiễn song điêu (bắn một mũi tên chết hai con chim điêu): Nắm được tư tưởng<br /> của đối phương, ta tung “mồi nhử” kết hợp với việc phao tin giả để tạo sự nghi<br /> ngờ giữa hai đối thủ; (# 9,10’)<br /> III. Tá đao sát nhân (mượn đao giết người): Mượn tay người khác để tiêu diệt đối thủ<br /> vì bản thân ta không thể thực hiện được hoặc thực hiện được nhưng sẽ để lại<br /> nhiều hậu quả nghiêm trọng; (# 8, 9, 10’)<br /> IV. Dĩ dật đãi lao (lấy an nhàn mà đợi mệt mỏi): lấy gần đợi xa, lấy quân an nhàn mà<br /> đợi quân mệt mỏi. Lúc nào cũng nên nắm thế chủ động; (# 38)<br /> V. Sấn hỏa đả kiếp (thừa dịp lửa cháy mà đánh cướp): Thừa dịp đối thủ bị tai họa mà<br /> xông vào đánh cướp hoặc ta tự tạo ra cơ hội, phóng hỏa tạo ra hỗn loạn nơi đối<br /> thủ rồi tấn công; (# 5, 17, 1’)<br /> VI. Thanh đông kích tây (nói đánh phía đông nhưng lại đánh phía tây): Phao tin để<br /> phân tán lực lượng của địch, không cho địch phòng bị đúng địa điểm mà mình<br /> muốn đánh, sau đó thừa cơ địch xuất kì bất ý, ta đánh bất ngờ nhằm giảm thiểu tối<br /> đa sự tổn thất của ta; (# 6, 29, 41)<br /> VII. Vô trung sinh hữu (chỗ không sinh ra có): Tạo ra hỗn loạn bằng tin đồn, bịa<br /> chuyện nhằm thủ lợi cho bản thân; (# 3, 9, 35, 1’, 2’, 9’)<br /> VIII. Ám độ Trần Thương (ngầm vượt qua đường Trần Thương): Cố ý lừa địch lạc mục<br /> tiêu bằng cách giả có ý đồ này nhưng thực sự ngầm tổ chức kế hoạch khác; (# 1,<br /> 2, 6, 8, 15, 16, 29, 34, 41, 44, 49, 50)<br /> IX. Chỉ tang mạ hoè (chỉ vào cây dâu mắng cây hoè): Do ở hoàn cảnh không thể chửi<br /> trực tiếp (đối phương mạnh hơn ta) nên chửi xéo, mắng xéo, mắng gián tiếp; (# 1’,<br /> 4’, 5’, 6’)<br /> X. Tá thi hoàn hồn (mượn xác người chết rồi mà sống lại): Khi thất bại trong công<br /> việc, ta dùng lực lượng của người khác để phục hồi lại; (13, 4’, 13’, 14’)<br /> XI. Thuận thủ khiên dương (thuận tay thì bắt dê): thừa cơ đoạt lợi hoặc kiếm được<br /> mối lợi vì người khác tự động dâng lợi cho mình; (# 28, 48)<br /> XII. Minh tri cố muội: Biết rõ mà cố ý giả vờ khờ dại như không biết; (# 3, 4, 10, 15,<br /> 16)<br /> XIII. Điệu hổ li sơn (dời cọp ra khỏi núi): Khi kẻ mạnh hơn ta mà bị dời ra khỏi địa bàn<br /> quen thuộc, vùng đất quen thuộc ắt trở nên yếu đuối;<br /> XIV. Dục cầm tiên túng (muốn bắt, hãy thả trước): Muốn khống chế người khác mà<br /> tình thế chưa cho phép, hãy để cho đối phương thỏa mãn dục vọng, sinh ra tự<br /> kiêu, làm tăng thêm sự mâu thuẫn tức là làm cho sự diệt vong mau đến; (# 2’, 7’,<br /> 8’)<br /> XV. Phủ để trừu tân (rút củi dưới nồi): Diệt đối phương tận gốc, cắt nguồn sống buộc<br /> đối phương không còn con đường nào khác ngoài qui hàng; (# 8, 45)<br /> XVI. Tiên phát chế nhân: Ra tay trước để chế ngự đối thủ, chiếm phần lợi về mình; (#<br /> 14, 47)<br /> XVII. Đả thảo kinh xà (đập cỏ cho rắn sợ hãi): Tạo một sự kiện khiến đối thủ sợ hãi, hỗn<br /> loạn để “sấn hỏa đả kiếp” (kế thứ V); (# 14, 5’, 6’, 12’)<br /> XVIII. Lạc tĩnh hạ thạch (đối phương lỡ rơi xuống giếng, ta