Sổ tay bệnh động vật - Chương 5

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:54

Thêm vào BST

Báo xấu

116
lượt xem 41
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 5 CÁC TRIỆU CHỨNG LÂM SÀN ĐỂ NHẬN RA BỆNH Chương 4 khái quát đánh giá các dấu hiệu của sức khoẻ tốt ở gia súc, nhờ đó có thể nhận ra những dấu hiệu của bệnh tức là triệu chứng lâm sàng. Các BSTY được đào tạo chuyên nghiệp để nhận ra các triệu chứng lâm sàng

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 5

CH¦¥NG 5 C¸C TRIÖU CHøNG L¢M SµNG §Ó NhËn RA BÖNH Ch−¬ng 4 kh¸i qu¸t ®¸nh gi¸ c¸c dÊu hiÖu cña søc khoÎ tèt ë gia sóc, nhê ®ã cã thÓ nhËn ra nh÷ng dÊu hiÖu cña bÖnh tøc lµ triÖu chøng l©m sµng. C¸c BSTY ®−îc ®µo t¹o chuyªn nghiÖp ®Ó nhËn ra c¸c triÖu chøng l©m sµng, nh−ng ng−êi ch¨n nu«i nhê kinh nghiÖm còng lµ nh÷ng chuyªn gia nhËn ra c¸c triÖu chøng l©m sµng cña bÖnh. Ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ kh«ng biÕt lµ bÖnh g× nh−ng hä nhanh chãng nhËn ra cã ®iÒu g× ®ã kh«ng æn. Nh− ta ®· biÕt trong Ch−¬ng 1, dùa vµo quan s¸t diÔn biÕn cña bÖnh, ta cã thÓ ph©n lo¹i bÖnh. Tuy nhiªn, ®èi víi hÇu hÕt ng−êi ch¨n nu«i, triÖu chøng l©m sµng cña bÖnh lµ ®iÓm râ rÖt nhÊt, liÖu bÖnh cã lµm gia sóc bÞ Øa ch¶y hay ho hay chÕt kh«ng th× dÔ thÊy h¬n lµ bÖnh thuéc lo¹i bÖnh nhiÔm trïng hay bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn. D−íi ®©y kh¸i qu¸t nh÷ng m« t¶ tãm t¾t triÖu chøng l©m sµng nh÷ng bÖnh chÝnh cña gia sóc vïng nhiÖt ®íi. Sau phÇn m« t¶ tãm t¾t lµ c¸c b¶ng chÈn ®o¸n dùa theo triÖu chøng l©m sµng chÝnh cña c¸c bÖnh m« t¶ trong quyÓn s¸ch nµy. Mét sè bÖnh cã nhiÒu triÖu chøng l©m sµng næi bËt nªn ®−îc tr×nh bµy trong nhiÒu b¶ng. VÝ dô, bÖnh DÞch t¶ tr©u bß lµ mét bÖnh th−êng g©y chÕt, lµm gia sóc Øa ch¶y nÆng tr−íc khi chÕt, nªn bÖnh DÞch t¶ tr©u bß cã c¶ trong b¶ng c¸c bÖnh g©y chÕt vµ b¶ng c¸c bÖnh Øa ch¶y. Nh÷ng b¶ng nµy cã thÓ dïng ®Ó h−íng dÉn vµ rÊt h÷u Ých khi kh«ng c¸n bé thó y chuyªn nghiÖp. 1. ChÕt Nh− ®· nªu trªn, chÕt lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái vµ chØ khi x¶y ra chÕt trong ®µn tíi møc bÊt b×nh th−êng th× míi coi ®ã lµ dÊu hiÖu bÖnh. Cã lËp luËn cho r»ng bÊt cø mét bÖnh nµo ®Òu lµ tiÒm Èn g©y chÕt. Ng−êi giµ søc khoÎ suy gi¶m cã thÓ chÕt do èm nhÑ nh− c¶m l¹nh th«ng th−êng, nh−ng coi l¹nh lµ bÖnh g©y chÕt th× thËt lµ ngu ngèc. Gia sóc còng vËy, trong c¸c b¶ng d−íi ®©y, bÖnh g©y chÕt lµ nh÷ng bÖnh cã tû lÖ chÕt cao, ®Æc biÖt lµ khi kh«ng ®iÒu trÞ. Mét ®Æc tÝnh quan träng cña bÖnh g©y chÕt lµ liÖt gia sóc chÕt nhanh sau mét c¬n bÖnh ng¾n hay kh«ng, v× ®ã lµ kim chØ nam quan träng cho chÈn ®o¸n. C¸c b¶ng chÈn ®o¸n ph©n biÖt râ c¸c bÖnh g©y chÕt nhanh. Ng−êi ta th−êng gäi lµ g©y chÕt ®ét ngét, nh−ng trong thùc tÕ, cã rÊt Ýt bÖnh g©y cho gia sóc chÕt gôc ngay mµ kh«ng thÊy èm tr−íc. Trong thùc tÕ, chÕt ®ét ngét th−êng cã nghÜa lµ con vËt chÕt sau khi èm rÊt ng¾n mµ kh«ng biÕt. C¸c b¶ng 5.1 ®Õn 5.4 tr×nh bµy c¸c bÖnh g©y chÕt quan träng. 2. ThÓ tr¹ng kÐm Mét sè bÖnh quan träng nhÊt cña gia sóc vïng nhiÖt ®íi kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng ®iÓn h×nh, mµ lµm gia sóc gÇy sót rÊt nhiÒu, cuèi cïng cã thÓ chÕt nÕu gia sóc kh«ng phôc håi ®−îc søc khoÎ. Gia sóc gÇy yÕu hay suy sôp kh«ng cßn lanh lîi vµ cã sinh lùc nh− gia sóc khoÎ, l«ng cña chóng ch¾c ch¾n bÞ xØn vµ kh«, kh«ng cßn m−ît vµ bãng. DÊu hiÖu râ rÖt nhÊt lµ gia sóc sót c©n, nh÷ng ®−êng cong, n©y mÈy cña c¬ thÓ dÇn dÇn biÕn mÊt, thay vµo ®ã thÊy râ x−¬ng nh« lªn d−íi líp da; x−¬ng s−ên vµ x−¬ng chËu ®Æc biÖt næi lªn râ. Bông lÐp, thay cho ®−êng cong ®Òu. Nh÷ng dÊu hiÖu nµy kh¸ râ, kÓ c¶ ®èi víi ng−êi kh«ng cã chuyªn m«n, cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng c¸ch cho ®iÓm nh− ®· tr×nh bµy trong ch−¬ng 4. B¶ng 5.5 vµ 5.6 tr×nh bµy 56
c¸c bÖnh g©y gµy yÕu ë loµi nhai l¹i. Do nhiÒu bÖnh trong sè c¸c bÖnh nµy g©y Øa ch¶y, nªn c¸c b¶ng nµy còng tr×nh bµy nh÷ng bÖnh cã triÖu chøng Øa ch¶y. 3. BÖnh tÝch ngoµi da Nh− ®· kh¸i qu¸t ë ch−¬ng tr−íc, da gia sóc khoÎ m¹nh m−ît vµ kh«ng ®−îc næi côc ë trong da hay d−íi da. Gia sóc ë c¸c miÒn nhiÖt ®íi phæ biÕn cã nguy c¬ cã ®éng vËt ch©n ®èt trªn da (xem Ch−¬ng 3), mét sè g©y ngøa. Da bÞ ngøa th−êng thÓ hiÖn kh¸ râ, con vËt cè g¾ng lµm ®ì ngøa b»ng c¸ch cä x¸t vµo c¸c vËt kh¸c hay gÆm nhÊm da (H×nh 5.1). Cã thÓ coi vïng da ®á lªn vµ rông l«ng lµ mét dÊu hiÖu ®¸ng ngê do cä x¸t v× ngøa ng¸y. M« t¶ bÖnh tÝch ë da trong nh÷ng bÖnh kh¸c nhau cã thÓ viÕt thµnh riªng mét quyÓn s¸ch, vµ ®Ó chÈn ®o¸n, trong bÊt cø tr−êng hîp nµo, ®ßi hái rÊt nhiÒu kü n¨ng vµ kinh nghiÖm. Trong quyÓn s¸ch nµy, nãi ®Õn bÖnh tÝch da lµ nãi ®Õn u, b−íu (ë trong da hay d−íi da), da ®ãng v¶y, phï thòng vµ da dÇy lªn. BÖnh tÝch da lan réng toµn c¬ thÓ th−êng râ rÖt nh−ng mét sè bÖnh g©y bÖnh tÝch ë da c¸c ®Çu mót nh− mám tai, mòi, m«i, ®u«i, c¼ng ch©n vµ bµn ch©n. NÕu kh«ng kh¸m gia sóc cÈn thËn cã thÓ bá sãt nh÷ng bÖnh tÝch nµy. Nh÷ng bÖnh cã bÖnh tÝch da ®Æc thï tr×nh bµy trong c¸c b¶ng tõ 5.7 ®Õn 5.10. H×nh 5.1 Cõu bÞ bÖnh ngøa Scrapie ®ang cè g¾ng g·i cho ®ì ngøa b»ng c¸ch cä m×nh vµo chuång 3.1. U b−íu U b−íu cã thÓ nh×n thÊy tuú theo kÝch th−íc, sè l−îng u b−íu vµ ®é dÇy máng cña l«ng. Tuy nhiªn, chØ kiÓm tra riªng b»ng m¾t th× ch−a ®ñ, bÊt cø ai lµm viÖc víi gia sóc nªn th−êng xuyªn rê tay trªn m×nh con vËt, thao t¸c nµy sÏ dß t×m ®−îc bÊt cø u b−íu nµo Èn d−íi líp l«ng. Mét khi dß thÊy u b−íu, b−íc tiÕp theo lµ ph¶i x¸c ®Þnh u b−íu lµ mét phÇn cña da hay d−íi da b»ng c¸ch beo kÐo da lªn. 57
U b−íu d−íi da cã thÓ biÓu hiÖn nh÷ng ph¶n øng trong hÖ thèng lympho. HÖ thèng lympho lµ trung t©m cña bè phßng phøc t¹p cña c¬ chÕtù b¶o vÖ cña ®éng vËt nh»m chèng l¹i c¸c vi sinh vËt g©y nhiÔm, bao gåm m¹ng l−íi c¸c h¹ch vµ m¹ch lympho l−u th«ng c¸c tÕ bµo lympho lµ c¸c tÕ bµo miÔn dÞch quan träng nhÊt, th«ng qua m¸u vµ m« bµo. HÖ th«ng lympho cã kh¾p c¬ thÓ, nh÷ng h¹ch lympho d−íi da ®«i khi gäi lµ h¹ch lympho n«ng (H×nh 5.2). Mét sè tr−êng hîp nhiÔm trïng cã thÓ g©y nªn ph¶n øng m¹nh ®Õn nçi c¸c h¹ch lympho nµy to ra râ rÖt vµ cã thÓ sê thÊy ®−îc. Ph¶n øng trong c¸c m¹ch lympho nèi kÕt nhau cã thÓ g©y ra viªm vµ dÇy lªn (viªm m¹ch lympho, xem h×nh 9.3 vµ 9.9, ch−¬ng 9). C¸c m¹ch lympho d−íi da trë nªn dÇy vµ r¾n. TÊt nhiªn cã hµng lo¹t nh÷ng bÖnh tÝch kh¸c cã thÓ g©y nªn b−íu ë d−íi da nh− c¸c môn mñ, c¸c khèi u... C¸c bÖnh kh¸c g©y nªn c¸c môn ë b¶n th©n trong da nh− bÖnh ®Ëu lîn (H×nh 5.3). H×nh 5.2 C¸c h¹ch lympho n«ng ngay d−íi da cã thÓ t¨ng sinh trong mét sè bÖnh. H×nh 5.3 C¸c môn (u nhá) ë da næi râ cña bÖnh ®Ëu lîn. 58
3.2. V¶y V¶y, gièng nh− b−íu vµ u, cã thÓ kh«ng nh×n thÊy mµ chØ cã thÓ ph¸t hiÖn b»ng sê n¾n hay v¹ch l«ng ra. NÕu con vËt cã ®ãng v¶y ë da th× quan träng lµ x¸c ®Þnh liÖu v¶y cã g©y ngøa hay kh«ng, v× ®iÒu nµy cã thÓ gióp cho chÈn ®o¸n. Mét vÝ dô vÒ bÖnh cã ®Æc ®iÓm da ®ãng v¶y lµ bÖnh GhÎ Sarcoptes (H×nh 2.1). 3.3. Phï Phï lµ tÝch luü dÞch thÓ trong tæ chøc. Phï sinh ra do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau vµ khi xÈy ra ë da sÏ g©y nªn s−ng mäng. NÕu Ên b»ng ®Çu ngãn tay th× chç phï “lâm xuèng”, tøc lµ sau vµi gi©y vÕt lâm do Ên míi mÊt. VÝ dô ai còng biÕt lµ “hµm h×nh chai” do phï ë d−íi hµm do s¸n l¸ gan vµ c¸c bÖnh kh¸c (H×nh 13.2, ch−¬ng 13). 3.4. Næi mµy ®ay vµ dÞ øng do ruåi Culicoides §©y lµ bÖnh ë da do ph¶n øng dÞ øng g©y nªn vµ v× thÕ cã thÓ xÈy ra bÊt cø ®©u trªn thÕ giíi. Næi mµy ®ay cã thÓ xÈy ra r¶i r¸c tõng c¸ thÓ gia sóc nh−ng phæ biÕn nhÊt lµ ë ngùa. Cã nhiÒu t¸c nh©n kh¸c nhau (dÞ øng nguyªn) cã thÓ g©y nªn dÞ øng. C¸c m¶ng phï h×nh trßn kÝch th−íc rÊt kh¸c nhau ph¸t triÓn rÊt nhanh trong vßng vµi phót hay vµi giê kÓ tõ khi con vËt tiÕp xóc víi dÞ øng nguyªn vµ cã thÓ xÈy ra bÊt cø n¬i nµo trªn c¬ thÓ. Cã thÓ cã nh÷ng dÊu hiÖu b¸o ®éng tr−íc, trong nh÷ng ca nÆng gia sóc m¾c bÖnh cã thÓ rÊt ®au ®ín, nh−ng c¸c triÖu chøng l©m sµng th−êng mÊt ®i nhanh chãng còng nh− khi xuÊt hiÖn mµ kh«ng cÇn ®iÒu trÞ g×. DÞ øng do ruåi Culicoides lµ mét ph¶n øng dÞ øng da ®Æc thï ë ngùa do tiÕp xóc ®èi víi lo¹i ruåi Cullcoides. Cã viªm vµ ngøa m¹nh ë vïng da bêm, ®u«i vµ bông. BÖnh th−êng xÈy ra vµo c¸c th¸ng nãng nhÊt khi ruåi ho¹t ®éng m¹nh vµ ®é mÉn c¶m t¨ng theo tuæi. Trong bÊt cø mét ®µn ngùa nµo chØ cã mét sèÝt cã thÓ mÉn c¶m vµ m¾c bÖnh. 3.5. Ch¶y dÞch tõ m¾t, mòi, miÖng Mét sè bÖnh quan träng lµm ch¶y dÞch tõ m¾t, lç mòi, miÖng. Quan träng lµ x¸c ®Þnh xem chØ ch¶y dÞch ë mét lo¹i lç tù nhiªn (vÝ dô chØ tõ m¾t) hay nhiÒu lo¹i lç tù nhiªn. §iÒu nµy cho biÕt bÖnh côc bé (vÝ dô bÖnh m¾t) hay bÖnh toµn th©n ¶nh h−ëng tíi mét sè hÖ thèng (vÝ dô hÖ h« hÊp, hÖ tiªu ho¸). Ch¶y dÞch tõ mét bªn m¾t hay lç mòi hay c¶ hai bªn còng chØ ra møc ®é khu tró cña bÖnh. Nh− ®· ®Ò cËp trong Ch−¬ng 4, niªm m¹c t¹o ra líp rµo ch¾n b¶o vÖ chèng l¹i sù x©m nhËp cña c¸c sinh vËt l¹, nh÷ng sinh vËt nµy bÞ chÊt nhÇy tiÕt ra tõ niªm m¹c giõ l¹i. Ch¶y dÞch tõ líp niªm m¹c nh×n thÊy ®−îc cho thÊy niªm m¹c ®ang ph¶n øng l¹i mét cuéc tÊn c«ng, th−êng lµ cña c¸c vi sinh vËt. DÞch ch¶y ra cã thÓ trong (huyÕt thanh) hay nhÇy do t¨ng tiÕt ra dÞch nhÇy ®¸ng kÓ. Niªm m¹c tæn th−¬ng nÆng cã thÓ bÞ nhiÔm khuÈn vµ sinh ra mñ mµu vµng hoÆc mµu xanh, lµm dÞch ch¶y ra lÉn mñ. NÕu cã c¶ dÞch nhÇy th× dÞch ch¶y ra gäi lµ dÞch mñ nhÇy. 59
