Sự biến đổi và liên tục của gia đình nông thôn Việt Nam: Những vấn đề đặt ra trong nghiên cứu thử nghiệm ở Yên Bái - Vũ Tuấn Huy

X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 1 (77), 2002 21<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Sù biÕn ®æi vµ liªn tôc<br /> cña gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam:<br /> nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong nghiªn cøu thö nghiÖm<br /> ë Yªn B¸i<br /> <br /> Vò tuÊn huy<br /> <br /> <br /> <br /> Giíi thiÖu<br /> Môc ®Ých cña nghiªn cøu thö nghiÖm trong dù ¸n hîp t¸c cña nhãm "Micro"<br /> bao gåm 4 viÖn: X· héi häc, D©n téc häc, Trung t©m §Þa lý vµ Trung t©m Nghiªn cøu<br /> Gia ®×nh vµ Phô n÷ vÒ ®Ò tµi “Gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam: ®éng th¸i cña sù biÕn<br /> ®æi vµ liªn tôc” lµ nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu, c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn<br /> cøu mang tÝnh liªn ngµnh.<br /> KÕt qu¶ cña nghiªn cøu thö nghiÖm nµy kh«ng nh»m gi¶i thÝch, mµ ®óng<br /> h¬n, tõ nh÷ng b»ng chøng h¹n chÕ qua pháng vÊn vµ quan s¸t, nhãm nghiªn cøu<br /> muèn ®−a ra nh÷ng vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu s©u h¬n vÒ biÕn ®æi gia ®×nh, nh÷ng yÕu<br /> tè t¸c ®éng còng nh− hËu qu¶ cña nã ®èi víi gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam. Nh÷ng<br /> khÝa c¹nh nµo cña gia ®×nh ®· biÕn ®æi ®Ó gia ®×nh duy tr× sù liªn tôc nh− mét thiÕt<br /> chÕ. C¸c hé gia ®×nh ë n«ng th«n ®· ®Æt ra nh÷ng chiÕn l−îc sèng nh− thÕ nµo ®Ó<br /> thÝch nghi vµ b¾t kÞp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi míi. Mét vÊn ®Ò cã tÇm quan<br /> träng kh«ng kÐm lµ x¸c ®Þnh c¬ chÕ phèi hîp gi÷a c¸c bªn tham gia nh»m sö dông<br /> tèi ®a nh÷ng −u thÕ vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu mang tÝnh ®Æc thï cña mçi ngµnh.<br /> I. Nh÷ng ®Æc ®iÓm kinh tÕ-x· héi-v¨n hãa cña ®Þa bµn nghiªn cøu<br /> Víi môc ®Ých nªu trªn, viÖc chän x· C¸t ThÞnh, mét x· vïng nói cña huyÖn<br /> V¨n ChÊn, tØnh Yªn B¸i ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra cña ®ît nghiªn cøu thö<br /> nghiÖm nµy. C¸t ThÞnh lµ mét x· miÒn nói, víi diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn lµ 16. 680 ha,<br /> trong ®ã ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp lµ 444 ha. TÝnh ®Õn 1/4/1999 th× d©n sè lµ 7632<br /> ng−êi theo tæng ®iÒu tra d©n sè, trong ®ã 3833 nam giíi vµ 3799 n÷ giíi. Cã 10 d©n<br /> téc: phÇn lín lµ d©n téc Kinh, chiÕm kho¶ng gÇn mét nöa (44,6%), tiÕp theo lµ d©n<br /> téc Tµy (22,5%), d©n téc H'M«ng (17,8%), d©n téc Dao (8%), d©n téc M−êng (5,5%) vµ<br /> d©n téc Th¸i (1,3%). Cßn l¹i lµ d©n téc £ ®ª, X¶ Phµn, Phï L¸, Cao Lan, bèn d©n téc<br /> nµy chiÕm 0,3%. §iÒu ®Æc biÖt lµ ng−êi Kinh di c− ®Õn ®©y tõ nhiÒu nguån: ®i khai<br /> hoang cã tæ chøc, c¸n bé nghØ h−u ®Þnh c− ë ®©y, nh−ng cho ®Õn nay chiÕm gÇn mét<br /> nöa d©n sè cña x·.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 Sù biÕn ®æi vµ liªn tôc cña gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> X· chñ yÕu lµm n«ng nghiÖp nh− trång lóa, ch¨n nu«i, trång chÌ vµ c©y ¨n<br /> qu¶. Khu vùc trung t©m x· cã d©n c− ®«ng ®óc, cã c¸c nghÒ nh− bu«n b¸n, lµm dÞch<br /> vô, thñ c«ng hoÆc cã n¬i lµm nghÒ khai th¸c ®¸, c¸t, sái. Kho¶ng trªn 100 lao ®éng<br /> trong x· ®−îc tuyÓn lµm c«ng nh©n cña nhµ m¸y chÌ. Ngoµi ra cã mét sè lao ®éng<br /> hîp ®ång cho nhµ m¸y chÌ theo thêi vô.