ném thêm đá chôn luôn):<br /> Thừa dịp đối phương bị gặp tai nạn hay rủi ro, ta dồn tới chỗ chết luôn; (# 8)<br />  XIX. Hư trương thanh thế (phô trương thanh thế một cách giả vờ gấp nhiều lần hơn<br /> thực lực để đánh lừa đối phương, khủng bố tinh thần đối phương; (# 11, 13, 35,<br /> 36, 47, 5’)<br /> XX. Phản khách vi chủ (đang ở địa vi khách lật ngược lại đổi qua vị trí chủ): Đang ở<br /> thế bị động liền lật ngược vị trí, chuyển qua thế chủ động khống chế đối phương;<br /> (# 13, 3’, 15’, 16’, 17’)<br /> XXI. Kim thiền thoát xác (ve sầu lột vỏ): Trong tình thế đang bị vây khốn, không thể<br /> đảo ngược tình thế, đột nhiên ta biến mất không để lại dấu vết gì cả khiến đối thủ<br /> kinh ngạc;<br /> XXII. Di thi giá họa: Dời thây người chết để mang tai họa đến cho người, chuyển họa<br /> hoạn từ ta sang người khác; (# 7, 19, 20, 21, 22, 47, 50)<br /> XXIII. Sát kê kinh hầu (giết con gà khiến con khỉ hoảng sợ): Làm một hành động gì đó<br /> ghê rợn để uy hiếp, đe dọa đối thủ; (# 6’, 12’)<br /> XXIV. Thâu long chuyển phượng (trộm con rồng, đổi bằng con phượng): Lừa trên dối<br /> dưới để tráo đổi vật này bằng vật nọ hay trộm nắm quyền bính hoặc dùng thủ<br /> đoạn đem đồ giả lừa đảo thay thế đồ thật; (# 39, 40, 43, 52, 9’)<br /> XXV. Cầm tặc cầm vương (muốn bắt giặc phải bắt vua của chúng): Trong bất cứ<br /> phương diện nào, nên đánh vào phần căn bản, trọng tâm thì tự khắc tổ chức ấy tan<br /> vỡ; (# 48)<br /> XXVI. Ban trư ngật hổ (giả làm con heo để ăn thịt con cọp); (# 23, 28, 38, 2’)<br /> XXVII. Quá kiều trừu bản (qua cầu rút ván): Khi thành công, ta có quyền hưởng thắng<br /> lợi thành quả chứ không chia sẻ cho kẻ khác; (# 27)<br /> XXVIII. Lí đại đào cương (cây lí ngã xuống thay cho cây đào): hi sinh, chết thay cho<br /> người khác hay vì người khác chịu tội, chịu gian nan, tai nạn;<br /> XXIX. Phao chuyên dẫn ngọc (ném gạch đi để lấy viên ngọc): Lợi dụng bản chất vốn<br /> tham chút lợi nhỏ của đối phương nên đưa miếng mồi nhỏ ra dụ để thu về miếng<br /> lợi lớn; (# 23, 30, 38, 44, 49)<br /> XXX. Mĩ nhân kế: Lợi dụng gái đẹp để đối phó với kẻ địch;(# 24, 30, 43)<br /> XXXI. Khích tướng kế: Khích động dũng khí của đối phương để họ tự chấp hành ý muốn<br /> của ta; (# 4, 19, 20, 21, 30)<br /> XXXII. Không thành kế (bỏ ngỏ để thành trống không): Kế này có hai nghĩa: 1. Vì tình<br /> thế khẩn cấp phải bày nghi trận khiến địch thấy vô lí đến độ không dám tin; 2. Đã<br /> có kế hoạch triệt thoái, dụ địch thâm nhập vào thành rồi sau đó đem quân bao vây<br /> mà đánh úp; (# 45)<br /> XXXIII. Phản gián kế: Sử dụng gián điệp để biết rõ tình hình bên địch để làm lợi cho<br /> mình;<br /> XXXIV. Khổ nhục kế: Dùng thân xác của chính mình chịu đau khổ để lừa người tin rằng<br /> mình phải thù hận kẻ đã hành hạ mình. Kế này lợi dụng máu lệ của ta để tranh thủ<br /> tiếp cận được địch nhân chờ ngày có cơ hội phục thù;<br /> XXXV. Liên hoàn kế: vận dụng một loại quyền thuật dẫn dụ đối phương đến chỗ bị<br /> phong tỏa, qui hàng;<br /> XXXVI. Tẩu vi thượng kế (chạy là kế hay nhất): Trốn chạy khỏi tai họa và tránh sự bức<br /> hại (# 1, 2a, 2b, 6, 7, 19, 20, 21, 24, 29, 30, 31, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 49).