DÞch ch¶y ra tõ m¾t vµ lç mòi th−êng râ rÖt. DÞch ch¶y ra tõ miÖng cã thÓ trén lÉn víi t¨ng tiÕt n−íc bät vµ v× vËy bÊt cø sù t¨ng tiÕt n−íc bät nµo ph¶i lu«n lu«n nghi ngê lµ ch¶y dÞch tõ niªm m¹c miÖng. (H×nh 1.1) 3.6. C¸c triÖu chøng cña bÖnh ®−êng h« hÊp Ch¶y dÞch ë mòi cã thÓ cho biÕt cã bÖnh ®−êng h« hÊp ®ang diÔn ra cã liªn quan tíi phæi còng nh− ®−êng h« hÊp trªn. V× vËy cÇn thËn träng xem xÐt nh÷ng triÖu chøng l©m sµng h« hÊp khi cã ch¶y n−íc mòi, lo¹i triÖu chøng nµy ®−îc gép l¹i trong mét sè b¶ng chÈn ®o¸n sau. Cã lÏ triÖu chøng l©m sµng râ nhÊt cña bÖnh h« hÊp lµ ho. Ho lµ do ngøa ë líp mµng bªn trong khÝ qu¶n vµ ®−êng h« hÊp d−íi (phÕ qu¶n) ph©n nh¸nh tõ khÝ qu¶n vµo phæi. Ho lµ ph¶n x¹ tù ph¸t nh»m lo¹i bá vËt l¹ ra khái ®−êng h« hÊp. Ho liªn tôc lµ dÊu hiÖu khÝ qu¶n vµ phÕ qu¶n bÞ bÖnh. NÕu kh«ng ch¾c con vËt cã bÞ ho qu¸ møc kh«ng th× cã thÓ kiÓm tra rÊt ®¬n gi¶n. Bãp nhÑ ®o¹n khÝ qu¶n trªn. ë con vËt b×nh th−êng, kh«ng cã ph¶n øng g×, nh−ng nÕu con vËt bÞ viªm hay ngøa ë khÝ qu¶n th× sÏ g©y ho. BÖnh ë ®−êng h« hÊp d−íi trong phæi vµ mµng ngùc g©y nªn thë khã gäi lµ chøng khã thë (Dyspnoea). NhÞp h« hÊp gåm 3 pha nhÑ nhµng, nh×n thÊy ®−îc nh− ®· m« t¶ ë ch−¬ng tr−íc bÞ rèi lo¹n, biÕn thµnh kiÓu thë hæn hÓn thÊy râ, dõng Ýt hoÆc kh«ng dõng sau khi thë ra. Tuú theo møc ®é nghiªm träng, h« hÊp cã thÓ trë nªn th« vµ nghe thÊy ®−îc; ®au do thë cã thÓ g©y nªn tiÕng rªn rØ. §Ó cè g¾ng thë? con vËt m¾c bÖnh cã thÓ cã nh÷ng ®éng t¸c kh¸c nh− në réng lç mòi, h¸ miÖng thë, v−¬n ®Çu, v−¬n cæ hay d¹ng ch©n −ìn ngùc. (H×nh 5.4). TÇn sè h« hÊp cã thÓ t¨ng lªn nh−ng chØ riªng tÇn sè h« hÊp t¨ng kh«ng nhÊt thiÕt lµ dÊu hiÖu bÖnh phæi. Gia sóc bÞ sèt cã thÓ thë nhanh h¬n, vµ nh− ®· chØ ra ë Ch−¬ng tr−íc gia sóc khoÎ m¹nh khi lµm viÖc hoÆc nhiÖt ®é xung quanh cao còng t¨ng tÇn sè h« hÊp. BÖnh phæi bao gåm viªm tæ chøc phæi (viªm phæ-pneumonia). BÒ mÆt cña phæi vµ mµng ngùc ®−îc lãt mét líp mµng máng gäi lµ mµng phæi. NÕu viªm phæi lan tíi mµng phæi th× gäi lµ viªm phæi-mµng phæi, nÕu lan réng bÖnh sÏ nÆng vµ ®au ®ín. Ghi chó: BÖnh vÒ phæi kh«ng nhÊt thiÕt g©y ra nh÷ng triÖu chøng l©m sµng nãi trªn. Gia sóc th−êng cã viªm phæi mµ kh«ng biÕt, trõ khi ®Õn lß mæ hay ®iÓm giÕt mæ. §ã lµ v×, nãi chung, n¨ng lùc cña phæi qu¸ ®ñ cho phÇn lín chøc phËn cña phæi nªn phæi cã chÞu ®ùng ®−îc viªm phæi ë møc ®é trung b×nh nÕu con vËt kh«ng bÞ stress hay lµm viÖc qu¸ søc. Nh÷ng bÖnh cã ®Æc ®iÓm ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi hay ch¶y d·i vµ cã triÖu chøng h« hÊp ®−îc tr×nh bµy ë c¸c b¶ng tõ 5.11 tíi 5.16. 60
H×nh 5.4 BÖnh viªm mµng phæi - phæi truyÒn nhiÔm ë bß: chó ý ®Æc ®iÓm t− thÕ d¹ng ch©n vµ v−¬n ®Çu ra ®Ó dÔ thë 3.7. Nh÷ng thay ®æi ë niªm m¹c nh×n thÊy Nh− ®· ®Ò cËp ë ch−¬ng tr−íc, niªm m¹c cã thÓ.nh×n thÊy ®−îc ë nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau nh− lîi, lç mòi, m¾t (kÕt m¹c m¾t), trùc trµng vµ ©m ®¹o. Niªm m¹c nh×n thÊy lµ mét chØ tiªu cã gi¸ trÞ vÓ tr¹ng th¸i søc khoÎ cña ®éng vËt, c¸c b¸c sÜ thó y lu«n lu«n kiÓm tra niªm m¹c nh×n thÊy khi kh¸m gia sóc èm. ë ®éng vËt khoÎ m¹nh, niªm m¹c cã mÇu hång vµ l¸ng bãng do dÞch nhÇy tiÕt ra trªn bÒ mÆt. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, mÇu s¾c niªm m¹c thay ®æi nh− sau: MÇu hång nh¹t tíi tr¾ng bÖch Niªm m¹c ®−îc cung cÊp nhiÒu m¸u, mÇu hång cña niªm m¹c lµ do hång cÇu l−u th«ng qua niªm m¹c. Ýt hång cÇu (thiÕu m¸u) sÏ lµm cho niªm m¹c trë nªn nhît nh¹t hay thËm chÝ tr¾ng bÖch nÕu thiÕu m¸u nÆng (H×nh 5.5 vµ 5.6). Cã nhiÒu nguyªn nh©n g©y nªn thiÕu m¸u. Mét sè bÖnh quan träng do ve truyÒn tÊn c«ng vµ ph¸ huû hång cÇu, nh÷ng bÖnh kh¸c lµm gi¶m kh¶ n¨ng cña gia sóc sinh ra hång cÇu ë tuû x−¬ng. MÇu vµng Nh− võa ®Ò cËp tíi, thiÕu m¸u cã thÓ do hång cÇu bÞ ph¸ huû. ViÖc ph¸ huû ®ã gi¶i phãng ra (hemoglobin), huyÕt s¾c tè l¹i chuyÓn thµnh mét s¾c tèkh¸c (bilirubin). Khi v−ît qu¸ ng−ìng, bilirnhin sÏ nhuém mµu vµng nh¹t c¸c m« bµo, kÓ c¶ niªm m¹c nh×n thÊy ®−îc (hoµng ®¶n). Nh− vËy nh÷ng bÖnh nh− bÖnh do ve truyÒn, vÝ dô Biªn trïng, Babesia, Theleria, cã thÓ lµm cho niªm m¹c võa nhît nh¹t võa cã mÇu vµng do thiÕu m¸u vµ hoµng ®¶n. BÖnh Babesia cã thÓ gi¶i phãng hemoglobin vµo m¸u nhiÒu ®Õn nçi mét phÇn hemoglobin ®o trùc tiÕp vµo n−íc tiÓu, kÕt qu¶ lµ n−íc tiÓu cã mµu ®á HiÖn t−îng nµy gäi lµ ®¸i ra hemoglobin (hemoglobin niÖu) hay th«ng dông h¬n, gäi lµ n−íc tiÓu ®á (H×nh 5.7). Bilirubin cßn lµ mét s¶n phÈm phô cña trao ®æi chÊt phøc t¹p cña gan vµ ë gia sóc khoÎ m¹nh Bilirubin ®−îc chuyÓn vµo mËt tõ gan xuèng tói mËt råi th¶i ra ngoµi qua ph©n. BÊt cø bÖnh g× lµm gi¶m sót dßng ch¶y cña mËt, vÝ dô c¸c bÖnh gan, ®Òu lµm cho bilirubin tÝch luü l¹i ë m« bµo. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh lµ bÖnh s¸n l¸ gan, s¸n x©m nhËp vµo gan g©y viªm gan vµ x¬ 61