<br /> Møc sèng cña hé gia ®×nh ®· t¨ng lªn kÓ tõ khi hé gia ®×nh trë thµnh ®¬n vÞ<br /> tù chñ s¶n xuÊt (1990). Trªn m¶nh ®Êt ®−îc chia, hé gia ®×nh tù gieo trång vµ b¸n<br /> s¶n phÈm. Nhu cÇu trao ®æi trªn thÞ tr−êng t¨ng lªn ®· h×nh thµnh nh÷ng hé chuyªn<br /> kinh doanh, dÞch vô hoÆc kÕt hîp gi÷a bu«n b¸n vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i.<br /> Theo ®¸nh gi¸ cña l·nh ®¹o th× hiÖn nay x· kh«ng cã hé giµu. Hé kh¸ chiÕm 20% víi<br /> nh÷ng tiªu chuÈn nh− nhµ x©y hoÆc nhµ sµn lîp ngãi, cã tivi hoÆc xe m¸y, thu nhËp<br /> trung b×nh ®Çu ng−êi 2 triÖu ®ång/n¨m. Hé trung b×nh chiÕm 60% víi møc thu nhËp<br /> 1 triÖu ®ång/n¨m. Sè cßn l¹i lµ c¸c hé nghÌo ®ãi.<br /> VÒ mÆt gi¸o dôc, tuy lµ x· vïng cao nh−ng vÒ gi¸o dôc kh¸ ph¸t triÓn: cã 2<br /> tr−êng TiÓu häc, mét tr−êng ghÐp TiÓu häc vµ Trung häc c¬ së; tr−êng Phæ th«ng<br /> trung häc cña huyÖn còng ®Æt trªn ®Þa bµn x·. §èi víi nh÷ng b¶n ë xa tr−êng tõ 7<br /> ®Õn 8 km, cã c¸c líp ghÐp chñ yÕu lµ cÊp TiÓu häc cho con em ®ång bµo d©n téc. §¸nh<br /> gi¸ vÒ tû lÖ nhËp häc vµ kh¶ n¨ng häc tËp cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm d©n téc,<br /> theo nghÒ nghiÖp cña bè mÑ vµ giíi tÝnh cña con c¸i. TrÎ em trong c¸c gia ®×nh lµm<br /> n«ng nghiÖp th−êng häc kÐm h¬n c¸c ch¸u con c¸n bé, bu«n b¸n. TrÎ em g¸i th−êng<br /> häc kÐm h¬n trÎ em trai ë nh÷ng líp cao. Tû lÖ bá häc trong c¸c nhãm thiÓu sè vµ trÎ<br /> em g¸i cßn cao.<br /> Nh÷ng ®Æc ®iÓm kinh tÕ – x· héi nµy cho thÊy cã nh÷ng biÕn ®æi x· héi d−íi<br /> t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch d©n sè, chÝnh s¸ch ®Êt ®ai, sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ vµ<br /> thÞ tr−êng vµ giao l−u v¨n hãa trªn ®Þa bµn x· C¸t ThÞnh trong giai ®o¹n gÇn ®©y.<br /> Gia ®×nh ®· biÕn ®æi nh− thÕ nµo d−íi t¸c ®éng cña nh÷ng yÕu tè nµy. PhÇn tiÕp sau<br /> sÏ xem xÐt nh÷ng biÕn ®æi trong ®êi sèng gia ®×nh, c¸c chiÕn l−îc sèng cña hé gia<br /> ®×nh ®Ó thÝch nghi víi nh÷ng c¬ héi vµ hoµn c¶nh míi.<br /> II. Nh÷ng biÕn ®æi trong ®êi sèng gia ®×nh<br /> 1. H«n nh©n<br /> H«n nh©n lµ mét yÕu tè duy tr× sù liªn tôc cña gia ®×nh. Phong tôc, tËp qu¸n<br /> vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ nh÷ng chuÈn mùc v¨n hãa kh«ng chØ duy tr× sù liªn tôc<br /> cña gia ®×nh mµ cßn duy tr× b¶n s¾c téc ng−êi. §ã lµ nh÷ng chuÈn mùc trong nhãm<br /> vÒ c¸c ®Æc ®iÓm v¨n hãa-kinh tÕ-x· héi liªn quan ®Õn viÖc t×m hiÓu, quyÕt ®Þnh h«n<br /> nh©n, ph©n c«ng lao ®éng trong gia ®×nh. Trong mét x· cã nhiÒu téc ng−êi sèng céng<br /> ®ång, nh÷ng chuÈn mùc h«n nh©n cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c téc ng−êi. VÝ dô, trong<br /> mét pháng vÊn nhãm ng−êi Dao t¹i x· C¸t ThÞnh, cho thÊy: “Tr−íc ®©y phong tôc<br /> ng−êi Dao kh«ng lÊy ng−êi d©n téc kh¸c. Ng−êi Dao rÊt Ýt ly h«n v× nÕu x¶y ra ly h«n<br /> th× ng−êi ®µn «ng ph¶i lµm lÔ chay rÊt tèn kÐm. Ng−êi H'M«ng th−êng kÕt h«n sím,<br /> kh«ng cã ly h«n v× bÊt cø nguyªn nh©n nµo. NÕu vî chång kh«ng sèng víi nhau th× hä<br /> sÏ ¨n l¸ ngãn ®Ó chÕt".