<br /> <br /> 3. SO SÁNH CÁC MẸO LỪA TRONG KIỂU TRUYỆN “CON THỎ TINH – RANH”<br /> VỚI CÁC KẾ TRONG TAM THẬP LỤC KẾ<br /> <br /> Như vậy, trong nhóm truyện thỏ - kẻ chơi khăm có 53 mẹo lừa. Nhóm truyện thỏ - kẻ<br /> trợ thủ có 17 mẹo lừa. Tổng cộng có 70 mẹo lừa. Chúng tôi sẽ so sánh 70 mẹo lừa này với 36<br /> kế trong Tam thập lục kế. Đối chiếu với 70 motif mẹo lừa trong kiểu truyện “Con thỏ tinh –<br /> ranh”, chúng tôi nhận thấy rằng tần số xuất hiện sự tương thích của 36 kế xét theo thứ tự từ<br /> cao đến thấp như sau:<br /> <br /> - Hai kế có sự tương thích xuất hiện nhiều nhất là Tẩu vi thượng kế (xuất hiện 19 lần)<br /> và Ám độ Trần Thương (13 lần).<br /> <br /> - Các kế có sự tương thích xuất hiện thường xuyên (từ 4 – 7 lần):<br /> <br /> + 01 kế xuất hiện 07 lần: Kế Di thi giá họa;<br /> + 02 kế xuất hiện 06 lần: Các kế Vô trung sinh hữu, Hư trương thanh thế;<br /> + 04 kế xuất hiện 05 lần: Kế Minh tri cố muội, Phản khách vi chủ, Thâu long<br /> chuyển phượng, Phao chuyên dẫn ngọc;<br /> + 06 kế xuất hiện 04 lần: Kế Thanh đông kích tây, Chỉ tang mạ hoè, Tá thi<br /> hoàn hồn, Dục cầm tiên túng, Đả thảo kinh xà, Ban ngư trật hổ;<br /> <br /> - Các kế có sự tương thích xuất hiện mức trung bình: (1 – 3 lần)<br /> <br /> + Có 04 kế xuất hiện 03 lần: Kế Tá đao sát nhân, Sấn hỏa đả kiếp, Phủ đê trừu<br /> tân, Mĩ nhân kế;<br /> + Có 04 kế xuất hiện 02 lần: Kế Thuận thủ khiên dương, Tiên phát chế nhân,<br /> Sát kê kinh hầu, Không thành kế;<br /> + Có 04 kế xuất hiện 01 lần: Kế Dĩ dật đãi lao, Lạc tĩnh hạ thạch, Cầm tặc cầm<br /> vương, Quá kiều trừu bản;<br /> <br /> - Các kế không có sự tương thích: Có 07 kế không có sự tương thích là Man thiên quá<br /> hải, Điệu hổ li sơn, Kim thiền thoát xác, Lí đại đào cương, Phản gián kế, Khổ nhục kế, Liên<br /> hoàn kế.<br /> <br /> Ngược lại, chúng tôi nhận thấy rằng có nhiều mẹo lừa trong kiểu truyện tương thích<br /> với 02, 03 kế trong Tam thập lục kế nhưng cũng có mẹo lừa không có kế tương thích. Sau đây<br /> là trình tự các mẹo lừa tương thích với các kế:<br /> <br /> + Có 16 mẹo lừa (chiếm 23 %) tương thích với 03 kế: 2a + b, 6, 8, 9, 13, 19, 20, 21,<br /> 29, 38, 43, 49, 1’, 2’, 5’, 6’.<br /> + Có 23 mẹo lừa (chiếm 33%) tương thích với 02 kế: 1, 4, 7, 14, 15, 16, 23, 24, 29, 35,<br /> 37, 39, 40, 41, 42, 45, 46, 48, 53, 4’, 9’,10’, 12’.<br /> + Có 18 mẹo lừa (chiếm 26%) tương thích với 01 kế: 5, 10, 11, 17, 22, 27, 34, 36, 50,<br /> 52, 3’, 7’, 8’, 13, 14’, 15’, 16’, 17’.<br /> + Có 11 mẹo lừa (chiếm 16%) không có kế tương thích: 12, 18, 25, 26, 27, 32, 33, 47,<br /> 51, 53, 11’.