gan (H×nh 5.8). Mét kÕt qu¶ cuèi cïng còng sinh ra hoµng ®¶n nh−ng th−êng m¹nh h¬n hoµng ®¶n do vì hång cÇu, mµu vµng ®Ëm h¬n, râ h¬n, dÔ thÊy h¬n. §á Ng−îc l¹i víi nhît nh¹t do thiÕu m¸u, niªm m¹c vµ c¸c m« bµo kh¸c cã thÓ bÞ sung huyÕt. Tuy nhiªn, ®©y lµ hËu qu¶ phæ biÕn cña rÊt nhiÒu bÖnh, viÖc xÕp lo¹i chóng theo cét cã lÏ Ýt gi¸ trÞ nªn kh«ng ®−a vµo trong quyÓn s¸ch nµy. VÝ dô, bÊt cø mét bÖnh nµo mµ g©y nªn sèt th× còng cã thÓ g©y nªn sung huyÕt ë m« bµo. Tuy nhiªn, cã mét bÖnh lµm ®á niªm m¹c ®−îc nªu ra trong c¸c b¶ng chÈn ®o¸n, ®ã lµ ngé ®éc Xya-nua lµ do ¨n ph¶i mét sè thùc vËt (xem phÇn sau). M¸u vËn chuyÓn oxy tõ phæi tíi m« bµo nh−ng ngé ®éc Xya-nua ®· ng¨n c¶n qu¸ tr×nh nµy nªn oxy vÉn gi÷ l¹i trong m¸u. Mµu ®á t−¬i cña niªm m¹c do ngé ®éc Xya-nua rÊt râ, rÊt ®Æc thï. Xanh Ng−îc víi ngé ®éc Xya-nua, mét sè bÖnh lµm gi¶m l−îng oxy trong m¸u, g©y cho m« bµo trë thµnh cã mÇu xanh, goi lµ xanh tÝm. Mét lÇn n÷a, ®iÒu nµy cã thÓ nh×n thÊy ë niªm m¹c. ë gia sóc bÞ ngé ®éc nitrate/ nitrite (xem ch−¬ng 14), hemoglobin trong m¸u biÕn thµnh methemoglobin kh«ng cã kh¶ n¨ng vËn chuyÓn ®−îc oxy vµo m« bµo, kÕt qu¶ lµ m« bµo bÞ xanh tÝm. H×nh 5.5 Niªm m¹c miÖng thiÕu m¸u ë bß m¾c bÖnh Babesia ë bß 62
H×nh 5.6 KÕt m¹c m¾t thiÕu m¸u ë cõu m¾c bÖnh giun xo¨n d¹ mói khÕ H×nh 5.7 Haemoglobulin niÖu hay n−íc tiÓu ®á trong bÖnh Babesia ë bß 63
H×nh 5.8 Viªm gan vµ x¬ gan nÆng ë bß do nhiÔm l¸ gan 6.1. XuÊt huyÕt XuÊt huyÕt tõ c¸c mao qu¶n trong niªm m¹c thÊy nh− ®èm ®á nhá gäi lµ lÊm tÊm xuÊt huyÕt, xuÊt huyÕt nh− chÊm nhá gäi lµ xuÊt huyÕt ®iÓm, cßn xuÊt huyÕt tõng m¶ng lín gäi lµ bÇm huyÕt. XuÊt huyÕt ®iÓm hay bÇm huyÕt th−êng lµ do nhiÔm trïng m¸u, khi ®ã vi sinh vËt g©y nhiÔm vµ ®éc tè cña chóng tuÇn hoµn trong m¸u. Gia sóc nhiÔm trïng m¸u th−êng sèt vµ èm nÆng. Còng nh− ®èi víi m« bµo bÞ sung huyÕt, v× nhiÔm trïng m¸u vµ xuÊt huyÕt ë niªm m¹c cã thÓ lµ hËu qu¶ cña rÊt nhiÒu bÖnh nªn kh«ng thÓ lËp b¶ng vÒ c¸c bÖnh nµy ®−îc. 7. Sèt T¨ng th©n nhiÖt xÈy ra trong rÊt nhiÒu bÖnh ®Õn nçi riªng b¶n th©n triÖu chøng nµy Ýt cã gi¸ trÞ chÈn ®o¸n. Tuy nhiªn, sèt hay kh«ng sèt cã thÓ gióp Ých cho viÖc ph©n biÖt nh÷ng bÖnh cã c¸c triÖu chøng kh¸c t−¬ng tù nhau. Do ®ã sèt ®−îc ®−a ra trong c¸c b¶ng 5.17 vµ 5.18 tr×nh bµy nh÷ng bÖnh cã thay ®æi ë niªm m¹c nh×n thÊy. 8. Øa ch¶y Nh− ®· chØ ra ë ch−¬ng tr−íc, Øa ch¶y cã thÓ chØ ph¶n ¸nh ®¬n thuÇn sù thay ®æi t¹m thêi cña ph©n gia sóc b×nh th−êng khi gia sóc ®ang thÝch øng víi nh÷ng thay ®æi trong khÈu phÇn ¨n. V× vËy nÕu kh¸m gia sóc bÞ Øa ch¶y th× b¾t buéc ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng nµy. Mét sè bÖnh m¹n tÝnh cã ®Æc ®iÓm lµ Øa ch¶y, nªn ®iÒu quan träng lµ ph¶i x¸c ®Þnh xem gia sóc Øa ch¶y cã èm l©u kh«ng. Øa ch¶y trong bÖnh tËt th−êng do nh÷ng biÕn ®æi bÖnh lý ë ®−êng ruét vµ nh÷ng thay ®æi ®ã bao gåm c¶ xuÊt huyÕt lµm xuÊt hiÖn m¸u ë trong ph©n (bÖnh lþ). NÕu x¶y ra xuÊt huyÕt ë ®o¹n ruét trªn th× ph©n cã mµu ®en n©u, nÕu ë ®o¹n ruét d−íi th× m¸u xuÊt 64
huyÕt qua ph©n ch−a thay ®æi nªn cã mÇu ®á, cã thÓ râ c¶ côc m¸u. Nh÷ng ®iÓm nµy ®−îc tr×nh bµy trong c¸c B¶ng tõ 5.19 ®Õn 5.22. 9. TriÖu chøng thÇn kinh HÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng, hay n·o vµ tuû sèng lµ cùc k× phøc t¹p nh−ng ®¹i ®Ó cã thÓ chia ra hai phÇn, hÖ thèng thÇn kinh thùc vËt vµ hÖ thèng thÇn kinh vËn ®éng. HÖ thèng thÇn kinh thùc vËt kiÓm so¸t ho¹t ®éng c¸c hÖ thèng mµ ®éng vËt kh«ng biÕt, nh− c¸c c¬ nhá më vµ ®ãng ®ång tö cña m¾t ®Ó cho l−îng ¸nh s¸ng lät vµo theo yªu cÇu, nh÷ng c¬ vßng ë hÖ tiÕt niÖu, tiªu ho¸ ®Ó n−íc tiÓu vµ ph©n kh«ng lu«n lu«n lät ra ngoµi. HÖ thèng thùc vËt cßn ®iÒu khiÓn nhiÒu tuyÕn kh¸c nhau cña c¬ thÓ. HÖ thèng thÇn kinh vËn ®éng liªn quan tíi c¬ do ®éng vËt ®iÒu khiÓn nh− c¸c c¬ vËn ®éng, ®i l¹i. HÖ thèng nµy còng liªn quan tíi c¸c c¶m gi¸c (nÕm, nh×n, ngöi vµ sê) còng nh− tr¹ng th¸i tinh thÇn chung cña ®éng vËt. Nh− vËy cã thÓ thÊy r»ng bÖnh cña hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng cã thÓ g©y nªn hµng lo¹t triÖu chøng l©m sµng tuú theo møc ®é nghiªm träng vµ vÞ trÝ cña c¸c tæn th−¬ng. Gi¶i thÝch c¸c triÖu chøng g©y ra do bÖnh ë hÖ thèng thÇn kinh vËn ®éng ®−îc n·o ®iÒu khiÓn lµ rÊt phøc t¹p, nh−ng nãi chung c¸c triÖu chøng nµy ®Òu cã mét ®Æc ®iÓm lµ xuÊt ph¸t tõ hµnh vi b×nh th−êng; v× vËy ®iÓm then chÊt lµ biÕt ®−îc hµnh vi b×nh th−êng cña ®éng vËt khoÎ m¹nh. Khi ®ã bÊt cø hµnh vi bÊt b×nh th−êng nµo, ®Æc biÖt nÕu chØ tån t¹i trong mét kho¶ng thêi gian, lµ ®¸ng nghi ngê. §iÒu nµy bao gåm tõ nh÷ng thay ®æi nhá trong biÓu hiÖn vµ hµnh vi b×nh th−êng cña mét ®éng vËt cho ®Õn