<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò TuÊn Huy 23<br /> <br /> <br /> Tuy nhiªn, nh÷ng chuÈn mùc h«n nh©n hiÖn nay ®· cã sù biÕn ®æi: tû lÖ<br /> h«n nh©n kh¸c téc ng−êi trong x· t¨ng lªn. Trong sè c¸c pháng vÊn s©u vµ pháng<br /> vÊn nhãm tËp trung, cã nhiÒu cÆp vî chång cã vî hay chång kh«ng cïng d©n téc<br /> kÕt h«n víi nhau.<br /> Mét trong nh÷ng yÕu tè hiÓn nhiªn kh¸c cña sù liªn tôc lµ n¬i ë sau h«n<br /> nh©n. Trong c¸c d©n téc sèng trªn ®Þa bµn x·, dßng hä vµ n¬i ë sau h«n nh©n ®−îc<br /> tÝnh vÒ ®»ng nhµ chång. N¬i ë cña c¸c d©n téc trong céng ®ång cã sù ph©n ®Þnh<br /> thµnh tõng th«n. Trong 28 th«n cña x·, mçi th«n lµ mét d©n téc ngo¹i trõ khu thÞ tø,<br /> ë ®ã phÇn lín lµ ng−êi Kinh, ngoµi ra cßn cã mét sè hé gia ®×nh lµ ng−êi d©n téc kh¸c<br /> lµm nghÒ dÞch vô vµ bu«n b¸n.<br /> Trong ®êi sèng gia ®×nh tõ c¸c c«ng viÖc s¶n xuÊt, néi trî, cã mét xu h−íng<br /> ngµy cµng t¨ng sù chia sÎ nghÜa vô vµ quyÒn gi÷a vî vµ chång. Tuy nhiªn, xu h−íng<br /> nµy kh¸c nhau theo téc ng−êi, ®Æc ®iÓm nghÒ nghiÖp vµ møc sèng hé gia ®×nh. “C¸c<br /> c«ng viÖc trong gia ®×nh th× mäi ng−êi ®Òu lµm. Khi ®i lµm ®ång vÒ, mçi ng−êi mét<br /> viÖc nh− vî nÊu c¬m th× chång cho lîn gµ ¨n. Nh÷ng lóc ®i lµm ch−a vÒ mµ c¸c ch¸u<br /> kh«ng cã nhµ th× anh Êy còng nÊu c¬m ®−îc” (Pháng vÊn s©u, phô n÷ d©n téc Tµy, 40<br /> tuæi lµm ruéng, kinh tÕ trung b×nh). “Khi chi tiªu nh÷ng viÖc nhá nh− mua thøc ¨n,<br /> quÇn ¸o th× ng−êi phô n÷ quyÕt ®Þnh, cßn viÖc lín nh− mua ®µi, xe, tivi, lµm nhµ,<br /> c−íi con th× hai vî chång bµn b¹c” (Pháng vÊn nhãm ng−êi Dao).<br /> Vai trß cña phô n÷ trong kinh tÕ gia ®×nh t¨ng lªn còng thay ®æi nhËn thøc<br /> vµ ®Þa vÞ cña hä ®èi víi ng−êi chång. Ng−êi vî cµng tù chñ vÒ kinh tÕ th× hä cµng<br /> b×nh ®¼ng h¬n víi ng−êi chång trong quan hÖ gia ®×nh. "Em lµ ng−êi biÕt gi¸ trÞ cña<br /> ®ång tiÒn nªn mua s¾m tµi s¶n ®¾t tiÒn nh− xe m¸y, tivi, m¸y giÆt, tñ l¹nh, ®iÖn<br /> tho¹i, mua thªm ®Êt ®óng lµ em cã bµn víi chång nh÷ng thùc ra chång em ch¶ gãp<br /> ®−îc ®iÒu g× hay ho, toµn lµ em tù quyÕt. Bµn mua c¸i m¸y giÆt th× chång em b¶o lµ<br /> xa xØ, a dua theo ng−êi thµnh phè. Nh−ng em th× hµng hä tèi m¾t tèi mòi, con g¸i th×<br /> c¬m n−íc häc hµnh. C¸i m¸y giÆt nã lµm ®ì m×nh l¾m. L¾p ®iÖn tho¹i anh Êy còng<br /> ng¹i v× ë ®©y ch¶ mÊy nhµ cã ®iÖn tho¹i. Nh−ng ®Õn giê bu«n b¸n lµm ®¹i lý cho c¶<br /> mét vïng mµ kh«ng cã ®iÖn tho¹i th× kh«ng lµm ¨n ®−îc". (Pháng vÊn s©u mét phô<br /> n÷ ng−êi Kinh, bu«n b¸n, kinh tÕ giµu)<br /> VÒ quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a vî vµ chång trong gia ®×nh, pháng vÊn mét phô n÷<br /> bu«n b¸n, ng−êi Kinh, chÞ cho biÕt: ”Ng−êi Tµy, ng−êi Dao gÇn gièng nh− ng−êi<br /> Kinh, vî chång t«n träng vµ g¾n bã víi nhau. ChØ cã phô n÷ H'M«ng lµ khæ nhÊt, hä<br /> cam chÞu l¹ lïng l¾m. Hä lµm lông quÇn quËt suèt ngµy, cßn «ng chång th× say r−îu<br /> ch¼ng cßn biÕt trêi ®Êt lµ g× c¶".<br /> Vai trß kinh tÕ cña phô n÷ trong gia ®×nh t¨ng lªn, bªn c¹nh nh÷ng khÝa c¹nh<br /> tÝch cùc, quan hÖ vî chång còng cã nh÷ng x¸o trén do tÝnh mÆc c¶m cña ®µn «ng vÒ<br /> vai trß cña m×nh, hoÆc ng−êi vî coi th−êng ng−êi chång. “Ai lµ ng−êi gi÷ vai trß kinh<br /> tÕ trong gia ®×nh th× ng−êi Êy quan träng nhÊt. Cã gia ®×nh ë gÇn nhµ em, vî bu«n<br /> b¸n kiÕm ra nhiÒu tiÒn, coi th−êng chång lµ c«ng nh©n nhµ m¸y chÌ kiÕm ®−îc Ýt tiÒn<br /> h¬n. Vî chång lôc ®ôc rèi lo¹n ch¼ng ®©u ra ®©u, Çm Ü ch¶ mÊy ngµy yªn æn".