Sổ tay bệnh động vật - Chương 12

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:19

Thêm vào BST

Báo xấu

123
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 12 BỆNH DO ĐỘNG VẬT CHÂN ĐỐT TRUYỀN 1. Bệnh do ruồi truyền ở loài nhai lại 1.1 Bệnh lưỡi xanh (Blue tongue) Định nghĩa Bệnh do vi-rút ở cừu và dê, hiếm khi ở bò. Phân bố Có 25 chủng vi-rút khác nhau gây ra thể không có triệu chứng lâm sàng ở bò trên thế giới từ khoảng 400 vĩ Bắc tởi 310 vĩ Nam, gồm cả Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 12

CH¦¥NG 12 BÖNH DO §éNG VËT CH¢N §èT TRUYÒN 1. BÖnh do ruåi truyÒn ë loµi nhai l¹i 1.1 BÖnh l−ìi xanh (Blue tongue) §Þnh nghÜa BÖnh do vi-rót ë cõu vµ dª, hiÕm khi ë bß. Ph©n bè Cã 25 chñng vi-rót kh¸c nhau g©y ra thÓ kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng ë bß trªn thÕ giíi tõ kho¶ng 400 vÜ B¾c tëi 310 vÜ Nam, gåm c¶ ViÖt Nam. Trong vµnh ®ai réng cã tÝnh toµn cÇu nµy, nhiÔm bÖnh ë c¸c loµi nhai l¹i ®Þa ph−¬ng kh¸c, c¶ hoang d· lÉn gia sóc, th−êng kh«ng cã triÖu chøng, bÖnh l−ìi xanh chØ thÊy ë r×a khu vùc bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng. Ng−îc l¹i, c¸c loµi nhai l¹i ë ngoµi vµnh ®ai trªn, ®Æc biÖt lµ cõu, rÊt cã thÓ mÉn c¶m vµ nÕu nhËp vµo bÊt cø vïng nµo trong vµnh ®ai ch¾c ch¾n sÏ nhiÔm vµ m¾c bÖnh. TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng ®Çu tiªn lµ sèt, kho¶ng mét ngµy sau lµ viªm vµ xuÊt huyÕt nhá ë niªm m¹c nh×n thÊy ®−îc ë miÖng, mòi vµ m¾t. Ch¶y d·i nhiÒu kÌm theo ch¶y n−íc mòi, míi ®Çu n−íc mòi trong, vµi ngµy sau trë nªn ®ôc cã mñ vµ dÞch nhÇy. Cuèi cïng dÞch nµy kh« b¸m thµnh v¶y quanh mòi, m«i vµ l−ìi. §«i khi c¶ ®Çu bÞ s−ng lªn do phï. Sèt kÐo dµi kho¶ng mét tuÇn, cuèi ®ît sèt, c¸c vÕt ho¹i tö ph¸t triÓn ë lîi, m¸, l−ìi. Còng kho¶ng lóc nµy, sung huyÕt vµ xuÊt huyÕt cã thÓ xuÊt hiÖn ë gê mãng t¹i mét ch©n hay nhiÒu ch©n g©y quÌ nÆng. §éng vËt m¨c bÖnh nhanh chãng gÇy yÕu, rông l«ng. Tû lÖ chÕt thay ®æi tõ 0 ®Õn 70%, tuú theo vµo tÝnh mÉn c¶m cña con vËt m¾c bÖnh. Qu¸ tr×nh khái chËm vµ h×nh thµnh líp mµng gi¶ trªn c¸c tæn th−¬ng ë miÖng vµ mòi g©y khã thë. Thêi kú håi phôc kÐo dµi. Mét sè Ýt tr−êng hîp ph¸t triÓn mÇu xanh tÝm ë l−ìi, do ®ã cã tªn lµ “bÖnh l−ìi xanh”. Nh÷ng triÖu chøng kh¸c cã thÓ xÈy ra lµ sÈy thai, n«n möa, Øa ch¶y vµ cæ vÆn sang bªn. C¸ch l©y lan BÖnh l−ìi xanh truyÒn l©y tõ con vËt nµy sang con kh¸c do mét sè loµi ruåi Culieoides. Ruåi Culicoides thÝch hót m¸u bß, bß lµ con mang trïng chñ yÕu vi-rót l−ìi xanh. Muçi (Aedes spp) vµ rËn cõu (Melophagus ovinus) còng ®−îc biÕt lµ vect¬ truyÒn bÖnh. Nh− vËy bÖnh xÈy ra khi ruåi Culicoiaes ho¹t ®éng, cã thÓ quanh n¨m hay theo thêi vô, theo nguyªn t¾c chung lµ nguy c¬ nhiÔm bÖnh lín nhÊt lµ sau mét ®ît m−a khi ruåi Culicoides ®«ng ®¶o nhÊt. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, nh−ng ®iÒu trÞ côc bé c¸c tæn th−¬ng b»ng thuèc s¸t trïng cã thÓ cã t¸c dông. §iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh phßng nhiÔm khuÈn kÕ ph¸t còng ®−îc chØ ®Þnh. ¸nh n¾ng lµm bÖnh nÆng thªm nªn gia sóc m¾c bÖnh ph¶i nhèt vµo n¬i r©m m¸t. Kh©u hé lý rÊt quan träng, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng con bÞ quÌ. Phßng chèng Gia sóc, ®Æc biÖt lµ bß ®−a vµo khu vùc cã ruåi Culicoides cã thÓ truyÒn bÖnh cho gia sóc ®Þa ph−¬ng. Cã thÓ tr¸nh ®iÒu nµy b»ng c¸ch h¹n chÕnhËp gia sóc; nÕu cÇn thiÕt cã thÓ phun thuèc vµ kiÓm tra gia sóc nhËp ®Ó ®¶m b¶o chóng kh«ng cã bÖnh. ë khu vùc cã dÞch ®Þa ph−¬ng, n¬i bÖnh kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng trªn gia sóc ®Þa ph−¬ng lan réng vµ phæbiÕn, mét sè gièng cõu (vÝ dô cõu ch©u ¢u, cõu Anh, cõu Merinos) rÊt mÉn c¶m ®èi víi bÖnh nµy, ®Æc biÖt nÕu lµ cõu míi nhËp, hµng n¨m ph¶i tiªm phßng cho chóng tr−íc khi mïa m−a. Nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c lµm gi¶m tèi ®a tiÕp xóc víi vect¬ truyÒn 244
bÖnh lµ vÊn ®Ò chuång tr¹i ban ®ªm khi ruåi Culicoides ho¹t ®éng m¹nh nhÊt, phun thuèc diÖt ruåi vµ tr¸nh c¸c khu vùc ®Çm lÇy vµ ngËp n−íc n¬i vect¬ truyÒn bÖnh cã thÓ cã nhiÒu. NhËn xÐt BÖnh l−ìi xanh cã thÓ lµ dÞch ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam vµ loµi nhai l¹i gØèng néi ch¾c kh«ng thÓ m¾c bÖnh cã triÖu chøng l©m sµng. Nguy c¬ lín nhÊt lµ ®−a vµo bÊt cø loµi nhai l¹i nµo tõ khu vùc kh«ng cã dÞch, v× chóng rÊt mÉn c¶m. 1.2 BÖnh sèt phï du ë bß (Bovine ephemeral fever) Tªn kh¸c BÖnh ba ngµy (Three day sickness); bÖnh cøng ®¬ (Stiff sickness). §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm rhabdovirus ë bß vµ tr©u nhµ do c«n trïng truyÒn. Ph©n bè Ch©u Phi, ch©u ¸ vµ ch©u óc nhiÖt ®íi. C«n trïng nhiÔm mÇm bÖnh theo giã truyÒn bÖnh qua hµng tr¨m km vµo c¸c khu vùc tr−íc ®©y kh«ng cã bÖnh. TriÖu chøng l©m sµng PhÇn lín c¸c tr−êng hîp lµ nhÑ vµ Ýt khi kÐo dµi qu¸ 3-5 ngµy. Gia sóc m¾c bÖnh sèt nhÑ, quÌ vµ cøng ®¬ nh−ng khái nhanh. Mét Ýt nÆng h¬n, sèt cao, bá ¨n, ch¶y n−íc m¾t vµ n−íc mòi, cøng ®¬, quÌ vµ run c¬. Nh÷ng con nµy cã khuynh h−íng n»m nh−ng còng khái nhanh. Còng cã khi gia sóc bÞ liÖt vµ chÕt trong vßng vµi ngµy nh−ng rÊt hiÕm. Bß c¸i cã chöa cã thÓ sÈy thai. C¸ch l©y lan C¸c loµi ruåi Culicoides vµ muçi kh¸c nhau truyÒn bÖnh vµ dÞch næ ra vµo nh÷ng th¸ng hÌ Èm −ít. Ng−êi ta nghi lµ gi÷a c¸c ®ît dÞch, vi-rót c− tró trªn vËt chñ tµng tr÷, vÝ dô c¸c loµi nhai l¹i hoang d· ë ch©u Phi. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, nh−ng gia sóc liÖt cÇn ®−îc hé lý cho tíi khi khái. Phßng chèng §· cã v¾c-xin thùc nghiÖm nh−ng ch−a cã v¾c-xin th−¬ng phÈm, viÖc khèng chÕ c«n trïng lµ vec-t¬ truyÒn bÖnh kh«ng cã tÝnh kh¶ thi. NhËn xÐt Ng−êi ch¨n nu«i biÕt râ bÖnh nµy, nh−ng may m¾n lµ bÖnh hiÕm khi g©y quan ng¹i. Ngoµi Ýt g©y chÕt, ý nghÜa chñ yÕu lµ ë bß s÷a gi¶m n¨ng suÊt s÷a mµ kh«ng trë l¹i n¨ng suÊt cò trong kú v¾t s÷a ®ã. 1.3 BÖnh giun chØ (Stephanoflarois) Tªn kh¸c BÖnh ®au b−íu (Hump sore) §Þnh nghÜa BÖnh ngoµi da cña bß vµ tr©u do giun chØ Stephanorlaria spp. Ph©n bè §«ng Nam ¸ vµ tiÓu lôc ®Þa Ê n §é TriÖu chøng l©m sµng Nh÷ng u nhá ph¸t triÓn côc bé ë da, sau vµi th¸ng ch¶y n−íc vµ xuÊt huyÕt, lµm da dÇy lªn vµ kh«. Tæn th−¬ng cã thÓ ph¸t triÓn ë ®Çu vµ cæ, ch©n vµ tai, trªn u vai (bÖnh ®au b−íu. H×nh 12.1) vµ däc theo mÆt bông cña c¬ thÓ. C¸ch l©y lan Ruåi ®Êt vµ g©y khã chÞu hót m¸u ë tæn th−¬ng ¨n ph¶i Êu trïng cña giun, Êu trïng ph¸t triÒn thµnh Êu trïng g©y nhiÔm trong c¬ thÓ ruåi. Nh÷ng ruåi nµy sau ®ã ®Î Êu trïng trªn da cña vËt chñ kh¸c, ë ®ã chóng ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh vµ g©y nªn nh÷ng tæn th−¬ng míi. §iÒu trÞ Cã thÓ ®iÒu trÞ tæn th−¬ng b»ng c¸ch b«i ngoµi da c¸c chÊt photpho h÷u c¬ nh− thuèc mì Coumaphos 2%. Tiªm thuèc diÖt giun s¸n, nh− levamisole hay ivermectin còng cã t¸c dông. 245
Phßng chèng Khèng chÕ vect¬ truyÒn bÖnh lµ ruåi Ýt khi cã tÝnh kh¶ thi. NhËn xÐt BÖnh do ruåi truyÒn nªn th−êng l©y lan cã tÝnh mïa vô. DÔ ®µng chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh b»ng c¸ch soi kÝnh hiÓn vi t×m giun trong vÕt n¹o hay sinh thiÕt tæn th−¬ng. H×nh 12.l BÖnh ®au b−íu (bÖnh giun chØ). 2. BÖnh do ruåi truyÒn cho ngùa 2.1 BÖnh thiÕu m¸u nhiÔm trïng cña lõa, ngùa (Equine infectious anaemia - EIA) Tªn kh¸c BÖnh sèt ®Çm lÇy (Swamp fever) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm vi-rót cña lõa, ngùa do ruåi ®èt truyÒn. Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt nghiªm träng ë Trung Mü vµ phÝa b¾c Nam Mü. TriÖu chøng l©m sµng Sau khi nhiÔm vi-rót, thêi gian ñ bÖnhkho¶ng 1-3 tuÇn tr−íc khi xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng ®Çu tiªn. Nh÷ng triÖu chøng nµy cã thÓ rÊt nhÑ vµ kh«ng bÞ ph¸t hiÖn, ë mét sè gia sóc triÖu chøng ®Çu tiªn cña bÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn vµi tuÇn hay vµi th¸ng sau ®ã, khi bÖnh ph¸t trë l¹i sau mét thêi gian ngõng. TriÖu chøng ®Çu tiªn lµ sèt lªn xuèng ®ét ngét, th−êng kÐo dµi trong vµi ngµy. §ång thêi ch¶y n−íc m¾t vµ n−ãc mòi, n−íc mòi cã thÓ l¸n m¸u. Niªm m¹c mÊt sung huyÕt, xuÊt huyÕt nhá d−íi l−ìi, s−ng phï ph¸t triÓn ë bông, ch©n vµ bao quy ®Çu cña ngùa ®ùc. ë mét sè gia sóc, sèt kÐo dµi tíi 3 tuÇn sinh thiÕu m¸u. Mét sè ®éng vËt cã thÓ chÕt trong ®ît tÊn c«ng ®Çu cña bÖnh, nh−ng phÇn lín khái t¹m thêi råi bÖnh ph¸t l¹i sau vµi tuÇn. BÖnh ph¸t trë l¹i cã triÖu chøng t−¬ng tù nh−ng Ýt nghiªm träng h¬n, mÆc dï khi triÖu chøng lÆp l¹i, con vËt ngµy cµng trë nªn thiÕu m¸u, yÕu vµ rèi lo¹n vËn ®éng. Tíi 70% ngùa m¾c bÖnh chÕt trong vßng 1 n¨m, th−êng chÕt trong khi bÖnh ph¸t l¹i. Mét sè ngùa khái bÖnh mÆc dï mang mÇm bÖnh vÜnh viÔn vµ hiÖu suÊt lao ®éng gi¶m sót, nh÷ng con vËt nµy rÊt cã thÓ ph¸t bÖnh trë l¹i sau vµi n¨m, ®Æc biÖt nÕu bÞ stress. Ngùa c¸i cã chöa cã thÓ sÈy thai khi bÖnh tÊn c«ng g©y triÖu chøng l©m sµng. 246
C¸ch l©y lan BÖnh truyÒn chñ yÕu do ruåi hót m¸u, vÝ dô ruåi tr©u (Tabanids) vµ ruåi Stomoxys. V× thÕ bÖnh phæ biÕn nhÊt ë n¬i nhiÒu ruåi, nh− gÇn ®Çm lÇy hay trong mïa m−a. BÖnh cßn l©y lan do kim tiªm, b¬m tiªm vµ dao mæ dÝnh m¸u. Virót cã trong tÊt c¶ c¸c tæ chøc cña ngùa nhiÔm bÖnh vµ ®−îc th¶i vµo n−íc tiÓu, s÷a, tinh dÞch vµ qua tö cung vµo bµo thai ë ngùa c¸i cã chöa. Nh÷ng con ®−êng nhiÔm bÖnh nµy cã thÓ lµm l©y bÖnh chËm ngay c¶ khi kh«ng cã nhiÒu ruåi. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu. Cã thÓ ®iÒu trÞ hç trî cho lõa ngùa cã gi¸ trÞ b»ng c¸ch truyÒn m¸u. Phßng chèng Kh«ng cã v¾c-xin, viÖc phßng chèng bÖnh dùa vµo c¸c biÖn ph¸p vÖ sinh thÝch hîp ®èi víi c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn. Ngùa èm vµ nhiÔm bÖnh, ph¸t hiÖn b»ng xÐt nghiÖm m¸u, ph¶i c¸ch ly khái ngùa khoÎ Ýt nhÊt lµ 200m ®Ó lµm gi¶m tèi ®a viÖc truyÒn vi-rót do ruåi ®èt. Phßng chèng ruåi ®Êt th−êng kh«ng thùc tÕ, nh−ng riªng ngùa cã gi¸ trÞ cã thÓ nhèt trong chuång cã treo mµnh hay b¶o vÖ b»ng thuèc diÖt ruåi trong thêi gian ruåi ho¹t ®éng m¹nh. Nh÷ng n¬i ®éng vËt gÆm cá trong rõng rËm hay ë vïng ®Çm lÇy, chóng ph¶i ®−îc tù do ra c¸c kho¶ng ®Êt trèng ®Ó tr¸nh ruåi. Vi-rót nµy håi phôc rÊt nhanh nªn b¬m tiªm, kim tiªm vµ dông cô ngo¹i khoa ph¶i röa s¹ch sau khi sö dông vµ luéc s«i tèi thiÓu 15 phót ®Ó ®¶m b¶o diÖt vi-rót. NÕu cã thÓ nªn dïng b¬m tiªm vµ kim tiªm mét lÇn. NhËn xÐt ë vïng bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, biÖn ph¸p ®èi va; bÖnh tuú theo gi¸ trÞ cña ngùa ®Þa ph−¬ng. N¬i cã ngùa lao t¸c nhiÒu vµ rÎ, kh«ng cÇn ¸p dông chÝnh s¸ch ph¸t hiÖn vµ giÕt mæ hay lo¹i th¶i nghiªm ngÆt vµ tèn kÐm. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ chung sèng víi bÖnh nh−ng vÉn ph¶i chó ý khi dïng b¬m tiªm vµ kim tiªm ®Ó gi¶m l©y lan tèi ®a vµ cã thÓ ®Ò phßng gi¶m tèi ®a ruåi ®èt. BÖnh thiÕu m¸u nhiÔm trïng ë lõa ngùa vÒ mÆt l©m sµng gièng mét sè bÖnh kh¸c, nh÷ng bÖnh ®ã cã thÓ ®iÒu trÞ ®−îc, vÝ dô bÖnh Babesia vµ bÖnh tiªn mao trïng. Do ®ã nÕu nghi ngê ph¶i göi mÉu m¸u vµ phÕt kÝnh m¸u tíi phßng thÝ nghiÖm ®Ó xÐt nghiÖm thÝch hîp. 2.2 BÖnh viªm n·o tuû ngùa NhËt b¶n (Japanese equine encephalomyelitis - JEE) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm vi-rót t×nh cê cña ®éng vËt hä ngùa vµ ng−êi Ph©n bè TiÓu lôc ®Þa Ê n §é, §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸ gåm c¶ ViÖt Nam. TriÖu chøng l©m sµng T¸c ®éng cña nhiÔm mÇm bÖnh thay ®æi tõ kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng tíi bÖnh nghiªm träng, trong ®ã cã viªm n·o tuû (encephalomyelitis) víi