<br /> <br /> Từ kết quả thống kê, khảo sát như trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau:<br /> <br /> Nhaän xeùt thứ 1: Trong 36 kế thì “chạy” là một kế sách tối hậu, dễ thực hiện nhất cả trong<br /> cuộc sống thường nhật cũng như trong đấu tranh quân sự. Đây cũng là điều dễ hiểu. Còn kế<br /> Ám độ Trần Thương? Như chúng ta đã biết, đối thủ của thỏ là những nhân vật khờ dại nhưng<br /> nóng nảy. Với những đối thủ như vậy, kế Ám độ Trần Thương sẽ rất dễ phát huy tác dụng.<br /> Chính vì những lí do trên mà hai kế này có tần số xuất hiện cao như ở trên (Tẩu vi thượng kế<br /> xuất hiện 19 lần; Ám độ Trần Thương xuất hiện 13 lần).<br />  Nhaän xeùt thứ 2: Có 07 kế không có sự tương thích với các motif trong kiểu truyện (trong đó<br /> có một số kế khá quen thuộc như Điệu hổ li sơn, Phản gián kế, Khổ nhục kế…). Điều này có<br /> thể giải thích là do môi trường áp dụng – đối tượng hướng đến của các kế: Các mẹo lừa trong<br /> kiểu truyện chủ yếu áp dụng trong cuộc sống hàng ngày; Còn các kế trong Tam thập lục kế<br /> chủ yếu áp dụng trong chiến tranh. Hơn nữa - do đặc tính truyền miệng của một tác phẩm Văn<br /> học dân gian - nghệ thuật xây dựng cốt truyện của các dị bản còn khá đơn giản, mộc mạc, ít<br /> tình tiết li kì, gay cấn như trong các tiểu thuyết Chương hồi hay các Sử kí của Trung Quốc .<br /> <br /> Chúng tôi xếp Liên hoàn kế vào nhóm này. Vì trong bài viết này, chúng tôi chỉ khảo<br /> sát theo đơn vị mẹo lừa chứ không khảo sát trên cấp độ truyện (dị bản). Nhưng thực ra, có<br /> nhiều truyện dung lượng khá dài – đặc biệt là các truyện thuộc nhóm truyện thỏ - kẻ chơi<br /> khăm, gồm nhiều motif tình tiết, nhiều mẹo lừa thì Liên hoàn kế xuất hiện rất nhiều.<br /> <br /> Nhaän xeùt thứ 3: Các mẹo lừa tương thích với 02, 03 mưu kế chiếm số lượng nhiều (55%). Tỷ<br /> lệ này cho thấy rằng các mẹo lừa trong kiểu truyện này khá phức tạp. Điều đó chứng tỏ rằng,<br /> với sự phát triển của tư duy duy lí và cùng với những yêu cầu của cuộc sống, tri thức dân gian<br /> ta cũng đã phát triển ở một mức độ nhất định – rất tiếc là những tri thức này chưa được phát<br /> triển thành hệ thống lí luận như đất nước Trung Hoa.<br /> <br /> Cũng cần phải nói thêm rằng trong 41 mẹo lừa tương thích với 02, 03 mưu kế có một<br /> số mẹo lừa nhập nhằng giữa 02 kế, chẳng hạn như kế Thanh đông kích tây và kế Ám độ Trần<br /> Thương, kế Chỉ tang mạ hoè và kế Đả thảo kinh xà, kế Sát kê kinh hầu, v.v.<br /> <br /> Nhaän xeùt thứ 4: Có 14 motif mẹo lừa không có mưu kế tương thích. Điều này cũng có thể<br /> giải thích lí do như ở Nhận xét thứ 2. Các mẹo lừa trong kiểu truyện này chủ yếu áp dụng<br /> trong cuộc sống hàng ngày; và tất nhiên rồi, có nhiều điều có trong cuộc sống hàng ngày mà<br /> không có trong môi trường chiến tranh (như ở trong Tam thập lục kế). Hơn nữa, theo chúng<br /> tôi các motif mẹo lừa này quá đơn giản – chỉ là những mánh khóe chứ chua thành mưu kế<br /> được.