<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 Sù biÕn ®æi vµ liªn tôc cña gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> Ng−êi phô n÷ tham gia nhiÒu h¬n vµo c¸c ho¹t ®éng céng ®ång. Bªn c¹nh sù<br /> thay ®æi trong ph©n c«ng lao ®éng trong gia ®×nh, sù thay ®æi t©m thÕ cña ng−êi<br /> chång còng lµ yÕu tè quan träng cho sù biÕn ®æi nµy trong ®Þa vÞ ng−êi phô n÷. “C¸ch<br /> ®©y kho¶ng 10 n¨m, phô n÷ rÊt khã tham gia c«ng t¸c x· héi. Ng−êi chång c¶n trë vî<br /> ®i häp hµnh. Nh−ng ®Õn nay t×nh h×nh ®· thay ®æi. Ng−êi chång cßn khuyÕn khÝch vî<br /> ®i häp phô n÷ vµ khuyÕn n«ng” (Pháng vÊn nhãm ng−êi Dao)<br /> Kh«ng chØ nh÷ng khÝa c¹nh trong sù h×nh thµnh h«n nh©n vµ nh÷ng quan hÖ<br /> gi÷a vî vµ chång trong ®êi sèng h«n nh©n vµ gia ®×nh cã sù biÕn ®æi, ly h«n còng ®·<br /> xuÊt hiÖn vµ cã xu h−íng t¨ng. Theo ý kiÕn cña Héi tr−ëng Héi phô n÷ x·, tõ ®Çu n¨m<br /> ®Õn nay ®· cã 4 vô ly h«n, trong ®ã cã 1 vô ly h«n cña ng−êi H'M«ng. Nguyªn nh©n<br /> cña nh÷ng vô ly h«n nµy lµ do ng−êi chång nghiÖn hót hoÆc cê b¹c, hoÆc ngo¹i t×nh.<br /> Sù níi láng cña c¸c chuÈn mùc trong nhãm vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ sù<br /> thay ®æi ®Ó thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi ®· biÕn ®æi. Bªn c¹nh yÕu tè téc<br /> ng−êi, cã thÓ ®−a ra gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng chuÈn mùc trong nhãm vÒ ®Æc ®iÓm kinh tÕ<br /> – x· héi kh¸c liªn quan ®Õn h«n nh©n vµ gia ®×nh còng sÏ biÕn ®æi do ¶nh h−ëng cña<br /> c¸c yÕu tè di c−, n©ng cao møc sèng vµ tr×nh ®é häc vÊn trong quan ®iÓm vÒ b×nh<br /> ®¼ng giíi. Nghiªn cøu vÒ nh÷ng chuÈn mùc trong nhãm vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh sÏ<br /> cho phÐp chóng ta hiÓu râ h¬n nh÷ng lÜnh vùc nµo cña ®êi sèng gia ®×nh biÕn ®æi,<br /> nh÷ng chuÈn mùc trong nhãm nµo sÏ ®−îc cñng cè ®Ó ®¶m b¶o tÝnh liªn tôc cña gia<br /> ®×nh. Tuy nhiªn vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu s©u thªm lµ t¹i sao cã sù níi láng ®ã.<br /> 2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm kinh tÕ cña hé gia ®×nh<br /> Cã mét gi¶ ®Þnh r»ng kinh tÕ n«ng nghiÖp trë nªn Ýt kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu<br /> cÇu riªng cña hé gia ®×nh khi nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt bÞ chi phèi bëi nhu cÇu thÞ<br /> tr−êng mµ hä kh«ng kiÓm so¸t vµ chØ tham gia mét c¸ch gi¸n tiÕp. Khi nÒn s¶n xuÊt<br /> ë n«ng th«n ®Þnh h−íng ®Õn thÞ tr−êng vµ trong xu h−íng héi nhËp vµo hÖ thèng thÕ<br /> giíi, s¶n xuÊt kh«ng mang tÝnh chÊt tù cÊp tù tóc vµ lao ®éng ®−îc tr¶ l−¬ng trë<br /> thµnh ngµy cµng quan träng.<br /> Kinh tÕ hé gia ®×nh cã nhiÒu biÕn ®æi tõ khi cã chÝnh s¸ch kho¸n ®Êt vµ hé gia<br /> ®×nh trë thµnh mét ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ. HiÖu qu¶ s¶n xuÊt t¨ng lªn kh«ng chØ n©ng<br /> cao møc sèng mµ cßn më réng trao ®æi trªn thÞ tr−êng, xuÊt hiÖn nh÷ng ngµnh míi. NÕu<br /> nh− tr−íc khi thùc hiÖn kho¸n, hÇu hÕt hé gia ®×nh ë ®©y lµm n«ng nghiÖp th× hiÖn nay<br /> cã 20% hé phi n«ng nghiÖp lµm c¸c nghÒ nh− bu«n b¸n, dÞch vô, khai th¸c c¸t, ®¸ sái.