c¸c triÖu chøng t−¬ng tù nh− ®èi víi mäi bÖnh. ThÓ cÊp tÝnh cã sèt kiÓu 2 pha víi triÖu chøng viªm n·o tuû xuÊt hiÖn ë pha thø hai, tøc lµ t¨ng tÝnh kÝch ®éng, rung c¬ tù ph¸t, kh«ng nuèt ®−îc, quay vßng trßn tù ph¸t vµ ®«i khi ngøa m¹nh trªn da. Con vËt rèi lo¹n vËn ®éng ngµy mét t¨ng sau ®ã suy sôp vµ 40% chÕt trong vßng kho¶ng 4 ngµy kÓ tõ khi xuÊt hiÖn triÖu chøng l©m sµng ®Çu tiªn. Tuy nhiªn, phæ biÕn h¬n lµ ngùa m¾c bÖnh ë thÓ nhÑ h¬n víi viªm n·o tuû ë møc thÊp, tû lÖ chÕt kho¶ng 5%, cßn sè cßn l¹i khái hoµn toµn. ThÓ nµy ®èi víi thó y kh«ng quan träng l¾m nh−ng theo quan ®iÓm y tÕ l¹i rÊt quan träng. §éng vËt m¾c thÓ viªm n·o tuû khi khái bÖnh th−êng cã tæn th−¬ng ë n·o l©u dµi ë møc ®é nhÊt ®Þnh, trong khi sè sèng sãt ë thÓ nhÑ h¬n ®Òu khái hoµn toµn. MÆc dï nhiÔm bÖnh ë lîn n¸i cã chöa cã thÓ g©y sÈy thai, thai chÕt l−u hay ®Î ra lîn con ¸Þ d¹ng bÈm sinh, phÇn lín lîn con nhiÔm bÖnh sau khi sinh vµ kh«ng ph¸t triÓn triÖu chøng l©m sµng (H×nh 12.2) 247
H×nh 12.2 Viªm n·o NhËt B¶n B ë lîn: thai dÞ d¹ng vµ chÕt ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau cña cïng mét ®µn C¸ch l©y lan Vi-rót c− tró ë c¸c loµi thuû cÇm (diÖc, cß tr¾ng), lîn vµ t×nh cê truyÒn do muçi sang ngùa vµ ng−êi. Muçi truyÒn bÖnh sinh s¶n ë ao hå, ruéng lóa nªn c¸c æ dÞch cã khuynh h−íng x¶y ra r¶i r¸c ë n«ng th«n. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ, nh−ng hé lý cã thÓ cã t¸c dông. §èi víi con cã triÖu chøng l©m sµng, ph¶i cã ®Öm lãt mÒm dÇy ®Ó gi¶m th−¬ng tÝch do rèi lo¹n vËn ®éng vµ vËn ®éng tù ph¸t. Phßng chèng Trong vïng bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, ngùa ph¶i ®−îc tiªm phßng hµng n¨m. Ngoµi ra, diÖt muçi t¹i chç b»ng phun thuèc diÖt muçi chuång tr¹i, kh¬i th«ng cèng r·nh v.v... còng lµm gi¶m nguy c¬ m¾c bÖnh. NhËn xÐt Vi-rót tuÇn hoµn tù nhiªn trong c¸c loµi thuû cÇm (diÖc, cß tr¾ng), lîn vµ muçi. M¾c bÖnh t×nh cê do muçi ®èt xÈy ra trªn nhiÒu loµi gia sóc nh−ng phÇn lín kh«ng râ, bÖnh chØ thÊy ë ®éng vËt hä ngùa vµ ng−êi. V× vi-rót ph©n bè réng nªn kh«ng thÓ thanh to¸n ®−îc bÖnh. BiÖn ph¸p duy nhÊt khèng chÕ bÖnh lµ tiªm phßng ®Þnh k×, nÕu cã thÓ th× diÖt muçi. 2.3 BÖnh loÐt da mïa hÌ (Summer sores) Tªn kh¸c BÖnh do giun trßn Habronema (Habronemosis), bÖnh ung th− ®Çm lÇy (Swamp cancer). §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm giun trßn Habronema vµ Draschia spp. ë ngùa. Ph©n bè Kh¾p thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë ViÔn ®«ng vµ ch©u Mü La tinh n¬i cã khÝ hËu phï hîp cho ruåi nhµ vµ ruåi Stomoxys sinh s«i nhiÒu. TriÖu chøng l©m sµng C¸c tæn th−¬ng nhá næi lªn ph¸t triÓn trong da, th−êng ë quanh ®Çu, ch©n vµ u vai cña ngùa. Nh÷ng tæn th−¬ng nhá nµy lín réng ra vµ ®ãng v¶y bªn trªn t¹o thµnh nh÷ng tæn th−¬ng lín cã thÓ loÐt ra. Nh÷ng tæn th−¬ng t−¬ng tù nh−ng nhá h¬n trªn bÒ mÆt cña m¾t vµ niªm m¹c m¾t g©y ch¶y nhiÒu n−íc m¾t. C¸ch l©y lan Giun ®−îc t×m thÊy trong da dÇy vµ th−êng lµ v« h¹i. Êu trïng cña giun th¶i ra ngoµi qua ph©n bÞ dßi cña ruåi tr©u hay ruåi Stomoxys ¨n ph¶i, trong ruåi Êu trïng ph¸t triÓn thµnh Êu trïng g©y nhiÔm khi dßi ho¸ nhéng thµnh ruåi tr−ëng thµnh. Sau ®ã ruåi th¶i Êu trïng g©y nhiÔm ë quanh m¾t, m«i, mòi hay c¸c vÕt th−¬ng cña ngùa g©y nªn c¸c triÖu chøng 248
l©m sµng kÓ trªn. Nh÷ng Êu trïng ë quanh m«i bÞ nuÕt vµo vµ ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh trong d¹ dÇy. §iÒu trÞ BÖnh cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng ivermectin (xem B¶ng 13.2) Phßng chèng Ph©n cña vËt chñ ph¶i ®−îc dän s¹ch vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi c¸c vÕt th−¬ng ngoµi da vµ b¶o vÖ kh«ng cho ruæi b©u vµo. 3. C¸c bÖnh chung do ruåi truyÒn l©y cho gia sóc 3.1 Viªm gi¸c m¹c - kÕt m¹c (Keratoconiunctivitis) Tªn kh¸c BÖnh m¾t ®á (Pink eye) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm khuÈn ë m¾t cña bß, cõu vµ dª víi nhiÒu lo¹i vi sinh vËt. Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng Mét hay c¶ hai m¾t ®Òu cã thÓ m¾c bÖnh. Sau thêi gian nung bÖnh vµi ngµy, m¾t bÞ ch¶y n−íc m¾t, ®á vµ viªm. Gia sóc chíp m¾t liªn tôc vµ nÐ tr¸nh m¾t viªm khái ¸nh s¸ng chãi. BÖnh ë hÇu hÕt dª vµ cõu chØ ®Õn thÕ vµ khái mµ kh«ng cÇn ®iÒu trÞ trong kho¶ng mét tuÇn. ë bß, trong giai ®o¹n tiÕp theo, xuÊt hiÖn mét ®iÓm ®ôc ë gi÷a m¾t råi lan réng, sau kho¶ng mét tuÇn toµn m¾t ®ôc cã mµu h¬i vµng g©y ra hiÖn t−îng mï t¹m thêi, vµo giai ®o¹n nµy th−êng ph¸t triÓn vÕt loÐt lâm xuèng ë gi÷a m¾t (H×nh 12.3 vµ 12.4) Lóc nµy hÇu hÕt gia sóc b¾t ®Çu khái vµ sau kho¶ng mét th¸ng m¾t sÏ khái h¼n, mÆc dï cã thÓ cßn mét vÕt sÑo ë gi÷a m¾t. Trong mét sè tr−êng hîp, vÕt loÐt cã thÓ nÆng ®Õn møc vì ra g©y mï vÜnh viÔn. BÖnh x¶y ra ë mäi ×øa tuæi ®Òu m¾c, nh−ng th−êng th−êng gia sóc non m¾c bÖnh nÆng nhÊt. H×nh 12.3 Viªm gi¸c m¹c-kÕt m¹c nhiÔm trïng ë bß: ®iÓm tr¾ng ë gi¸c m¹c vµ vÕt loÐt ë gi÷a, mÝ m¾t s−ng. 249