<br /> <br /> Nhận xét thứ 5: Các motif mẹo lừa là kết quả của sự quan sát động vật và con người (tuy<br /> động vật đã được nhân hoá). Các kế là kết quả quan sát của con người. Cả Tam thập lục kế và<br /> các motif mẹo lừa đều là nhưng tri thức dân gian. Tuy cũng có vài điểm khác biệt nhưng phải<br /> công nhận rằng phần lớn các mẹo lừa trong kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh” và các kế trong<br /> Tam thập lục kế có điểm tương đồng. Theo chúng tôi, có thể giải thích cho sự tương đồng này<br /> bằng các lí do sau:<br /> <br /> - Do chịu ảnh hưởng của một nguồn văn hoá, đất nước Việt Nam phải sống trong một<br /> ngàn năm Bắc thuộc, trong suốt một thời gian dài như vậy, nền văn hoá chúng ta tiếp biến (cả<br /> cưỡng chế cũng như tự nguyện) rất nhiều yếu tố văn hoá Trung Hoa (Trần Ngọc Thêm, 1999,<br /> tr 16);<br /> <br /> - Do giao lưu văn hoá: Việt Nam và Trung Quốc là hai đất nước láng giềng, gần gũi<br /> nhau về mặt địa lí, thì những ảnh hưởng qua lại như vậy cũng là điều dễ hiểu. Con đường giao<br /> lưu văn hoá có thể là từ các dân tộc của Trung Hoa ảnh hưởng trực tiếp đến người Việt<br /> (Kinh); và từ người Việt giao lưu với các dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam;<br /> <br /> - Việt Nam và Trung Quốc cùng một trình độ phát triển: Cùng có chung một lối tư duy<br /> nguyên thủy, cùng đứng trước những vấn đề của xã hội, của cuộc sống như nhau có thể làm<br /> nảy sinh những ứng xử (các mẹo lừa, kế) như nhau.<br /> 4. KẾT LUẬN<br /> <br /> Như vậy, chúng tôi vừa khảo sát, so sánh các motif mẹo lừa trong kiểu truyện “Con<br /> thỏ tinh – ranh” với các kế trong Tam thập lục kế. Kết quả so sánh cho thấy rằng giữa các<br /> motif mẹo lừa trong kiểu truyện và các kế có nhiều điểm tương đồng, tạo rất nhiều điều thú vị<br /> bất ngờ. Điều này một lần nữa khẳng định rằng, đây là một kiểu truyện không những phổ biến<br /> ở Việt Nam mà còn phổ biến ở nhiều nước trên thế giới, nó xứng đáng là một đề tài nghiên<br /> cứu khoa học (Lê Chí Quế, 2001, tr116 -117). Bên cạnh đó, việc so sánh về các mẹo lừa và<br /> các kế cũng mở ra một hướng nghiên cứu mới về kiểu truyện này, đó là nghiên cứu theo<br /> hướng xem kiểu truyện này là một cấp độ phát triển của tư duy duy lí.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Cẩn Chí (1999), Tam thập lục kế, Nxb Đồng Nai, Đồng Nai.<br /> 2. Đặng Quốc Minh Dương (2005), Kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh” trong truyện cổ<br /> Việt Nam, luận văn thạc sĩ Văn học Việt Nam, Thư viện trường ĐH KHXH&NV<br /> Tp.HCM, Tp.HCM.<br /> 3. Đặng Quốc Minh Dương (2006), Nhân vật “Con thỏ tinh – ranh” trong truyện cổ Việt<br /> Nam, Tạp chí Khoa học Xã hội, số 1 – 2/2006.<br /> 4. Đặng Quốc Minh Dương (2008), Cốt truyện của kiểu truyện “Con thỏ tinh – ranh”<br /> trong truyện cổ Việt Nam, Tạp chí Khoa học Xã hội, số 7/2008.<br /> 5. Lê Hồng Phong (2002), Đặc điểm truyện cổ Mạ - K’Ho (Lâm Đồng), luận án Tiến sĩ<br /> Ngữ Văn, Thư viện trường ĐH KHXH&NV Tp.HCM, HCM.<br /> 6. Lê Chí Quế (2001), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, HN.<br /> 7. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp.HCM.<br /> <br /> Và các tập truyện cổ tích của dân tộc Kinh, các dân tộc thiểu số Việt Nam.<br />