<br /> Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kinh doanh trªn c¬ së hé gia ®×nh còng cã nhiÒu thay<br /> ®æi theo xu h−íng ¸p dông khoa häc vµ tiÕn bé c«ng nghÖ. Trong s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp, nhiÒu hé gia ®×nh ®· mua m¸y ®Ó lµm ®Êt, xay s¸t lóa cho gia ®×nh vµ lµm<br /> thuª cho c¸c hé kh¸c. Kinh tÕ hé gia ®×nh n«ng nghiÖp chñ yÕu lµ trång lóa, chÌ kÕt<br /> hîp trång c©y ¨n qu¶, ch¨n nu«i, khai th¸c rõng. Tr−íc ®©y ng−êi Kinh lªn khai<br /> hoang mua tr©u bß cña ng−êi H’M«ng th× hiÖn nay, nhiÒu hé gia ®×nh ng−êi Kinh<br /> b¸n tr©u bß cho ng−êi H’M«ng. Nh÷ng hé gia ®×nh nu«i ba ba thµnh lËp héi ch¨n<br /> nu«i vµ cã thÞ tr−êng tiªu thô æn ®Þnh. Mét vµi hé gia ®×nh bu«n b¸n, viÖc giao dÞch<br /> mua hµng qua ®iÖn tho¹i víi sè l−îng lín vµ b¸n bu«n lµ chÝnh.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò TuÊn Huy 25<br /> <br /> <br /> Cµng g¾n víi thÞ tr−êng, møc sèng cña hé gia ®×nh cµng t¨ng. Nh÷ng ng−êi<br /> bu«n b¸n, dÞch vô chiÕm tû lÖ cao nhÊt trong 20% sè hé kh¸ vµ giµu cña x·. Nh÷ng<br /> hé gia ®×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã s¶n phÈm tiªu thô ®−îc trªn thÞ tr−êng cã møc<br /> sèng cao h¬n so víi nh÷ng hé gia ®×nh thuÇn n«ng. “Kho¶ng 70 hé bu«n b¸n cã møc<br /> thu nhËp b×nh qu©n 30-40 triÖu ®ång n¨m, víi møc ®ãng gãp ng©n s¸ch kho¶ng 1<br /> triÖu ®ång/hé/n¨m. Kho¶ng 100 hé khai th¸c c¸t, ®¸ sái cã møc thu nhËp 40-50<br /> triÖu ®ång/hé/n¨m.” (Pháng vÊn Chñ tÞch x·)<br /> So víi 10 n¨m tr−íc ®©y th× hiÖn nay kinh tÕ kh¸ h¬n, tuy nhiªn cã sù ph©n<br /> hãa giµu nghÌo kh¸ râ. “Trong ®Þa bµn x· nµy, nh×n chung th× ng−êi Kinh ë d−íi<br /> xu«i lªn lµ kh¸ nhÊt, råi ®Õn ng−êi Tµy, sau lµ ng−êi Dao, ng−êi Th¸i, ng−êi M−êng,<br /> cuèi cïng lµ ng−êi Phï L¸, ng−êi H'M«ng. Trong 27 xãm b¶n th× c¸c xãm ë gÇn<br /> ®−êng quèc lé kh¸ h¬n, cßn c¸c b¶n vïng s©u vïng xa th× ®a sè lµ nghÌo khã. B¶n<br /> trång lóa th× kinh tÕ kh¸ h¬n b¶n trång chÌ. Nh÷ng hé gia ®×nh bu«n b¸n th× kh¸<br /> h¬n c¶” (Pháng vÊn s©u mét phô n÷ lµm nghÒ bu«n b¸n).<br /> §øng tr−íc nh÷ng thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch, hé gia ®×nh n«ng d©n cã nh÷ng<br /> thay ®æi vµ thÝch nghi tr−íc søc Ðp cña thÞ tr−êng. Hé gia ®×nh cã ba ph¶n øng vÒ<br /> ph−¬ng diÖn kinh tÕ: (1) duy tr× s¶n xuÊt tù cÊp tù tóc, (2) S¶n xuÊt ®Ó b¸n trªn thÞ<br /> tr−êng, (3) Cè g¾ng cã mét hoÆc nhiÒu thµnh viªn cña hé gia ®×nh lµm viÖc trong lÜnh<br /> vùc phi n«ng nghiÖp. T−¬ng øng lµ ba lo¹i h×nh gia ®×nh vÒ ph−¬ng diÖn kinh tÕ: tù<br /> cÊp tù tóc, s¶n xuÊt theo mïa vô ®Ó b¸n, vµ ®a khu vùc.<br /> Nh÷ng chuyÓn biÕn gÇn ®©y trong kinh tÕ hé gia ®×nh cho thÊy nh÷ng ®Þnh<br /> h−íng chÝnh s¸ch ®óng cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®−îc ng−êi d©n ñng hé. “Lµ mét<br /> x· vïng cao, muèn ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i ph¸ thÕ ®éc canh cña c©y lóa, khuyÕn<br /> khÝch mäi thµnh phÇn kinh tÕ ph¸t triÓn. Kinh tÕ tËp thÓ vµ c¸ nh©n, c¸c héi, hîp t¸c<br /> x· ai cã suy nghÜ më ra lèi tho¸t th× chóng t«i khuyÕn khÝch, cÊp vèn, t¸c ®éng ®Õn<br /> ng©n hµng cho vay vèn cña ng−êi nghÌo vµ kh«ng thu thuÕ” (Pháng vÊn l·nh ®¹o x·).