H×nh 12.4 Viªm gi¸c m¹c-kÕt m¹c nhiÔm trïng ë bß: ®ôc gi¸c m¹c nÆng (m¾t kÐo cïi nh·n). C¸ch l©y lan Vi khuÈn g©y bÖnh cho dª cõu kh¸c víi vi khuÈn g©y bÖnh cho bß nªn bÖnh kh«ng l©y lan gi÷a dª cõu víi bß. BÖnh l©y lan do tiÕp xóc trùc tiÕp, c¸c æ dÞch nÆng nhÊt lµ khi gia sóc nhèt ®«ng ®Õn nçi chóng cä x¸t vµo nhau. Ruåi còng lµm l©y lan bÖnh ë bß, nªn bÖnh phæ biÕn h¬n khi cã nhiÒu ruåi, ®Æc biÖt nÕu m«i tr−êng bôi bËm. V× vËy ë phÇn lín c¸c n¬i trªn thÕ giíi, c¸c th¸ng mïa hÌ vµ mïa thu lµ thêi gian xÊu nhÊt ®èi víi bß. §iÒu trÞ MÆc dï phÇn lín tù khái, nh−ng gia sóc ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ ®Ó lo¹i bá c¨n bÖnh g©y ®au ®ín vµ khã chÞu nµy. BÖnh ®−îc ®iÒu trÞ sím rÊt cã hiÖu qu¶. §iÒu trÞ m¾t ®au b»ng thuèc kh¸ng sinh (mì hoÆc bét), tèt nhÊt ngµy 2-3 lÇn. Thuèc mì ®−îc −a dïng h¬n nh−ng tèn c«ng søc h¬n khi sö dông v× ph¶i b«i vµo c¶ hai mÝ m¾t. Thuèc bét g©y ngøa nhiÒu h¬n nh−ng dÔ dµng phôt vµo m¾t bÞ ®au. Tiªm kh¸ng sinh vµo d−íi kÕt m¹c còng cã kÕt qu¶ nh−ng ph¶i do b¸c sü thó y thùc hiÖn. Phßng chèng Ph¶i tr¸nh nhèt gia sóc qu¸ ®«ng vµ nÕu cã thÓ ®−îc, t¸ch riªng con m¾c bÖnh ®Ó ®iÒu trÞ. S©n th¶ bß ph¶i gi÷ s¹ch ®Ó ®¶m b¶o ruåi vµ bôi lµ Ýt nhÊt. NhËn xÐt MÆc dï bÖnh nhÑ, kh«ng ®−îc bá qua, kh«ng ®−îc ®Ó c¶ qu¸ tr×nh bÖnh diÔn ra. Mét nöa sè gia sóc trong ®µn cã thÓ m¾c bÖnh trong mét æ dÞch vµ c¨n bÖnh ®au ®ín nµy sÏ g©y ra stress vµ gia sóc gÇy yÕu t¹m thêi. Cã thÓ cã bÖnh t−¬ng tù xÈy ra ë tr©u. 3.2 Giun m¾t Tªn kh¸c BÖnh do Thelazia (Thelaziosis) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm giun Thelazia spp ë m¾t gia sóc. BÖnh ®· ®−îc ghi nhËn ë bß, cõu, chã, ngùa, l¹c ®µ vµ tr©u. Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng Mét hay c¶ hai m¾t ®Òu cã thÓ m¾c bÖnh. Giun tr¾ng, m¶nh, dµi tíi 2cm vµ th−êng kh«ng g©y ra triÖu chøng l©m sµng. NÕu cã triÖu chøng l©m sµng th× chØ lµ ch¶y nhiÒu n−íc m¾t, ë nh÷ng tr−êng hîp nghiªm träng, m¾t cã thÓ bÞ viªm, cã mñ, loÐt bÒ mÆt m¾t. 250
C¸ch l©y lan Ruåi nhµ vµ c¸c lo¹i ruål t−¬ng tù kh¸c truyÒn giun tõ vËt chñ nµy sang vËt chñ kh¸c. Khi kiÕm ¨n trªn c¸c chÊt tiÕt vµ dÞch th¶i tõ m¾t bÞ bÖnh, ruåi ¨n ph¶i Êu trïng cña giun, trong c¬ thÓ ruåi Êu trïng ph¸t triÓn thµnh giai ®o¹n c¶m nhiÔm. §iÒu trÞ Cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng Levamisole, cho uèng hay nhá trùc tiÕp vµo m¾t dung dÞch Levamisole l%. Ivermectin còng cã hiÖu lùc. Phßng chèng BÖnh hiÕm khi nÆng vµ khèng chÕ vect¬ truyÒn bÖnh lµ kh«ng thùc tÕ. NÕu nghi ngê vÒ mÆt chÈn ®o¸n, ph¶i hái ý kiÕn c¸c b¸c sü thó y lµ ng−êi cã thÓ lÊy giun ra khái m¾t gia sóc khi g©y tª côc bé. 3.3 BÖnh Besnoitia (Besnoitioses) Tªn kh¸c BÖnh da voi (elephant skin disease) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm trïng ë bß do ký sinh trïng nguyªn sinh ®éng vËt Besnoitia besnoitii Ph©n bè Cã kh¶ n¨ng kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, bÖnh trªn bß do Besnoitia besnoiti ®· ®−îc ghi nhËn ë ch©u Phi, Nam ¢u vµ ch©u ¸. TriÖu chøng l©m sµng Bß BÖnh x¶y ra ë bß trªn s¸u th¸ng tuæi. Kho¶ng 1 tuÇn sau khi nhiÔm bÖnh, con vËt sèt, sî ¸nh s¸ng, phï ë da, Øa ch¶y vµ s−ng c¸c h¹ch lympho n«ng. Cã thÓ cã ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi vµ tíi 10% bß m¾c bÖnh chÕt vµo giai ®o¹n ban ®Çu nµy. Nh÷ng con sèng sãt trë thµnh m¹n tÝnh, ë nh÷ng con m¹n tÝnh nµy ký sinh trïng c− tró trong kÐn ë d−íi da. TriÖu chøng l©m sµng thay ®æi tõ cã môn riªng biÖt ë c¸c bé phËn kh¸c nhau trªn c¬ thÓ cho tíi da dÇy lªn lan réng vµ xÕp nÕp, rông l«ng (H×nh 12.5). NhiÔm khuÈn kÕ ph¸t vµ nhÆng cã thÓ lµm bÖnh phøc t¹p thªm. Tæn th−¬ng còng cã thÓ ph¸t triÓn trªn bÒ mÆt m¾t vµ da ©m nang g©y nªn viªm tinh hoµn. §éng vËt khái bÖnh vÉn tiÕp tôc mang ký sinh trïng trong c¸c kÐn ë trong da. H×nh 12.5 BÖnh Besnoitia ë bß, ®«i khi gäi lµ “bÖnh da voi” ë bß. 251
C¸ch l©y lan Ch−a x¸c ®Þnh ®−îc ph−¬ng thøc truyÒn bÖnh chÝnh x¸c. Ng−êi ta nghi mÌo lµ vËt chñ cuèi cïng cña B.benoiti do ¨n ph¶i thÞt bß cã chøa kÐn Besnoitia nh−ng ®iÒu nµy ch−a ®−îc kh¼ng ®Þnh. §−îc biÕt lµ mÌo th¶i kÐn Besnoitia vµo ph©n, ph©n g©y nhiÔm cho ®éng vËt hoang d· vµ bß cã thÓ nhiÔm bÖnh theo cïng mét c¸ch nh− vËy khi gÆm cá trªn c¸nh ®ång ®· nhiÔm mÇm bÖnh. Tuy nhiªn, cã b»ng chøng râ rÖt lµ ký sinh trïng truyÒn tõ vËt chñ nµy sang vËt chñ kh¸c qua ruåi ®èt. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu nh−ng ®iÒu trÞ triÖu chøng d−íi sù gi¸m s¸t cña b¸c sü thó y cã thÓ cã lîi. Phßng chèng Ph¶i c¸ch ly con cã triÖu chøng l©m sµng. Cã thÓ dïng v¾c-xin nhù¬c ®éc cho bß, tuy kh«ng cho miÔn dÞch ch¾c ch¾n nh−ng còng gi¶m møc ®é nghiªm träng cña bÖnh. NhËn xÐt BÖnh cã khuynh h−íng xÈy ra r¶i r¸c vµ th−êng trong tõng ®µn riªng. Nh÷ng con m¾c bÖnh Besnoitia lóc ®Çu cã thÓ nhÇm víi bÖnh loÐt da qu¨n tai, nh÷ng con m¹n tÝnh ph¶i ph©n biÖt víi c¸c bÖnh vÒ da kh¸c, nhÊt lµ bÖnh u b−íu da (Lumpy skin disease), bÖnh ghÎ (Mange), bÖnh viªm da ®ãng v¶y (Dermatophilosis). ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh dÔ dµng b»ng c¸ch kiÓm tra phÇn da m¾c bÖnh d−íi kÝnh hiÓn vi t×m c¸c nang ®iÓn h×nh cã chøa rÊt nhiÒu ký sinh trïng nhá h×nh l−ìi liÒm. HiÖn kh«ng râ bÖnh cã x¶y ra ë ViÖt Nam hay kh«ng. 3.4 BÖnh Tiªn mao trïng (Trypanosomosis) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm ký sinh trïng lµ nguyªn sinh ®éng vËt, Trypanosoma evansi, ë gia sóc. Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, c¸c n−íc nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi, gåm c¶ ViÖt Nam. TriÖu chøng l©m sµng Trypanosoma evansi cã thÓ nhiÔm cho tÊt c¶ gia sóc nhai l¹i, lîn, ngùa, lõa, chã vµ voi. Tiªn mao trïng cã tÝnh g©y bÖnh rÊt m¹nh ®èi víi ngùa vµ chã, nh−ng còng g©y bÖnh ®¸ng kÓ cho tr©u, lîn vµ voi. Tiªn mao trïng x©m nhËp vµ nh©n lªn trong m¸u vµ mét sè tæ chøc, vÝ dô trong n·o, m¾t vµ d−íi da. Tiªn mao trïng trong m¸u g©y nªn thiÕu m¸u vµ gÇy yÕu nãi chung. Nh÷ng triÖu chøng ®Çu tiªn xuÊt hiÖn kho¶ng 1-2 tuÇn sau khi nhiÔm mÇm bÖnh. Gia sóc sèt gäi lµ sèt håi quy kÐo dµi tíi 3 th¸ng víi kho¶ng 12 ngµy gi÷a hai c¬n sèt. Con vËt trë nªn ngµy mét thiÕu m¸u vµ gÇy yÕu dÇn. ë nh÷ng con sèng sãt qua c¬n sèt ®Çu tiªn so l−îng ký sinh trïng trong hÖ tuÇn hoµn gi¶m ®i nh−ng con vËt v©n tiÕp tôc gÇy yÕu, thiÕu m¸u vµ cã thÓ sèng nhiÒu th¸ng tr−íc khi chÕt. §ång thêi mét vµi con m¾c bÖnh th× khái. Mét sè triÖu chøng kh¸c liªn quan tíi ký sinh trïng x©m nhËp tíi mét sè tæ chøc, do ®ã triÖu chøng