nh÷ng thay ®æi nghiªm träng nh− hung h¨ng râ rÖt, thay ®æi tiÕng kªu, buån ngñ vµ thÌm ¨n vµ uèng nh÷ng thø l¹. TÊt nhiªn c¸c bÖnh cña n·o cã thÓ g©y ra nh÷ng triÖu chøng l©m sµng kh¸c. Nh÷ng triÖu chøng l©m sµng nµy bao gåm tõ run rÈy, cö ®éng nhÊm nh¸p cho tíi c¸c triÖu chøng râ rÖt nh− mï, ®i vßng trßn, d¸ng ®i bÊt b×nh th−êng (b−íc thÊp b−íc cao), ®Çu tú xuèng ®Êt, ®Çu cö ®éng kh¸c th−êng, lo¹ng cho¹ng vµ co giËt. C¸c bÖnh ë hÖ thÇn kinh trung −¬ng cã thÓ g©y cho ®éng vËt bÞ co th¾t hay thÇn kinh bÞ kÝch thÝch ®ét ngét, vÝ dô mét tiÕng ®éng m¹nh rÊt cã thÓ lµm ®éng vËt bÞ co giËt hoÆc thÇn kinh bÞ kÝch thÝch ®ét ngét nh− trong bÖnh Uèn v¸n (H×nh 14.1, ch−¬ng 14). BÖnh ë thÇn kinh trung −¬ng nÆng cã thÓ g©y ra mÊt ®iÒu khiÓn c¬ vËn ®éng, con vËt kh«ng cã kh¶ n¨ng ®i ®øng, tøc lµ bÞ b¹i liÖt. BÖnh D¹i lµ mét bÖnh ®iÓn h×nh vµ g©y chÕt, g©y viªm n·o nÆng. C¸c triÖu chøng l©m sµng nh− tÊn c«ng ®iªn cuång hay b¹i liÖt ®· ®−îc biÕt râ, nh−ng nh÷ng triÖu chøng ban ®Çu cã thÓ rÊt nhá vµ chØ lµ thay ®æi hµnh vi, biÓu hiÖn trªn nÐt mÆt. BÖnh cã viªm c¶ n·o vµ tuû sèng gäi lµ viªm n·o tuû. BÖnh hÖ thÇn kinh thùc vËt cã thÓ g©y ra nh÷ng triÖu chøng t−¬ng tù. VÝ dô nh÷ng dÊu hiÖu nh− ch¶y d·i, tiÓu tiÖn kh«ng chñ ®éng lµ ®¸ng nghi ngê. ChÈn ®o¸n c¸c lo¹i triÖu chøng thÇn kinh kh¸c nhau ®ßi hái nhiÒu kü n¨ng, c¸c b¶ng chÈn ®o¸n còng kh«ng cè g¾ng ph©n biÖt c¸c lo¹i triÖu chøng thÇn kinh kh¸c nhau trõ tr−êng hîp b¹i liÖt râ rµng, kÓ c¶ d−íi con m¾t kh«ng cã chuyªn m«n. 10. D¸ng dÊp kh«ng b×nh th−êng §éng vËt bÞ th−¬ng hay bÞ bÖnh ë bµn ch©n hay ch©n cã thÓ cã d¸ng dÊp kh«ng b×nh th−êng, cã thÓ bÞ nhÇm lµ triÖu chøng thÇn kinh. ThËt ra rÊt khã gi¶i thÝch sù kh¸c nhau gi÷a vËn ®éng kh«ng phèi hîp vµ quÌ. Ph©n biÖt dÔ nhÊt lµ d¸ng dÊp kh«ng b×nh th−êng do bÖnh ë hÖ thÇn kinh trung −¬ng th× tù ph¸t, kh¸c th−êng, trong khi d¸ng dÊp kh«ng b×nh th−êng do tæn th−¬ng ë ch©n th× chñ ®éng khi con vËt thay ®æi t− thÕ hay vËn ®éng ®Ó lµm gi¶m bít ch©n ®au. 65
Do nh÷ng nhÇm lÉn tuy nhá nh−ng tiÒm Èn nµy cã thÓ xuÊt hiÖn gi÷a viÖc x¸c ®Þnh liÖu d¸ng dÊp hay t− thÕ kh«ng b×nh th−êng lµ do bÖnh ë hÖ thÇn kinh trung −¬ng hay do tæn th−¬ng côc bé ë ch©n, c¸c b¶ng tõ 5.23 ®Õn 5.26 sÏ tr×nh bµy c¸c bÖnh g©y d¸ng dÊp kh«ng b×nh th−êng. Còng gièng nh− ®èi víi triÖu chøng thÇn kinh, nhËn ra nh÷ng d¹ng quÌ kh¸c nhau ®ßi hái kü n¨ng vµ kinh nghiÖm, c¸c b¶ng chÈn ®o¸n nµy chØ ph©n biÖt gi÷a quÌ vµ cøng ®ê. 11. Rèi lo¹n sinh s¶n Muèn biÕt cã bÖnh sinh s¶n kh«ng th× ®iÒu c¬ b¶n lµ ph¶i biÕt kiÓu nh©n gièng vµ ®Î b×nh th−êng cña ®µn gia sóc néi, ®Æc biÖt lµ khi mét sè bÖnh sinh s¶n kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng thÊy ®−îc ë gia sóc gièng tr−ëng thµnh. Cã thÓ ph©n lo¹i bÖnh sinh s¶n theo t¸c ®éng cña bÖnh tíi kh¶ n¨ng sinh s¶n, mang thai, bµo thai vµ ®−êng sinh dôc. 11.1. Kh¶ n¨ng sinh s¶n Ng−êi ch¨n nu«i lu«n lo l¾ng nÕu gia sóc cña hä v« sinh vµ kh«ng chöa trong mïa phèi gièng. Con c¸i v« sinh cã thÓ kh«ng ®éng dôc hoÆc kh«ng ®éng dôc trë l¹i sau khi phèi. NÕu nghi v« sinh th× sæ s¸ch ghi chÐp chÝnh x¸c vÒ phèi gièng cña ng−êi ch¨n nu«i cho c¸c b¸c sü thó y lµ rÊt quan träng. Nh÷ng ghi chÐp nµy sÏ chØ ra liÖu con c¸i cã ®éng dôc hay kh«ng, nÕu cã th× con c¸i ®éng dôc trë l¹i sau khi phèi gièng ®Òu ®Æn hay thÊt th−êng. Tuy nhiªn, sæ s¸ch phèi gièng ë c¸c ®µn ch¨n nu«i qu¶ng canh hiÕm khi cã nªn v« sinh th−êng kh«ng biÕt. Thùc tÕ, t−¬ng ®èi hiÕm v« sinh thùc sù trong ®ã gia sóc kh«ng thô thai, vµ nhiÒu tr−êng hîp gäi lµ v« sinh thËt ra lµ thai chÕt sím bÞ ph©n gi¶i vµ ®−îc con mÑ hÊp thu. KÕt qu¶ con mÑ ®éng dôc trë l¹i, bÒ ngoµi nh− lµ v« sinh. 11.2. Chöa Khi con c¸i lµm gièng ®· chöa, nh÷ng bÖnh ë tö cung cã thÓ g©y chÕt thai vµ sÈy thai. Nh− ®· nªu trªn, thai chÕt sím cã thÓ dÉn tíi v« sinh h×nh thøc, thai chÕt vÒ sau dÉn tíi sÈy thai. X¸c ®Þnh giai ®o¹n chöa khi sÈy thai lµ quan träng, v× ®iÒu nµy cung cÊp nh÷ng th«ng tin chÈn ®o¸n h÷u Ých. Trong thêi gian chöa, thai ph¸t triÓn trong mét tói bäc gäi lµ nhau thai, nhau thai b¶o vÖ vµ nu«i d−ìng thai. Mét sè bÖnh g©y viªm nhau thai dÉn tíi sÈy thai nªn nÕu cã nhau thai ra th× ®ã lµ mét triÖu chøng ®Ó chÈn ®o¸n. (H×nh 5.9). SÈy thai cã thÓ xÈy ra do nh÷ng nguyªn nh©n phi ®Æc hiÖu, vÝ dô sèt cao. §©y lµ mét c¬ chÕ phßng vÖ tù nhiªn ®Ó b¶o vÖ con mÑ vµ v× vËy xem xÐt kh¶ n¨ng nµy khi cã sÈy thai còng rÊt quan träng. C¸c bÖnh t¸c ®éng tíi bµo thai vµo cuèi kú chöa cã thÓ g©y ra thai ®Î ra chÕt hay cßn sèng nh−ng rÊt yÕu. Cïng mét bÖnh trong mét ®µn gièng cã thÓ g©y ra hµng lo¹t triÖu chøng l©m sµng kh¸c nhau (v« sinh, sÈy thai, ®Î thai chÕt, ®Î con yÕu). C¸c b¶ng tõ 5.27 tíi 5.30 tr×nh bµy c¸c triÖu chøng nµy. ¶nh h−ëng cuèi cïng cña bÖnh hay nhiÔm trïng trong khi cã chöa cña gia sóc c¸i tr−ëng thµnh lµ ®Î con sèng nh−ng dÞ d¹ng hay khuyÕt tËt bÈm sinh nh− tr−êng hîp phï n·o ë h×nh 1.6. VÝ dô: BÖnh Akabane vµ bÖnh do vi-rót herpes cña ngùa. 66