<br /> Nh÷ng ®Æc ®iÓm nh− truyÒn thèng cña ®Þa ph−¬ng lµ nh÷ng yÕu tè quan<br /> träng trong viÖc x¸c ®Þnh t¹i sao mét lµng vµ c¸c hé gia ®×nh chuyÓn tõ ®Þnh h−íng<br /> tù tóc sang ®Þnh h−íng kh«ng tù tóc. §−a ra mét chÝnh s¸ch thay ®æi, nh÷ng xu<br /> h−íng s¶n xuÊt theo mïa vô ë nh÷ng lµng cã truyÒn thèng s¶n xuÊt hµng ®Ó b¸n<br /> ®−îc lµm m¹nh thªm, vµ tû lÖ nh÷ng hé gia ®×nh s¶n xuÊt theo mïa vô ®Ó b¸n t¨ng<br /> lªn. T−¬ng tù nh÷ng lµng gÇn víi ®« thÞ sÏ bÞ t¸c ®éng m¹nh mÏ cña dßng th«ng tin<br /> vµ vèn, s¶n xuÊt theo mïa vô ®Ó b¸n vµ ®a khu vùc cã xu h−íng t¨ng lªn. Cuèi cïng<br /> lµ kh¶ n¨ng cña c¸c nhµ l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng t¹o ra nh÷ng c¬ héi kinh doanh cho<br /> lµng vµ nh÷ng doanh nghiÖp trªn c¬ së céng ®ång sÏ dÉn ®Õn sù ®a d¹ng kinh tÕ.<br /> 3. C¸c chiÕn l−îc sèng cña hé gia ®×nh:<br /> Chayanov lý luËn r»ng n«ng d©n giái trong viÖc ®Æt ra c¸c chiÕn l−îc sèng ®Ó<br /> ®èi phã vµ cã thÓ sö dông ®Ó kiÓm so¸t viÖc triÓn khai lao ®éng hé gia ®×nh ®Ó ®¸p<br /> øng nh÷ng c¬ héi míi. Trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ tõ tËp trung quan liªu<br /> bao cÊp sang thÞ tr−êng, viÖc trao tr¸ch nhiÖm quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt ®· t¹o ra sù linh<br /> ho¹t vµ kh¶ n¨ng lín h¬n trong viÖc sö dông nguån lùc cña hé gia ®×nh. NÕu ®Êt ®ai<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 Sù biÕn ®æi vµ liªn tôc cña gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> trë nªn Ýt ®i vµ cã nhiÒu lao ®éng d− thõa, hé gia ®×nh cã thÓ theo ®uæi chiÕn l−îc<br /> chuyÓn mét sè thµnh viªn gia ®×nh sang c¸c khu vùc kh¸c.<br /> §Æc ®iÓm nh©n khÈu vµ lo¹i h×nh hé gia ®×nh: c¶ quy m« gia ®×nh vµ cÊu tróc<br /> bªn trong cña nã, ®Æc biÖt lµ sè lao ®éng sÏ cã nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn ®Æc ®iÓm cña lùc<br /> l−îng lao ®éng vµ kh¶ n¨ng cña hé gia ®×nh nh»m ®¸p øng nh÷ng môc tiªu s¶n xuÊt.<br /> Vµo n¨m 1993, viÖc chia ruéng b×nh qu©n theo nh©n khÈu, hé gia ®×nh cã nhiÒu<br /> ng−êi sÏ cã nhiÒu ruéng ®Êt h¬n. Nh÷ng hé gia ®×nh cã nhiÒu ruéng ®Êt vµ cã nhiÒu<br /> lao ®éng sÏ cã ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. Trong ®iÒu kiÖn cßn nhiÒu ®Êt<br /> hoang hãa, hé gia ®×nh nhiÒu lao ®éng còng cã nhiÒu lîi thÕ h¬n trong viÖc më réng<br /> ®Êt ®ai. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, t¨ng møc sinh ®Ó t¨ng sè lao ®éng<br /> trong gia ®×nh kh«ng ph¶i lµ mét chiÕn l−îc mµ gia ®×nh lùa chän.<br /> Nguån lùc cña hé gia ®×nh nh− ®Êt ®ai, vèn quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng më réng s¶n<br /> xuÊt; ®Þa vÞ giai cÊp x· héi vµ viÖc ®¶m ®−¬ng c¸c vai trß chÝnh trÞ vµ qu¶n lý trong<br /> céng ®ång cña thµnh viªn hé gia ®×nh cã thÓ lµm t¨ng kh¶ n¨ng cña hé gia ®×nh<br /> tr−íc nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ vµ lùa chän x· héi.<br /> Trong ph¹m vi hé gia ®×nh ë khu vùc n«ng th«n, viÖc kÕt hîp gi÷a s¶n xuÊt<br /> n«ng nghiÖp vµ bu«n b¸n, dÞch vô lµ c¬ së cho sù ph¸t triÓn æn ®Þnh. §iÒu ®ã gi¶i<br /> thÝch t¹i sao mét sè hé gia ®×nh bu«n b¸n cßn mua thªm ®Êt. Trong s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp, ph¸ thÕ ®éc canh, ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶ vµ ch¨n nu«i g¾n víi thÞ tr−êng<br /> ®ang lµ ®Þnh h−íng cña c¸c hé gia ®×nh.