thÇn kinh, ch¶y n−íc m¾t, s−ng phï d−íi da lµ do ký sinh trïng x©m nhËp t−¬ng øng vµo n·o, m¾t vµ da. C¸ch l©y lan BÖnh Tiªn mao trïng do ruåi hót m¸u truyÒn, vÝ dô ruåi tr©u, ruåi Stomoxys. Do ®ã c¸c æ dÞch xÈy ra cã tÝnh mïa vô khi sè l−îng ruåi nhiÒu, vÝ dô trong mïa m−a. Loµi ¨n thÞt gåm c¶ chã cã thÓ nhiÔm Tiªn mao trïng do ¨n ph¶i thÞt ®éng vËt m¾c bÖnh. §iÒu trÞ B¶ng 12.1 nªu c¸c thuèc diÖt Tiªn mao trïng. §Ó cã hiÖu lùc ph¶i tiªm thuèc sím khi m¾c bÖnh tr−íc khi ký sinh trïng gi¶m xuèng møc thÊp trong m¸u. Kh«ng may lµ ngoµi thuèc Mel Cy, tÊt c¶ c¸c thuèc kh¸c ®· dïng trong nhiÒu n¨m nªn nhiÒu chñng Tiªn mao trïng ®· ph¸t triÓn kh¸ng thuèc. Phßng chèng HiÖn kh«ng cã v¾c-xin, nªn phßng bÖnh b»ng c¸ch sö dông cÈn thËn c¸c thuèc phßng Tiªn mao trïng nªu trong B¶ng 4.3. C¸c thuèc phßng kÐo dµi kho¶ng 3 th¸ng sau khi tiªm, nªn cã thÓ dïng ®Ó b¶o vÖ gia sóc thØnh tho¶ng khi chóng cã thÓ tiÕp xóc víi mÇm bÖnh. 252
RÊt Ýt viÖc cã thÓ lµm ®Ó khèng chÕ ruål ®èt truyÒn T. evansi vµ viÖc khèng chÕ bÖnh Tiªn mao trïng phÇn lín dùa vµo sö dông thuèc diÖt Tiªn mao trïng ®Ó ®iÒu trÞ vµ phßng bÖnh. B¶ng 12.1 Thuèc dïng ®Ó ®iÒu trÞ vµ phßng bÖnh Tiªn mao trïng. Tªn thuèc Loµi gia sóc §iÒu trÞ Loµi nhai l¹i Diminazene aceturate Ngùa vµ loµi nhai l¹i Quinapyramine sulphate Ngùa vµ loµi nhai l¹i Suramin sodium L¹c ®µ* Mel Cy Phßng bÖnh Loµi nhai l¹i Jsometamidlum chloride Ngùa vµ loµi nhai l¹i Quinapyramine prosalt Ngùa vµ loµi nhai l¹i Suramin sodium *Mel Cy ®−îc s¶n xuÊt dïng cho l¹c ®µ nh−ng cã b»ng chøng thùc tÕ cho thÊy thuèc còng cã hiÖu lùcc víi c¸c loµi ®éng vËt kh¸c. TÊt c¶ c¸c gia sóc ®Òu cã thÓ nhiÔm Tiªn mao trïng, trong vïng bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, loµi nhai l¹i vµ lîn nhiÔm vµ th−êng kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng lµ nguån l©y nhiÔm cho c¸c loµi mÉn c¶m cao nh− ngùa vµ chã. Tr©u nhµ chuyÓn tõ vïng kh«ng cã dÞch sang vïng cã dÞch rÊt cã thÓ ph¸t thµnh bÖnh cã triÖu chøng l©m sµng nÕu nhiÔm Tiªn mao trïng. BÊt cø gia sóc nµo biÓu hiÖn thiÕu m¸u, sèt vµ gÇy sót liªn tôc ph¶i nghi lµ bÖnh Tiªn mao trïng, ph¶i phÕt kÝnh m¸u göi tíi phßng xÐt nghiÖm thó y ®Ó kiÓm tra ký sinh trïng. 3.5 BÖnh giun h¹t (Worm nodule disease) Tªn kh¸c BÖnh do Onchocerca (Onchocercosis) §Þnh nghÜa BÖnh ë da cña bß vµ ngùa do giun Onchocerca spp. thon nhá Ph©n bè Kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng l©m sµng Ýt, gåm næi u cã ®−êng kÝnh tíi 3cm d−íi vµ trong da. ë bß, nèt u thÊy ë øc, d−íi ch©n vµ d©y ch»ng cæ, cßn ë ngùa th× thÊy ë d©y ch»ng cæ vµ d−íi ch©n. C¸ch l©y lan C¸c tæn th−¬ng chøa Êu trïng rÊt nhá cña giun gäi lµ siªu giun chØ (microfilariae). Ruåi ®èt ®en nhá vµ ruåi Culicoides ¨n ph¶i Êu trïng, Êu trïng sÏ ph¸t triÓn thµnh Êu trïng g©y nhiÔm trong c¬ thÓ ruåi, khi hót m¸u chóng sÏ truyÒn bÖnh sang vËt chñ kh¸c. Êu trïng g©y nhiÔm di hµnh tíi c¸c vÞ trÝ −a thÝch, ë ®ã ph¸t triÓn c¸c u vµ giun c¸i sinh s¶n ra Êu trïng. §iÒu trÞ Ivermectin cã hiÖu lùc Phßng chèng ViÖc khèng chÕ vect¬ truyÒn bÖnh th−êng kh«ng thùc tÕ 253
NhËn xÐt BÖnh giun h¹t xÈy ra ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi nh−ng phæ biÕn nhÊt lµ vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi. NhiÔm bÖnh trªn gia sóc hiÕm khi thµnh mét vÊn ®Ò nh−ng cã thÓ cÇn thiÕt ph©n biÖt bÖnh nµy víi nh÷ng bÖnh ngoµi da nghiªm träng h¬n nh− ghÎ vµ lao da. Cã thÓ x¸c ®Þnh dÔ dµng Êu trïng b»ng sinh thiÕt c¸c u vµ kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. 4. BÖnh do ve truyÒn ë loµi nhai l¹i 4.1 BÖnh Biªn trïng (Anaplasmosis) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm rickettsia cña hång cÇu loµi nhai l¹i hoang d· vµ ch¨n nu«i víi c¸c chñng Anaplasma. BÖnh chñ yÕu thÊy ë bß vµ tr©u thØnh tho¶ng nhiÔm Anaplasma marginale. Ph©n bè ë kh¾p c¸c miÒn nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi, kÓ c¶ ViÖt Nam TriÖu chøng l©m sµng ë vïng bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, bß ®Þa ph−¬ng phæ biÕn nhiÔm bÖnh sím ë tuæi bª vµ duy tr× mÇm bÖnh suèt ®êi Nh÷ng ®éng vËt nµy khoÎ m¹nh mÆc dï mÇm bÖnh Anaplasma cã thÓ trçi dËy do stress vµ g©y bÖnh ë thÓ nhÑ. Tuy nhiªn, bß ë vïng kh«ng cã dÞch rÊt mÉn c¶m. Sau thêi gian nung bÖnh tõ 2 tuÇn, hiÕm khi ®Õn 12 tuÇn, cã thÓ ph¸t hiÖn A. marginale trong hång cÇu (hiÖn t−îng kÝ sinh trïng xuÊt hiÖn trong m¸u). Qua vµi ngµy hiÖn t−îng ký sinh trïng xuÊt hiÖn trong m¸u t¨ng lªn, g©y ra sèt. Hång cÇu nhiÔm ký sinh trïng g©y nªn thiÕu m¸u, niªm m¹c nh×n thÊy ®−îc nh− lîi r¨ng vµ m¾t trë nªn rÊt nhît nh¹t, sau ®ã cã mµu h¬i vµng (hoµng ®¶n). C¸c triÖu chøng kh¸c gåm ñ rò, bá ¨n, rèi lo¹n vËn ®éng vµ thë gÊp, bß c¸i sÈy thai vµ n¨ng suÊt s÷a gi¶m. NÕu kh«ng ®iÒu trÞ, nhiÒu con chÕt trong vßng vµi ngµy kÓ tõ khi b¾t ®Çu sèt. Nh÷ng con sèng sãt mÊt thêi gian dµi míi khái bÖnh, mét sè kh«ng bao giê trë l¹i khoÎ m¹nh hoµn toµn vµ tÊt c¶ trë thµnh vËt mang trïng. Mæ kh¸m thÊy néi t¹ng vµ tæ chøc nãi chung cã mµu h¬i vµng, l¸ch to vµ tói mËt c¨ng chøa dÞch mËt ®Æc mÇu xanh h¬i n¸u (H×nh 12.6), nh÷ng biÕn ®æi nµy còng cã thÓ xÈy ra ë c¸c bÖnh kh¸c, vÝ dô bÖnh Babesia. H×nh 12.6 BÖnh Anaplasma ë bß: tói mËt c¨ng chøa ®Çy mËt. 254