H×nh 5.9 Viªm nhau thai trong bÖnh SÈy thai truyÒn nhiÔm cña bß víi nhau thai dµy lªn, tr«ng nh− miÕng da thuéc H×nh 5.10 BÖnh Akabane: bª kh«ng ®øng lªn ®−îc vµ cã triÖu chøng thÇn kinh nh− m¾t run, ch©n tr−íc b¬i chÌo BÖnh Akabane lµ bÖnh vi-rót theo mïa vô cña loµi nhai l¹i do muçi vµ ruåi truyÒn. T¸c ®éng bÖnh lý cña bÖnh chØ giíi h¹n ®èi víi con c¸i cã chöa g©y sÈy thai, ®Î thai chÕt, ®Î thai bÞ dÞ d¹ng bÈm sinh nghiªm träng ë n·o, cét sèng vµ khíp (H×nh 5.10). §· biÕt c¸c æ dÞch nµy ë óc, NhËt, TriÒu Tiªn, Israel vµ Kenya. NhiÔm vi-rót herpes cña ngùa xÈy ra ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi vµ mét vi-rót (EHV-1) lµ mét nguyªn nh©n quan träng g©y sÈy thai trong c¸c ch−¬ng tr×nh nh©n gièng ngùa. Ngùa c¸i bÞ nhiÔm vµo cuèi kú chöa lµ mÉn c¶m nhÊt vµ thai th−êng ®Î ra ®· chÕt hay chÕt ngay sau khi ®Î. 67
11.3. §−êng sinh dôc Nh− ®· nªu, c¸c bÖnh ë ®−êng sinh dôc cã thÓ g©y nªn v« sinh vµ sÈy thai kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng ë con gièng tr−ëng thµnh. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i mäi tr−êng hîp ®Òu nh− vËy, mét sè bÖnh còng g©y biÕn ®æi bÖnh lý ë c¬ quan sinh dôc ngoµi mµ vÒ l©m sµng ph¸t hiÖn ®−îc. §ùc gièng cã thÓ viªm tinh hoµn. Trong viªm tinh hoµn, tinh hoµn nãng, ®au vµ cã thÓ s−ng. NÕu viªm nÆng th× nh×n bªn ngoµi rÊt râ, nh−ng do líp da b¶o vÖ cña ©m nang nªn viªm tinh hoµn cã thÓ chØ thÊy qua sê n¾n. Tæn th−¬ng ë d−¬ng vËt cã thÓ g©y ch¶y dÞch tõ lç quy ®Çu. T−¬ng tù, c¸c bÖnh ë ©m hé vµ ©m ®¹o còng g©y tiÕt dÞch. Viªm vó (viªm tuyÕn vó) cã thÓ do mét sè bÖnh ¶nh h−ëng tíi ®−êng sinh dôc nh− bÖnh X¶y thai nhiÔm trïng ë dª cõu (B¶ng5.27). Vó viªm nãng, ®au vµ cã thÓ s−ng. Tuy nhiªn, viªm vó cã thÓ lµ bÖnh hoµn toµn ë vó, thËt ra cã thÓ ®©y lµ bÖnh quan träng nhÊt cña bß s÷a cao s¶n. TÊt c¶ c¸c bÖnh sinh s¶n ®−îc tr×nh bµy trong c¸c b¶ng tõ 5.27 tíi 5.30. B¶ng 5.1 BÖnh g©y chÕt ë tr©u bß BÖnh ChÕt §Æc ®iÓm dÞch tÔ nhanh NhiÖt th¸n * BÖnh ë loµi nhai l¹i gÆm cá, sèt cao vµ chÕt, th−êng lµ ®ét ngét, ch¶y m¸u ë c¸c lç tù nhiªn sau khi chÕt. BÖnh bß ®iªn (BSE) ChÕt trong vßng vµi tuÇn hay vµi th¸ng kÓ tõ khi xuÊt hiÖn triÖu chøng thÇn kinh. Thêi gian ñ bÖnh dµi tíi vµi n¨m Babesia (B.bovis) BÖnh do ve truyÒn, bß tõ c¸c vïng kh«ng cã dÞch rÊt mÉn c¶m, sèt, thiÕu m¸u, n−íc tiÓu ®á vµ cã triÖu chøng thÇn kinh, tû lÖ chÕt cã khi cao. Hemoglobulin niÖu do Cl. NhiÔm ®éc tè m¸u tõ ruét ë bß do s¸n l¸ gan novyi týp D (fascilosis) sèt, ®au bông, n−íc tiÓu ®á vµ chÕt. Viªm gan ho¹i tö nhiÔm Còng lµ nhiÔm ®éc tè m¸u tõ ruét ë bß cïng víi trïng s¸n l¸ gan, con vËt ñ rò vµ chÕt sau thay 2 ngµy Ung khÝ th¸n * BÖnh ë bß t¬ gÆm cá, nãng ®au vµ s−ng ë ®ïi sau vµ ®ïi tr−íc, quÌ, sèt vµ chÕt trong 1-2 ngµy Ngé ®éc thÞt Ngé ®éc thÞt, con vËt b¹i liÖt, thÌ l−ìi, n»m quþ vµ chÕt sau 1-2 tuÇn, ®«i khi truþ tim m¹ch vµ chÕt rÊt nhanh. Ngé ®éc Xya-nua * Ngé ®éc do mét sè thùc vËt non, hoÆc mäc nhanh nh− s¾n, niªm m¹c con vËt ®á, khã thë, truy tim m¹ch vµ chÕt. 68
Héi chøng bÐo ë bß c¸i Kh«ng phæ biÕn, bß s÷a cho ¨n qu¸ nhiÒu khi c¹n s÷a, sau khi ®Î, con vËt bá ¨n, h«n mª vµ chÕt. Lë måm long mãng * BÖnh truyÒn nhiÔm m¹nh, lµm bª nghÐ chÕt ®ét ngét. C¶m nãng Khi nhiÖt ®é xung quanh qu¸ cao hay n¬i nhèt qu¸ ®«ng vµ th«ng giã kÐm; con vËt lê ®ê, th©n nhiÖt cao, truþ tim m¹ch vµ chÕt. Tô huyÕt trïng tr©u bß Lµ bÖnh chÝnh cña tr©u bß, ®Æc biÖt lµ tr©u; con vËt sèt, ch¶y n−íc d·i, n−íc mòi vµ chÕt trong 1-2 ngµy, th−êng sau khi bÞ stress vÝ dô khi b¾t ®Çu cµy kÐo. BÖnh Xo¾n khuÈn BÖnh cÊp tÝnh do L. pomona g©y b¹i huyÕt, thiÕu m¸u dung huyÕt ë bª nghÐ, cã tû lÖ chÕt cao; th−êng g¾n liÒn víi ®iÒu kiÖn Èm −ít, æ tµng tr÷ bÖnh lµ chuét. LoÐt da qu¨n tai BÖnh xÈy ra r¶i r¸c, tr©u, bß tiÕp xóc víi cõu ®Î; con vËt ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi, s−ng ®Çu, s−ng h¹ch l©m ba ë cå, sèt, cã tæn th−¬ng ë da. Øa ch¶y do vi-rót ë bß BÖnh x¶y ra r¶i r¸c ë bß, triÖu chøng gièng bÖnh (BVD/MD) DÞch t¶ tr©u bß, th−êng g©y chÕt. D¹i Th−êng do bÞ ®éng vËt d¹i c¾n nh− chã, chã rõng; con vËt cã triÖu chøng thÇn kinh kho¶ng mét tuÇn tr−íc khi chÕt. DÞch t¶ tr©u bß BÖnh l©y m¹nh, g©y chÕt chñ yÕu; con vËt Øa ch¶y nÆng, ch¶y n−íc m¾t/ mòi, ch¶y d·i, ph©n mïi thèi kh¾m, th−êng chÕt kho¶ng 10 ngµy sau ®ã. Ngé ®éc cÊp cá Senecio ¡n nhanh mét l−îng lín cá d¹i thuéc hä Senecio, vÝ dô sau khi ®èt rÉy, con vËt bÞ xuyÕt huyÕt bªn trong, chÕt ®ét ngét. Theileria BÖnh do ve truyÒn, gia sóc nhËp néi rÊt mÉn c¶m, tû lÖ chÕt cao, con vËt sèt, thiÕu m¸u, hoµng ®¶n vµ h¹ch lympho s−ng, bß gièng néi th−êng ®Ò kh¸ng ®−îc. 69