<br /> Tõ gãc ®é nh©n khÈu häc, cã thÓ xem c¸c gia ®×nh chän viÖc di chuyÓn lao<br /> ®éng lµ mét chiÕn l−îc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ gia ®×nh. Tõ viÖc ®Çu t− cho con c¸i, ®Õn<br /> viÖc di chuyÓn mét bé phËn lao ®éng hoÆc c¶ hé gia ®×nh ®Õn nh÷ng vïng lµm kinh tÕ<br /> thuËn lîi h¬n.<br /> Ph¸t triÓn nguån lùc b»ng viÖc ®Çu t− häc hµnh cho con c¸i víi hy väng ®i tho¸t<br /> ly lµ mét chiÕn l−îc cña nhiÒu hé gia ®×nh. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy phô thuéc rÊt nhiÒu<br /> vµo kh¶ n¨ng kinh tÕ hiÖn t¹i cña hé gia ®×nh. Pháng vÊn s©u mét hé gia ®×nh ng−êi<br /> Tµy, møc sèng trung b×nh, chÞ cho biÕt: ”Hai ch¸u häc hµnh ®−îc. C¶ nhµ ®ång ý<br /> kh«ng mua tivi ®Ó cho c¸c ch¸u tËp trung häc tèt víi hy väng sau nµy sÏ ®i tho¸t ly".<br /> Nh÷ng quan hÖ hä hµng vµ m¹ng l−íi x· héi còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó hé gia ®×nh<br /> më réng kh¶ n¨ng lùa chän c¸c chiÕn l−îc sèng thÝch hîp. Trong mét sè gia ®×nh lµm<br /> ¨n kh¸ gi¶ cña ng−êi Kinh ®Þnh c− t¹i x· C¸t ThÞnh, nhiÒu thµnh viªn trong dßng hä<br /> ë n¬i xuÊt c− ®· lªn ®©y t×m c¬ héi viÖc lµm. MÆt kh¸c, cã mét sè gia ®×nh ng−êi Kinh<br /> ®Þnh c− ë ®©y ®· di chuyÓn vµo trong Nam nhê quan hÖ hä hµng.<br /> Trong lµn sãng cæ phÇn hãa c¸c doanh nghiÖp, cã hé gia ®×nh lùa chän h×nh<br /> thøc mua cæ phÇn. Pháng vÊn mét c¸n bé x· cho biÕt, anh cã ch©n trong héi ®ång<br /> qu¶n trÞ cña nhµ m¸y chÌ nhê mua cæ phÇn.<br /> Kh¶ n¨ng cña hé gia ®×nh n«ng d©n t¹o ra c¸c chiÕn l−îc sèng ®Ó ®¸p øng víi<br /> nh÷ng th¸ch thøc kinh tÕ vµ chÝnh trÞ sÏ ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng yÕu tè bªn trong<br /> vµ bªn ngoµi gia ®×nh nªu trªn. Trong lµn sãng cña chÝnh s¸ch ®æi míi, nh÷ng c¬ héi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò TuÊn Huy 27<br /> <br /> <br /> thay ®æi tõ ®Þa ph−¬ng nµy ®Õn ®Þa ph−¬ng kh¸c; nh÷ng liªn hÖ víi bªn ngoµi cã<br /> chiÒu c¹nh th©n téc - sù hiÖn diÖn hoÆc thiÕu nh÷ng ng−êi hä hµng ë bªn ngoµi céng<br /> ®ång lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nãi chung vµ lo¹i chiÕn l−îc<br /> nh÷ng hé gia ®×nh chÊp nhËn. Nh÷ng ng−êi hä hµng trë thµnh mét nguån lùc ®Çu t−<br /> vµ kü n¨ng kinh doanh. Tuy nhiªn, ph©n biÖt gi÷a nh÷ng ¶nh h−ëng cña hä hµng víi<br /> nh÷ng tiÒm lùc kh¸c nhau sèng ë n¬i kh¸c (thµnh phè lín, n−íc ngoµi) lµ ®iÒu quan<br /> träng. Møc ®é s¸p nhËp vµo nÒn kinh tÕ toµn cÇu cµng lín th× nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn<br /> chiÕn l−îc cña hé gia ®×nh vµ nh÷ng thay ®æi trong cÊu tróc hé gia ®×nh cµng lín.<br /> III. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®Æt ra trong nghiªn cøu biÕn ®æi gia ®×nh<br /> Khi xem biÕn ®æi gia ®×nh nh− mét vÊn ®Ò nghiªn cøu, Maria Coleta F. A. De<br /> Oliveira ®· chØ ra r»ng chñ ®Ò nµy bÞ ch×m trong sù khñng ho¶ng lý thuyÕt:”Chóng<br /> ta kh«ng cã mét lý thuyÕt cã thÓ tãm t¾t nh÷ng biÕn ®æi diÔn ra qua thêi gian vµ kÕt<br /> hîp chóng thµnh mét tËp hîp c¸c gi¶ thuyÕt ®ång nhÊt vÒ nh÷ng c¬ chÕ x· héi, v¨n<br /> hãa vµ kinh tÕ cho nh÷ng biÕn ®æi nµy”.