C¸ch l©y lan BÖnh chØ x¶y ra sau m¸u truyÒn tõ con m¾c bÖnh vµ vect¬ truyÒn bÖnh chñ yÕu lµ ve, nhiÒu loµi ve cã thÓ truyÒn bÖnh, nh−ng ve 1 vËt chñ Boophilus lµ ®Æc biÖt quan träng ®èi víi bß. BÖnh còng cã thÓ truyÒn do ruåi ®èt vµ dông cô, b¬m tiªm, kim tiªm dÝnh m¸u. Mét sèloµi nhai l¹i hoang d· cã thÓ nhiÔm vµ nh− thÕ lµ nguån tµng tr÷ mÇm bÖnh còng nh− loµi nhai l¹i nu«i m¾c bÖnh. §iÒu trÞ §iÒu trÞ b»ng tetracycline hay imidocarb diproprionate cã kÕt qu¶ nh−ng ph¶i ch÷a sím. Phßng chèng NhiÒu biÖn ph¸p phßng bÖnh kh¸c nhau cã thÓ ¸p dông tuú theo hoµn c¶nh. VÒ c¬ b¶n cã 3 hoµn c¶nh cÇn c©n nh¾c nh− sau ®©y: BÖnh hh«ng cã triÖu chøng l©m sµng ë bß ®Þa ph−¬ng ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi, ¸ nhiÖt ®íi thùc tÕ lµ bß ®Þa ph−¬ng bÞ nhiÔm nh−ng cã miÔn dÞch tr−íc do kÕt qu¶ nhiÔm bÖnh tõ tuæi bª khi chóng m¾c bÖnh nhÑ hay bÖnh kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng. Tr¹ng th¸i nµy gäi lµ “tÝnh æn ®Þnh dÞch tÔ”, kh«ng ®ßi hái c¸c biÖn ph¸p khèng chÕ. §«i khi bß cã miÔn dÞch tr−íc bÞ stress ph¸t triÓn thµnh bÖnh Biªn trïng cã triÖu chøng l©m sµng. Nh÷ng con nµy ph¶i ®iÒu trÞ khi xuÊt hiÖn. Cã thÓ ®©y lµ t×nh h×nh ë ViÖt Nam. BÖnh cã triÖu chøng l©m sµng ë bß ®Þa ph−¬ng trong khu vùc cã dÞch æ dÞch Biªn trïng cã thÓ xÈy ra ë bß ®Þa ph−¬ng ch−a nhiÔm bÖnh vµ ch−a cã miÔn dÞch tr−íc ë tuæi bª. Nh÷ng bß nµy ngµy cµng dÔ nhiÔm theo tuæi. Khi ®ã nÕu ve vµ ruåi ®èt chØ ho¹t ®éng trong mét sè mïa vô hoÆc ho¹t ®éng cña chóng trong mét sè n¨m gi¶m xuèng møc tèi thiÓu do Ýt m−a, h¹n h¸n hoÆc do t¨ng c−êng diÖt ve ë ®µn bß, bß cã thÓ bÞ nhiÔm lÇn ®Çu rÊt l©u sau tuæi bª, khi chóng ®· trë nªn mÉn c¶m. T×nh h×nh nµy ®«i khi ®−îc gäi lµ “tÝnh kh«ng æn ®Þnh vÒ dÞch tÔ” vµ trong hoµn c¶nh ®ã, bß non ph¶i ®−îc tiªm phßng ®Ó ®¶m b¶o b¶o vÖ ®−îc chóng cho tíi khi chóng cã miÔn dÞch tr−íc do nhiÔm bÖnh tù nhiªn. BÖnh cã triÖu chøng l©m sµng ë bß nhËp néi Bß nhËp néi, ®Æc biÖt c¸c gièng Bos taurus rÊt mÉn c¶m khi ®−a vµo khu vùc cã bÖnh Biªn trïng lµ dÞch ®Þa ph−¬ng vµ ph¶i ®−îc b¶o vÖ nÕu muèn tr¸nh nh÷ng tæn thÊt bÊt ngê nÆng nÒ. Ph¶i xem xÐt viÖc diÖt ve nh−ng riªng viÖc diÖt ve còng kh«ng ®ñ v× cã nguy c¬ do ruåi ®èt nªn bß nhËp néi ph¶i ®−îc tiªm phßng ngay lóc ®Õn. V¾c-xin nh−îc ®éc cã hiÖu qu¶ nhÊt nh−ng ph¶i sõ dông cÈn thËn ®Ò phßng v¾c-xin g©y nªn ph¶n øng l©m sµng nghiªm träng ®ßi hái ®iÒu trÞ. BÖnh Biªn trïng ë ViÖt Nam cã kh¶ n¨ng æn ®Þnh vÒ dÞch tÔ vµ bß ®Þa ph−¬ng kh«ng bÞ èm. Tuy nhiªn, ngay khi bß nhËp néi ®−îc ®−a vµo cã thÓ dô ®o¸n nh÷ng tæn thÊt nghiªm träng do bÖnh Biªn trïng nÕu kh«ng ®Ò phßng. Khi nghi ngê bÖnh Biªn trïng, ph¶i phiÕt kÝnh m¸u ë mám tai hay ®u«i bß ®ang sèt ®Ó göi tíi phßng xÐt nghiÖm. Khèng chÕ bÖnh Biªn trïng cã thÓ rÊt phøc t¹p liªn quan tíi kÕt hîp gi÷a viÖc ®iÒu trÞ, tiªm phßng vµ diÖt ve nªn ph¶i tiÕn hµnh d−íi sù gi¸m s¸t cña chuyªn m«n thó y. BÖnh Biªn trïng ®· ®−îc ghi nhËn lµ hiÕm xÈy ra ë tr©u nhµ. BÖnh Biªn trïng ë dª cõu do Anaplasma ovis g©y nªn vµ do tÝnh æn ®Þnh vÒ dÞch tÔ th−êng xÈy ra nªn bÖnh cã triÖu chøng l©m sµng hiÕm thÊv ë gia sóc ®Þa ph−¬ng. Tuy nhiªn, bÖnh cã thÓ thµnh vÊn ®Ò ë gia sóc nhËp néi, ®Æc biÖt lµ dª. 255
4.2 BÖnh Theleria (Theilerioses) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm nguyªn sinh ®éng vËt cña c¸c chñng Theileria spp. kh¸c nhau ë loµi nhai l¹i ch¨n nu«i do ve truyÒn. Ph©n bè XÈy ra réng r·i ë c¸c vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi ë ch©u Phi, ch©u ¸ vµ Nam ch©u ¢u nh−ng kh«ng cã ë Hoa Kú. Nh÷ng chñng Theileria thÊy ë ViÖt Nam ®−îc tãm t¾t ë B¶ng 12.2. TriÖu chøng l©m sµng BÖnh thay ®æi tõ kh«ng râ tíi nghiªm träng. Sau khi bÞ ve nhiÔm mÇm bÖnh ®èt, ký sinh trïng c− tró vµ nh©n lªn trong h¹ch lympho, kÕt qu¶ lµm c¸c h¹ch nµy s−ng to. Míi ®Çu c¸c h¹ch lympho gÇn nhÊt vÞ trÝ b¸m cña ve bÞ ¶nh h−ëng, nh−ng bÖnh lan ra tíi nh÷ng n¬i cßn l¹i cña c¬ thÓ, c¸c h¹ch lympho kh¸c còng ph¶n øng t−¬ng tù vµ gia sóc nhiÔm bÖnh bÞ sèt. Sau ®ã ký sinh trïng x©m nhËp vµo hång cÇu, lóc ®ã con vËt trë thµnh ®· nhiÔm mÇm bÖnh ®èi víi ve. Nh÷ng kiÓu m¾c bÖnh kh¸c nhau nh− sau: Theileria annulata Lo¹i nµy g©y bÖnh “Theileria nhiÖt ®íi” ë bß. Bß m¾c bÖnh trë nªn thiÕu m¸u, hoµng ®¶n nªn m¾t vµ lîi, r¨ng cã mÇu vµng. C¸c triÖu chøng kh¸c gåm Øa ch¶y vµ teo c¬. Theileria orientalis MÆc dï cã ghi nhËn lµ cã á bß kh¾p thÕ giíi, nh−ng chØ ë NhËt B¶n vµ TriÒu Tiªn míi g©y ra bÖnh cã triÖu chøng l©m sµng nh− sèt, thiÕu m¸u, c¸c h¹ch lympho n«ng h¬i s−ng mét sè tr−êng hîp cÊp tÝnh cã hoµng ®¶n. Theilaria hirci G©y bÖnh Theileria ¸c tÝnh ë dª cõu, t−¬ng tù víi bÖnh Theileria nhiÖt ®íi ë bß. B¶ng 12.2 BÖnh Theileria ë gia sóc Theileria Gia sóc Ve vect¬ BÖnh Ph©n bè T. annulata Bß, tr©u Hyalomma spp BÖnh Theileria C¸c n−íc ven biÓn §Þa nhµ nhiÖt ®íi. Sèt bê Trung H¶i tíi Trung Quèc hiÓn §Þa Trung H¶i T. orientalis * Bß Haemaphysalis BÖnh Theileria NhËt B¶n vµ TriÒu Tiªn, spp ph−¬ng §«ng nh÷ng chñng ®éc lùc trung b×nh ph©n bè kh¾p thÕ giíi T. hirci Cõu vµ Hyalomma spp BÖnh Theileria ¸c B¾c Phi tíi tiÓu lôc ®Þa Ê n dª tÝnh cña cõu §é * Cã thÓ nhÇm lµ T.mutans C¸ch l©y lan §©y lµ mét ngo¹i lÖ, bÖnh Theileria truyÒn do ve cøng nh− ®· nªu ë B¶ng 12.2. T. annulata truyÒn tõ bß nµy sang bß kh¸c do ve Hyalomma vµ bÖnh xÈy ra khi ve nµy ho¹t ®éng m¹nh, cã thÓ quanh n¨m hay theo mïa vô, vÝ dô trong c¸c th¸ng hÌ ë vïng khÝ hËu «n ®íi Êm ¸p hay ¸ nhiÖt ®íi. §iÒu trÞ Tiªm parvaquone vµ buparvaquone cã hiÖu qu¶. Cho uèng halofuginone, thuèc diÖt cÇu trïng còng cã hiÖu qu¶ ®èi víi bÖnh Theileria nhiÖt ®íi. Cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng primaquin 256