B¶ng 5.2 BÖnh g©y chÕt ë dª cõu BÖnh ChÕt §Æc ®iÓm dÞch tÔ nhanh BÖnh s¸n l¸ gan cÊp tÝnh BÞ nhiÔm s¸n nÆng trong mét thêi gian ng¾n do ch¨n th¶ n¬i cã èc n−íc ngät sinh sèng; con vËt gÇy yÕu thiÕu m¸u vµ chÕt sau 1-2 ngµy th−êng lµ cõu non. NhiÖt th¸n * BÖnh cña loµi nhai l¹i ch¨n th¶; con vËt sèt cao vµ chÕt th−êng ®ét ngét, ch¶y m¸u tõ c¸c lç tù nhiªn sau khi chÕt. Hemoglobin niÖu do Cl. * NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét ë cõu cïng s¸n l¸ gan; con vËt Novyi týp D sèt, ®au bông, n−íc tiÓu ®á vµ chÕt. Viªm gan ho¹i tö nhiÔm * NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét cña cõu cïng víi s¸n l¸ gan; trïng con vËt ñ rò vµ chÕt sau 1 - 2 ngµy. Ung khÝ th¸n BÖnh x¶y ra r¶i r¸c ë cõu non ch¨n th¶, con vËt s−ng nãng, ®au ë ®ïi tr−íc, ®ïi sau; quÌ, sèt vµ chÕt trong 1 - 2 ngµy. Ngé ®éc thÞt Ngé ®éc do ¨n ph¶i thÞt cã ®éc tè, con vËt liÖt, thÌ l−ìi, chÕt sau 1-2 tuÇn, ®«i khi truþ tim m¹ch vµ chÕt nhanh. Viªm phæi vµ mµng phæi BÖnh phæi truyÒn nhiÔm chñ yÕu cña dª: con vËt sèt, truyÒn nhiÔm cña dª thë khã, ho vµ ch¶y n−íc mòi; 60-90% cã thÓ chÕt trong mét æ dÞch Ngé ®éc Xya-nua * Ngé ®éc mét sè thùc vËt non hoÆc mäc nhanh nh− s¾n; con vËt niªm m¹c ®á, khã thë, truþ tim m¹ch vµ chÕt. NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét * Th−êng më ®Çu do thay ®æi khÈu phÇn; con vËt sèt, ñ rò, truþ tim m¹ch vµ chÕt. Giun xo¨n d¹ mói khÕ BÖnh rÊt quan träng ë cõu ch¨n th¶, cõu non ®Æc biÖt mÉn c¶m; con vËt thiÕu m¸u, gÇy yÕu vµ nÆng cã thÓ chÕt. DÞch t¶ dª cõu BÖnh truyÒn nhiÔm m¹nh ë dª vµ ®«i khi ë c¶ cõu; con vËt Øa ch¶y nÆng, ch¶y n−íc m¾t/mòi, ch¶y d·i vµ chÕt. Xª-ton huyÕt ë dª cõu X¶y ra ë cõu c¸i cuèi kú chöa; c¸c triÖu chøng ®Çu tiªn kh«ng râ, con vËt lê ®ê, thay ®æi hµnh vi, cã triÖu chøng thÇn kinh, cã mïi ngät lîm giäng vµ chÕt trong mét vµi ngµy BÖnh d¹i HiÕm thÊy ë dª, cõu; con vËt cã triÖu chøng thÇn kinh 70
kho¶ng mét tuÇn tr−íc khi chÕt DÞch t¶ tr©u bß BÖnh truyÒn nhiÔm chñ yÕu g©y chÕt ë bß; c¸c chñng vi-rót ë Ên §é cã tÝnh g©y bÖnh ®èi víi dª cõu; bÖnh rÊt gièng bÖnh DÞch t¶ dª cõu §Ëu dª cõu BÖnh ph©n bè réng, c¸c løa tuæi ®Òu mÉn c¶m; con vËt sèt vµ cã bÖnh tÝch môn ®Ëu ë vïng da máng, ®«i khi chÕt. §ét tö * Chñ yÕu ë cõu d−íi 1 n¨m tuæi, th−êng x¶y ra sau khi t¨ng l−îng dinh d−ìng; bÖnh ph¸t ®ét ngét, con vËt ®i kh«ng v÷ng, co giËt vµ chÕt trong vµi giê. Theileria BÖnh do ve truyÒn, c¸c gièng nhËp néi rÊt mÉn c¶m; con vËt sèt s−ng c¸c h¹ch lymphol vµ chÕt. C¸c gièng néi th−êng ®Ò kh¸ng ®−îc. 71
B¶ng 5.3 BÖnh g©y chÕt ë lîn BÖnh ChÕt §Æc ®iÓm dÞch tÔ nhanh Ngé ®éc Aflatoxine Ngé ®éc do thøc ¨n bÞ nÊm mèc khi b¶o qu¶n, lîn con ®Æc biÖt mÉn c¶m; chËm lín vµ chÕt sau mét thêi gian èm ng¾n. BÖnh Aujezsky * Lîn con d−íi 2 tuÇn tuæi nhiÔm cã thÓ chÕt trong vßng vµi giê; ë lîn tr−íc khi cai s÷a tû lÖ chÕt tõ 20-100% trong vßng 1 tuÇn kª tõ khi xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng l©m sµng sèt, bá ¨n, n«n, ñ rò vµ c¸c triÖu chøng thÇn kinh. NhiÖt th¸n Con vËt sèt cao, s−ng phï vïng häng, chÕt sau 2- 3 ngµy, ch¶y m¸u tõ c¸c lç tù nhiªn sau khi chÕt. Ngé ®éc kh« dÇu b«ng Ngé ®éc khi khÈu phÇn ¨n cã trªn 10% kh« dÇu b«ng, cho ¨n kÐo dµi g©y tæn th−¬ng tim vµ thËm trÝ suy tim. NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét * Kh«ng phæ biÕn ë vïng nhiÖt ®íi, th−êng x¶y ra ë lîn con theo mÑ d−íi 1 tuÇn tuæi, con vËt ñ rò, Øa ch¶y cã m¸u, chÕt trong vßng 24 giê. Lîn ®ãng dÊu (cÊp tÝnh) BÖnh phæ biÕn, c¸c løa tuæi ®Òu mÉn c¶m; con vËt sèt, ch¶y n−íc m¾t, da s−ng ®á h×nh dÊu vµ nhiÒu con chÕt sau 3 ngµy Lîn ®ãng dÊu (m·n tÝnh) * ChÕt ®ét ngét do tæn th−¬ng ë tim, cã thÓ b×nh th−êng hoÆc cã dÊu hiÖu suy tuÇn hoµn nh− thë khã, da xanh Lë måm long mãng * TruyÒn nhiÔm m¹nh, g©y chÕt ®ét ngét ë lîn con. C¶m nãng X¶y ra khi lîn kh«ng cã bãng r©m vµ n−íc uèng; con vËt lê ®ê, truþ tim m¹ch vµ chÕt. DÞch t¶ lîn BÖnh truyÒn nhiÔm m¹nh vµ phæ biÕn, con vËt sèt ®i lo¹ng cho¹ng, chÕt kho¶ng 1 tuÇn sau ®ã, th−êng t¸o bãn, tr−íc khi chÕt cã thÓ cã Øa ch¶y. ThiÕu Selen vµ Vitamin E * X¶y ra ë lîn choai lín nhanh, khÈu phÇn ¨n giÇu n¨ng l−îng nh−ng thiÕu selenium hay vitamin E; cã tæn th−¬ng ë tim g©y suy tim vµ chÕt ®ét ngét. Tô huyÕt trïng lîn BÖnh cÊp tÝnh g©y chÕt sau mét thêi gian èm ng¾n DÞch t¶ tr©u bß BÖnh truyÒn nhiÔm m¹nh, con vËt ch¶y d·i, ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi, Øa ch¶y vµ th−êng chÕt sau kho¶ng 10 ngµy. Viªm d¹ dµy-ruét truyÒn Lîn con chÕt trong vßng vµi ngµy kÓ tõ khi xuÊt hiÖn nhiÔm (TGE) triÖu chøng l©m sµng (n«n, Øa ch¶y ph©n thèi kh¾m, mÊt n−íc nhanh). Tû lÖ chÕt gi¶m theo tuæi. 72