vµ pamaquin, thuèc chèng sèt rÐt ®èi víi bÖnh do T. orientulis. Nguyªn t¾c chung lµ ®iÒu trÞ sím cã hiÖu qu¶ h¬n. Phßng chèng Còng nh− ®èi víi c¸c bÖnh kh¸c do ve truyÒn, viÖc khèng chÕ bÖnh Theileria cã thÓ rÊt phøc t¹p ®ßi hái h−íng dÉn cña chuyªn m«n thó y vµ ngµnh c«n trïng. Do tÊt c¶ c¸c bÖnh Theleria ®Òu do ve cøng truyÒn lµ mét ngo¹i lÖ, nªn vÒ mÆt lý thuyÕt cã thÓ khèng chÕ bÖnh b»ng c¸c biÖn ph¸p diÖt ve nh−ng trong thùc tÕ ®iÒu ®ã rÊt khã. Theileria annulata vÒ c¬ b¶n lµ vÊn ®Ò cña bß nhËp néi hay bß gièng tèt, sè nµy ph¶i b¶o vÖ nÕu muèn tr¸nh nh÷ng tæn thÊt nÆng nÒ. §iÒu nµy cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng c¸c biÖn ph¸p khèng chÕ bÖnh nghiªm ngÆt vµ nu«i bß cã nguy c¬ m¾c bÖnh ë m«i tr−êng kh«ng cã ve. Tuy nhiªn, chi phÝ vµ tæ chøc biÖn ph¸p ®ã cã thÓ bÞ cÊm, nªn viÖc tiªm phßng ®−îc sö dông ngµy cµng t¨ng. HiÖn cã c¸c v¾cxin nh−îc ®éc an toµn vµ cã hiÖu lùc nªn biÖn ph¸p phæ biÕn lµ kÕt hîp tiªm phßng víi diÖt ve ë møc ®é võa ph¶i. C¸c bÖnh Theileria kh¸c kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn møc ph¶i duy tr× viÖc khèng chÕ ë møc cao h¬n lµ ®iÒu trÞ nh÷ng con èm xÈy ra. Khèng chÕ bÖnh Theileria ph−¬ng ®«ng b»ng ng©m hay phun diÖt ve cho bß cã nguy c¬ m¾c bÖnh tõ mïa xu©n tíi mïa thu. NhËn xÐt NhiÔm Theileria annulata cã ghi nhËn ë ViÖt Nam, nh−ng kh«ng coi lµ mét nguyªn nh©n quan träng g©y nªn bÖnh. Bß ®Þa ph−¬ng trong vïng cã dÞch cã thÓ ®−îc miÔn dÞch do tiÕp xóc tù nhiªn lóc cßn non nªn kh«ng m¾c bÖnh. V× vËy nguy c¬ chñ yÕu ë ViÖt Nam lu«n lu«n lµ ®èl víi bß nhËp néi tõ bªn ngoµi vµo. NÕu nh÷ng bß nµy ®Õn tõ mét vïng kh«ng cã dÞch, chóng rÊt cã thÓ sÏ mÉn c¶m nªn ph¶i ch¨m sãc ®Ó b¶o vÖ chóng chèng l¹i bÖnh Theileria vµ c¸c bÖnh do ve truyÒn kh¸c, tøc lµ c¸c bÖnh Anaplasma vµ Babesia. 5. C¸c bÖnh do ve truyÒn ®èi víÝ gia sóc nãi chung 5.1 BÖnh Babesia (Babesioses) Tªn kh¸c bÖnh n−íc tiÓu ®á (Redwater), bÖnh sèt do ve ®èt cña bß (Cattle tick fever). §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm nguyªn sinh ®éng vËt,Babesia spp., do ve truyÒn ë gia sóc, c¸c loµi Babesia spp. nµy nhiÔm vµo hång cÇu. B¶ng 12.3 nªu c¸c bÖnh Babesia kh¸c nhau ë gia sóc. Ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi nh−ng ë ®©y chØ tr×nh bµy nh÷ng bÖnh thÊy ë ViÖt Nam TriÖu chøng l©m sµng Sau khi ve nhiÔm mÇm bÖnh ®èt, ký sinh trïng x©m nhËp vµo hång cÇu, ë ®ã chóng nh©n lªn, lµm vì hång cÇu vµ x©m nhËp vµo nhiÒu hång cÇu h¬n víi sè l−îng ngµy cµng t¨ng. TriÖu chøng l©m sµng ®Çu tiªn lµ sèt, 1-3 tuÇn sau khi bÞ ve mang mÇm bÖnh ®èt. Sè hång cÇu bÞ x©m nhËp vµ ph¸ huû ngµy cµng t¨ng sinh ra thiÕu m¸u, cho¸ng vµ gi¶i phãng mét l−îng lín huyÕt s¾c tè (haemoglobin) vµo hÖ tuÇn hoµn. Bß m¾c bÖnh ñ rò, bá ¨n, m¾t vµ lîi r¨ng nhît nh¹t do thiÕu m¸u vµ vµng (hoµng ®¶n) do s¾c tè mËt (chuyÓn ho¸ tõ haemoglobin) trong hÖ tuÇn hoµn (H×nh 12.7). Haemoglobin ch−a chuyÓn ho¸ ®−îc bµi xuÊt vµo n−íc tiÓu kÕt qu¶ lµm n−íc tiÓu ®á. ë nh÷ng con nhiÔm B. bovis nÆng ë bß, mao m¹ch n·o bÞ t¾c do hång cÇu nhiÔm ký sinh trïng g©y nªn bÖnh Babesia thÓ n·o, biÓu hiÖn c¸c triÖu chøng thÇn kinh, rèi lo¹n vËn ®éng, b¹i liÖt, h«n mª vµ chÕt (H×nh 12.8) 257
B¶ng 12.3 BÖnh Babesia ë gia sóc. Babesia Gia sóc Vect¬ ve chñ yÕu Ph©n bè B. bovis Bß vµ cã thÓ c¶ Boophilus spp. Vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi tr©u nhµ trªn kh¾p thÕ giíi B. bigemina B. caballi Ngùa Dermacentor spp. Kh¾p thÕ giíi B. equi Hyalomma spp. Rhipicephalus spp. B. motasi Cõu vµ dª Haemaphysalis spp. Ch©u Phi, ch©u ¸ B. ovis Rhipicephalus spp. B. trautmanni Lîn Boophilus spp. Ch©u Phi, ch©u ¸ B. perronieitoi Rhipicephalus spp. B .canis Chã Rhipicephalus spp. Vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi trªn kh¾p thÕ giíi B. gibsoni Haemaphysalis spp. ë tÊt c¶ c¸c gia sóc, bÖnh Babesia thay ®æi tõ bÖnh kh«ng râ tíi bÖnh cÊp tÝnh nghiªm träng chÕt trong vßng 1-2 ngµy kÓ tõ khi xuÊt hiÖn triÖu chøng l©m sµng. Tr−êng hîp Ýt nghiªm träng h¬n, con vËt sèt kho¶ng 1 tuÇn vµ èm kho¶ng 3 tuÇn tiÕp theo lµ khái bÖnh chËm. Gia sóc cã chöa th−êng sÈy thai. Sau khi khái bÖnh con vËt thµnh vËt mang trïng vÜnh viÔn. C¸ch l©y lan BÖnh Babesia truyÒn l©y mét c¸ch ngäai lÖ do ve nh− nªu trong B¶ng 12.3. Nh÷ng ve nµy nhiÔm Babesia tõ con vËt m¾c bÖnh vµ truyÒn sang c¸c con vËt kh¸c trong lÇn hót m¸u tiÕp theo, th−êng lµ ë thÕ hÖ ve tiÕp theo v× mÇm bÖnh cã thÓ truyÒn qua trøng ve. §iÒu trÞ Tr−íc ®©y bÖnh Babesia ®−îc chõa b»ng nhiÒu lo¹i thuèc kh¸c nhau, trong ®ã mét sè hiÖn nay kh«ng cßn s¶n xuÊt n÷a nh− Acriflavine vµ Quinuronium sulphate. Trong sè c¸c thuèc hiÖn cã, Imidocarb vµ Diminazene aceturate ®−îc réng r·i ®Ó ®iÒu trÞ. Mét sè thuèc cã kh¶ n¨ng g©y ngé ®éc nªn ph¶i cÈn thËn tu©n theo h−íng dÉn cña nhµ s¶n xuÊt. ë tÊt c¶ c¸c loµi gia sóc, ®Ó ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ ph¶i sö dông thuèc cµng sím cµng tèt. Phßng chèng Trong vïng bÖnh lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, nhiÒu bß ®Þa ph−¬ng cã miÔn dÞch tr−íc vµ ë tr¹ng th¸i æn ®Þnh vÒ dÞch tÔ (xem bÖnh Anaplasma ë Ch−¬ng nµy) do kÕt qu¶ cña nhiÔm bÖnh tù nhiªn vµ miÔn dÞch thu ®−îc ë tuæi bª khi chóng cã søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Trong hoµn c¶nh ®ã kh«ng cÇn c¸c biÖn ph¸p khèng chÕ g×, trõ ®iÒu trÞ thØnh tho¶ng nh÷ng con èm cã triÖu chøng l©m sµng xÈy ra ë con vËt cã miÔn dÞch tr−íc nh−ng bÞ stress vÒ suy dinh d−ìng, m¾c c¸c bÖnh kh¸c, lao ®éng qu¸ møc v.v... Kh«ng may lµ vÉn xÈy ra nh÷ng ®iÒu kiÖn do cã thêi k× vect¬ ve Boophilus kh«ng ho¹t ®éng, vÝ dô mïa kh« kÐo dµi, h¹n h¸n vv trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã kh«ng ph¶i tÊt c¶ bß ®Þa ph−¬ng ®Òu nhiÔm bÖnh tù nhiªn vµ cã miÔn dÞch sím trong ®êi chóng. V× vËy khi ve Boophilus ho¹t ®éng tÝch cùc trë l¹i, mét phÇn gia sóc kh«ng cã miÔn dÞch tr−íc vµ c¸c æ dÞch Babesia cã thÓ x¶y ra, bÖnh nÆng nhÊt lµ ë gia sóc giµ v× tÝnh mÉn c¶m t¨ng theo tuæi. Trong tr−êng hîp nµy, tÊt c¶ bß non ph¶i tiªm phßng v¾c-xin nh−îc ®éc. 258