B¶ng 5.4 BÖnh g©y chÕt ë lõa, ngùa BÖnh ChÕt §Æc ®iÓm dÞch tÔ nhanh NhiÖt th¸n BÖnh g©y chÕt chÝnh, sèt cao, s−ng phï vïng häng vµ chÕt sau 2-3 ngµy; ch¶y m¸u c¸c lç tù nhiªn sau khi chÕt. Babesia BÖnh do ve truyÒn; con vËt sèt, thiÕu m¸u, hoµng ®¶n vµ n−íc tiÓu cã hemoglobine; bÖnh cã thÓ kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng, cho tíi nÆng ®Õn møc chÕt 1-2 ngµy sau khi xuÊt hiÖn triÖu chøng ®Çu tiªn. Ngé ®éc thÞt * Ngé ®éc do ¨n ph¶i thÞt cã ®éc tè vi khuÈn, con vËt liÖt t¨ng dÇn, thÌ ×−ìi vµ chÕt trong 1-2 tuÇn; ®«i khi ë thÓ qu¸ cÊp vµ chÕt nhanh. Tiªm la ngùa BÖnh x¶y ra r¶i r¸c; l©y do giao cÊu, cã bÖnh tÝch ë ®−êng sinh dôc, phï da, gÇy yÕu, tû lÖ chÕt cao ë c¸c ca cã triÖu chøng l©m sµng. Viªm n·o tuû lõa, ngùa BÖnh nhiÔm trïng do muçi truyÒn, bÖnh cã tõ thÓ nhÑ NhËt B¶n kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng tíi thÓ nÆng (sèt, cã triÖu chøng thÇn kinh, truy tim m¹ch vµ chÕt). BÖnh thiÕu m¸u nhiÔm Do ruåi hót m¸u truyÒn; con vËt sèt, ch¶y n−íc m¾t, trïng lõa, ngùa n−íc mòi, phï, mét sè con chÕt trong vµi tuÇn nh−ng nhiÒu con chØ khái t¹m thêi råi l¹i trë nªn xÊu ®i vµ chÕt sau ®ã. C¶m nãng X¶y ra khi nhiÖt ®é kh«ng khÝ xung quanh cao hoÆc nhèt gia sóc qu¸ ®«ng, th«ng giã kÐm, con vËt lê ®ê, th©n nhiÖt t¨ng, truþ tim m¹chvµ chÕt. BÖnh d¹i Kh«ng phæ biÕn, th−êng bÞ nhiÔm do bÞ ®éng vËt d¹i kh¸c c¾n nh− chã, chã rõng; con vËt cã triÖu chøng thÇn kinh vµ chÕt trong kho¶ng 1 tuÇn. Ngé ®éc cá Senecio BÖnh hiÕm, x¶y ra khi ¨n nhanh vµ nhiÒu cá d¹i hä Senecio, vÝ dô sau khi ®èt rÉy, con vËt xuÊt huyÕt néi vµ chÕt ®ét ngét. Giun l−¬n (S Vulgaris) BÖnh hiÕm, Êu trïng lµm t¾c ®éng m¹ch, kÕt qu¶ lµ m« bµo tæn th−¬ng g©y sèt, ®au bông vµ ®«i khi chÕt. Uèn v¸n Ngùa rÊt mÉn c¶m, do nhiÔm trïng vÕt th−¬ng, vÕt mæ; con vËt co cøng, co th¾t toµn th©n, co giËt vµ chÕt do suy h« hÊp. Tiªn mao trïng Do ruåi truyÒn, g©y thiÕu m¸u m¹n tÝnh, gÇy yÕu vµ cuèi cïng th−êng chÕt, ®«i khi sau triÖu chøng xuÊt hiÖn ban ®Çu nhiÒu th¸ng con vËt míi chÕt. 73
B¶ng 5.5 BÖnh lµm tr©u bß gÇy yÕu BÖnh Øa §Æc ®iÓm dÞch tÔ ch¶y Xeton huyÕt X¶y ra ë bß s÷a cao s¶n, vµi tuÇn sau khi ®Î; h¬i thë vµ s÷a cã mïi acetone, s¶n l−îng s÷a gi¶m, hÇu hÕt khái bÖnh. Ngé ®éc Anatoxin X¶y ra ë bª, nghÐ ¨n cá kh« hay thøc ¨n h¹t bÞ nÊm mèc, g©y tæn th−¬ng gan, cã thÓ chÕt sau mét vµi tuÇn. Giun ®òa bª nghÐ * X¶y ra ë bª nghÐ, ®Æc biÖt lµ nghÐ: d−íi 6 th¸ng tuæi: th−êng bÞ nhiÔm tõ mÑ qua s÷a khi bó, ®«i khi g©y chÕt. ThiÕu Canxi Photpho ThiÕu canxi th× hiÕm nh−ng thiÕu photpho th× phæ biÕn ë bß gÆm cá; gia sóc non ch©n dÞ d¹ng, ®i l¹i cøng nh¾c, x−¬ng dßn, gia sóc tr−ëng thµnh kÐm ¨n. S¸n l¸ gan Fasciola * X¶y ra ë tr©u bß mäi løa tuæi, do ch¨n th¶ gÇn n¬i èc n−íc ngät sinh sèng - triÖu chøng gåm thiÕu m¸u vµ s−ng phï ë d−íi hµm thµnh “hµm h×nh chai”, cã thÓ g©y chÕt. ThiÕu c«-ban X¶y ra ë loµi nhai l¹i ch¨n th¶, ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, cã thÓ lµm gia sóc gÇy sót tõ møc trung b×nh tíi møc nÆng vµ chÕt. ThiÕu ®ång * X¶y ra ë loµi nhai l¹i ch¨n th¶, ë nhiÒu vïng, triÖu chøng l©m sµng gåm thiÕu m¸u, chËm lín, l«ng mÊt mµu, Øa ch¶y. S¸n l¸ gan Dicrocoelium * BÖnh kh«ng phæ biÕn, gièng nh− nhiÔm s¸n l¸ gan Fasciola BÖnh phã lao * BÖnh x¶y ra r¶i r¸c, kh«ng phæ biÕn ë vïng nhiÖt ®íi; x¶y ra ë bß tr−ëng thµnh, g©y gÇy sót m¹n tÝnh víi triÖu chøng Øa ch¶y, ph©n thèi kh¾m, th−êng g©y chÕt. Suy dinh d−ìng Th−êng do ®ång cá qu¸ t¶i sau mïa h¹n... cã thÓ do c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c lµm phøc t¹p thªm nh− néi ký sinh trïng. Viªm d¹ dÇy-ruét do ký * BÖnh chñ yÕu cña loµi nhai l¹i, ®Æc biÖt ë c¸c ®ång cá sinh trïng ch¨n th¶ nhiÒu, c¸c løa tuæi ®Òu mÉn c¶m nh−ng gia sóc non m¾c bÖnh nÆng nhÊt. DÞch t¶ tr©u bß * BÖnh truyÒn nhiÔm g©y chÕt m¹nh; con vËt sèt, Øa ch¶y, ch¶y n−íc m¾t, n−íc mòi, ch¶y d·i, gÇy yÕu ®¸ng kÓ tr−íc khi chÕt. BÖnh s¸n l¸ m¸u * X¶y ra ë bß ch¨n th¶ gÇn n¬i sinh sèng cña èc n−íc 74
(Schistosomosis) ngät. Con vËt Øa ch¶y, kÐm ¨n, thiÕu m¸u. Ngé ®éc cá Senecio * Ngé ®éc khi gÆm cá hä Senecio, th−êng g©y bÖnh m¹n tÝnh do tæn th−¬ng gan; ngé ®éc cÊp vµ ®«i khi chÕt. ThiÕu Natri C¸c ®ång cá thiÕu Natri ph©n bè réng, ®Æc biÖt phæ biÕn ë ch©u Phi, con vËt thÌm muèi sinh ra uèng n−íc tiÓu, liÕm ®Êt vµ l«ng... Tiªn mao trïng BÖnh g©y gÇy sót m¹n tÝnh chñ yÕu, do ruåi ®èt truyÒn, x¶y ra ë ch©u ¸ trong ®ã cã ViÖt Nam. BÖnh ve Qu¸ nhiÒu ve lµ mét nguyªn nh©n phæ biÕn lµm gia sóc gÇy yÕu. BÖnh lao BÖnh nhiÔm trïng lµm suy nh−îc bß chñ yÕu, th−êng liªn quan ®Õn phæi g©y thë khã vµ ho kÐo dµi. 75