Tuy nhiªn, nguy c¬ lín nhÊt lµ ®èi víi c¸c bß nhËp néi, ®Æc biÖt lµ gièng Bos taurus ë ch©u ¢u rÊt mÉn c¶m, chóng ph¶i ®−îc b¶o vÖ ®Ó ®Ò phßng nh÷ng tæn thÊt nghiªm träng. BÖnh cã thÓ do ch−¬ng tr×nh khèng chÕ ve nghiªm ngÆt nh»m vµo ve 1 vËt chñ Boophilus. Tuy nhiªn, th−êng thËn träng khi kÕt hîp viÖc khèng chÕ ve víi tiªm phßng v× cã thÓ rÊt khã kh¨n trong thùc tiÔn nh»m ®¶m b¶o nh÷ng bß ®−îc b¶o vÖ kh«ng tiÕp xóc víi ve nhiÔm mÇm bÖnh tõ bß ®Þa ph−¬ng. H×nh 12.7 BÖnh Babesia ë bß: Hoµng ®¶n râ ë c¸c tæ chøc d−íi da, tæ chøc mì trong xoang bông, bµng quang s−ng to do chøa ®Çy n−íc tiÓu cã haemoglobin. H×nh 12.8 BÖnh Babesia ë bß: n·o xung huyÕt do tÝch tô hång cÇu nhiÔm B. bovis trong c¸c mao m¹ch. 259
HiÖn kh«ng cã v¾c-xin phßng bÖnh Babesia ë gia sóc kh¸c, c¸c biÖn ph¸p khèng chÕ cã khuynh h−íng h¹n chÕ trong ®iÒu trÞ nh÷ng con èm cã triÖu chøng l©m sµng khi xÈy ra. Tr©u nhµ còng cã thÓ mÉn c¶m ®èi víi cïng c¸c loµi Babesia nh− bß nh−ng bÖnh hiÕm cã b¸o c¸o. 5.2 BÖnh Ehrlichia (Ehrlichioses) vµ bÖnh Cytoecete (Cytoecetoses) §Þnh nghÜa §©y lµ c¸c bÖnh rickettsia phæ biÕn cña gia sóc do ve truyÒn nh−ng hiÕm ®−îc ghi chÐp (B¶ng 12.4). Ph©n bè L©y lan réng kh¾p c¸c vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi. Nh÷ng loµi cã thÓ cã ë ViÖt Nam nªu trong B¶ng 12.4. TriÖu chøng l©m sµng §Æc ®iÓm phæ biÕn cña nh÷ng bÖnh nµy lµ sèt vµ c¸c triÖu chøng kh¸c nªu trong B¶ng 12.4. C¸ch l©y lan BÖnh truyÒn tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c do ve cøng, nh−ng ch−a x¸c ®Þnh ®−îc ve vect¬ ®Æc thï cho tõng bÖnh. §iÒu trÞ §iÒu trÞ b»ng tetracycline cã kÕt qu¶. Tuy nhiªn, con vËt khái bÖnh cã thÓ vÉn nhiÔm mÇm bÖnh vµ sau nµy cã thÓ ph¸t bÖnh trë l¹i nÕu bÞ stress. Phßng chèng ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi, nh÷ng bÖnh kh¸c do ve truyÒn quan träng h¬n, vÝ dô bÖnh Babesia vµ Theileria cßn cã c¸c ch−¬ng tr×nh khèng chÕ ve. Do ®ã viÖc khèng chÕ bÖnh nµy th−êng chØ h¹n chÕ ë ®iÒu trÞ vµ hé lý nh÷ng con èm cã triÖu chøng l©m sµng khi ph¸t sinh. NhËn xÐt ë vïng nhiÖt ®íi, gia sóc èm cã sèt th−êng ®iÒu trÞ phæ biÕn b»ng tetracycline bÊt kÓ cã chÈn ®o¸n hay kh«ng. C¸ch ®iÒu trÞ nµy cã thÓ gãp phÇn lµm cho thiÕu hiÓu biÕt nãi chung vÒ c¸c bÖnh nµy, ý nghÜa kinh tÕ thùc sù cña c¸c bÖnh nµy cã thÓ cßn lín h¬n nhiÒu so víi ®· biÕt nãi chung. Ph¶i khuyÕn khÝch c¸c b¸c sü thó y vµ c¸n bé kü thuËt xÐt nghiÖm kiÓm tra phÕt kÝnh m¸u nh÷ng con bÞ sèt ®èi víi c¸c bÖnh nµy trong b¹ch cÇu còng nh− ®èi víi c¸c ký sinh trïng ®−êng m¸u râ h¬n nh− Babesia, Theileria, Anaplasma vµ Trypanosoma spp. 260
B¶ng 12.4 BÖnh Ehrlichia vµ bÖnh Cytoecete ë gia sóc. MÇm bÖnh Gia sóc BÖnh Ph©n bè §Æc ®iÓm l©m sµng Ehrlichia E.bovis Bß vµ BÖnh Nofel; Ch©u Phi, ch©u Sèt lªn xuèng, h¹ch lîn ehrlichiosis ë ¸, Nam Mü lympho s−ng to, ñ rò vµ bß chÕt; lín nhiÔm bÖnh kh«ng cã triÖu chøng BÖnh nguyªn kh«ng Bß BÖnh Indonesia Sèt, h¹ch lympho s−ng to ch¾c ch¾n; nghi Jembrana miÖng bÞ bµo mßn, Øa Ehrlichia nh−ng cã ch¶y, ch¶y n−íc m¾t, thÓ lµ vi-rót n−íc mòi vµ chÕt E.canis Chã BÖnh ë c¸c vïng Sèt lªn xuèng, ñ rò, n«n ehrlichiosis ë nhiÖt ®íi vµ ¸ möa, h¹ch lympho s−ng chã nhiÖt ®íi kh¾p to, xuÊt huyÕt, cã m¸u thÕ giíi trong n−íc mòi vµ n−íc tiÓu, chÕt Cytoecetes Loµi Sèt do ve Ch©u ¢u vµ Sèt lªn xuèng, gi¶m n¨ng C.phagocyto-phila nhai l¹i truyÒn c¸c vïng «n suÊt s÷a vµ sÈy thai; cã æ ®íi ë ch©u ¸ mñ, kÕt côc phæ biÕn ë vµ ch©u Phi cõu non 6. BÖnh do rÖp oribatid truyÒn 6.1 S¸n d©y ë loµi nhai l¹i, l¹c ®µ vµ lõa, ngùa §Þnh nghÜa S¸n d©y lµ lo¹i giun ph©n ®Êt, th©n h×nh d¶i b¨ng. S¸n d©y t−¬ng ®èi chuyªn biÖt vÒ vËt chñ, nªn nh÷ng loµi s¸n kh¸c nhau c− tró trªn nh÷ng ®éng vËt kh¸c nhau vµ ng−êi. Nh÷ng s¸n d©y nhiÔm loµi ¨n cá hoµn thµnh mét phÇn sù ph¸t triÓn cña chóng trong rÖp oribatid sèng tù do (xem phÇn §éng vËt ch©n ®èt Ch−¬ng 11) Ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. Mét sè loµi kh¸c nhau nªu trong B¶ng 12.5. TriÖu chøng l©m sµng Cã nhiÒu bÊt ®ång vÒ vÊn ®Ò nµy, nh−ng nãi chung chóng kh«ng cã tÝnh g©y bÖnh hay cïng l¾m chØ lµm gÇy yÕu chót Ýt ®èi víi gia sóc nu«i d−ìng kÐm hay nu«i d−ìng kh«ng c©n b»ng. C¸ch l©y lan MÆc dï kh«ng ph¶i gièng cho tÊt c¶ mäi loµi, s¸n d©y cã vßng ®êi t−¬ng tù nhau. Trøng hay ®èt s¸n d©y th¶i vµo trong ph©n cña gia sóc nhiÔm s¸n ra ®Êt hay ra ®ång cá vµ bÞ rÖp oribatid ¨n ph¶i. Giai ®o¹n c¶m nhiÔm ph¸t triÓn trong rÖp, ®éng vËt ch¨n th¶ ¨n ph¶i rÖp. §iÒu trÞ NÕu yªu cÇu ®iÒu trÞ, cã nhiÒu lo¹i thuèc cã hiÖu qu¶, trong ®ã mét sè thuèc dïng cho c¸c loµi giun s¸n kh¸c quan träng h¬n (xem B¶ng 13.2). 261
B¶ng 12.5 S¸n d©y ë gia sóc do rÖp oribatid truyÒn S¸n d©y §é dµi tèi ®a VËt chñ / vÞ trÝ ký sinh Ph©n bè Anoplocephala 20cm Lõa ngùa / ruét non vµ ruét Kh¾p thÕ giíi Perfoliata giµ Anoplocephala 80cm Lõa ngùa / ruét non vµ ruét Kh¾p thÕ giíi magna giµ Paranoplocephala 5cm Lõa ngùa / ruét non Kh¾p thÕ giíi mamillana Monieza expansa 2m+ Loµi nhai l¹i vµ l¹c ®µ / Kh¾p thÕ giíi ruét non Monieza benedini 2m+ Bß / ruét non Kh¾p thÕ giíi Stilensia hepatica 50cm Loµi nhai l¹i, chñ yÕu lµ Ch©u Phi, ch©u ¸ cõu / gan, èng mËt Avitellina spp. 3m Loµi nhai l¹i vµ l¹c ®µ / Ch©u Phi, ch©u ¢u, ruét non ch©u ¸ Phßng chèng C¸c rÖp vect¬ nµy ë ®©u còng cã nªn kh«ng thÓ khèng chÕ ®−îc. NhËn xÐt Nh÷ng s¸n d©y to Moniezia th−êng lµ nguyªn nh©n g©y tranh c·i gi÷a b¸c sü thó y vµ ng−êi ch¨n nu«i, n«ng d©n th−êng cã ý kiÕn r»ng ký sinh trïng to râ ®Õn thÕ ch¾c ch¾n ph¶i cã h¹i. Tuy nhiªn ng−êi ta ®· chøng minh ®−îc r»ng gia sóc khoÎ m¹nh cã thÓ chÞu ®ùng mét l−îng lín s¸n mµ kh«ng èm, nÕu gia sóc èm hay kh«ng khoÎ m¹nh mang s¸n th× cã thÓ chóng èm do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c. Stilesia hepatica kh«ng cã tÝnh g©y bÖnh nh−ng lµ nguyªn nh©n ®¸ng kÓ g©y huû bá mét tû lÖ lín gan tiªu thô cho ng−êi do kÐm thÈm mü. 262