<br /> Trong hoµn c¶nh nh− vËy, thay cho viÖc ®i t×m mét lý thuyÕt phæ qu¸t nghiªn<br /> cøu biÕn ®æi gia ®×nh, c¸c nhµ nghiªn cøu tËp trung vµo nh÷ng khÝa c¹nh cô thÓ cña<br /> biÕn ®æi gia ®×nh hoÆc nh÷ng biÕn ®æi trong nh÷ng lÜnh vùc ®Æc biÖt g¾n víi gia ®×nh<br /> dùa trªn c¸c lý thuyÕt bé phËn víi møc ®é trõu t−îng vµ kh¸i qu¸t hãa trung b×nh vµ<br /> ®iÒu nµy cho phÐp x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu mét c¸ch cô thÓ vµ râ rµng h¬n.<br /> Nghiªn cøu biÕn ®æi gia ®×nh kh«ng chØ gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc x¸c<br /> ®Þnh quan ®iÓm lý thuyÕt, mµ ngay thuËt ng÷ gia ®×nh vµ sù biÕn ®æi còng cÇn ph¶i<br /> ®−îc x¸c ®Þnh. Cã thÓ ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm gia ®×nh vµ hé gia ®×nh kh«ng cã sù<br /> kh¸c nhau nªn viÖc thu thËp c¸c th«ng tin vÒ gia ®×nh tõ hé gia ®×nh cã thÓ kh«ng<br /> bãp mÐo kÕt qu¶. Tuy nhiªn, c¸c chiÒu c¹nh kh¸c nhau cña gia ®×nh vÒ h«n nh©n,<br /> dßng m¸u vµ sèng chung cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng nghiªn cøu kh¸c nhau. HoÆc khi chia<br /> nhãm gia ®×nh thµnh nh÷ng quan hÖ nh− vî/chång, cha mÑ/con c¸i, v.v... cho phÐp<br /> x¸c ®Þnh vÊn ®Ò vµ môc ®Ých nghiªn cøu.<br /> Khi xem xÐt sù biÕn ®æi, chóng ta kh«ng thÓ xem xÐt sù biÕn ®æi chung mµ<br /> bá qua nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nhãm x· héi. BiÕn ®æi x· héi lµ sù vËn ®éng theo<br /> nh÷ng h−íng kh¸c nhau vµ ®«i khi m©u thuÉn víi nhau. Nh÷ng yÕu tè vµ qu¸<br /> tr×nh chung t¹o ra nh÷ng ¶nh h−ëng kh¸c nhau phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn x· héi<br /> cña c¸ nh©n vµ nhãm (Patarra vµ Oliveira, 1974). V× vËy kh«ng chØ tËp trung vµo<br /> gia ®×nh mµ c¶ nh÷ng chiÒu c¹nh kh¸c cña ®êi sèng x· héi, hiÖn t¹i vµ qu¸ khø<br /> cho phÐp x¸c ®Þnh cô thÓ kh¸i niÖm biÕn ®æi gia ®×nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch<br /> sö vµ v¨n hãa kh¸c nhau.<br /> BiÕn ®æi gia ®×nh ®−îc hiÓu lµ nh÷ng biÕn ®æi diÔn ra trong kho¶ng thêi gian<br /> sèng cña mçi c¸ nh©n hoÆc nhãm c¸c c¸ nh©n. Cã nh÷ng thêi ®iÓm trong chu kú<br /> sèng cña c¸c c¸ nh©n ®−îc chän ra ®Ó ph©n tÝch. V× vËy cã thÓ tËp trung c¶ vµo<br /> nh÷ng thêi ®iÓm ®Æc biÖt vµ nh÷ng giai ®o¹n chuyÓn ®æi, so s¸nh c¸c sù kiÖn nµy<br /> theo nh÷ng thêi gian vµ ®Þa ®iÓm kh¸c nhau, theo c¸c ®Æc ®iÓm kinh tÕ- x· héi kh¸c<br /> nh− nhãm, giai cÊp, téc ng−êi, v.v...<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 Sù biÕn ®æi vµ liªn tôc cña gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam ...<br /> <br /> Sö dông kÕt hîp c¸c ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh ®Ó cã thÓ thu thËp<br /> ®Çy ®ñ sè liÖu cã kh¶ n¨ng so s¸nh ®−îc lµ cÇn thiÕt ®Ó hiÓu ®−îc biÕn ®æi gia ®×nh.<br /> C¸c nghiªn cøu chän mÉu ®Þnh l−îng ghi l¹i nh÷ng thay ®æi qua thêi gian vµ cuéc<br /> sèng cña c¸c c¸ nh©n ®−îc quan s¸t. Nh÷ng th«ng tin nh− vËy cho phÐp gi¶i thÝch<br /> nh÷ng biÕn ®æi trong chu tr×nh sèng vµ so s¸nh gi÷a c¸c thÕ hÖ vµ c¸c giai ®o¹n.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. David A.. Handbook of Socialization Theory and Research, Rand McNally College<br /> Publishing Company, Chicago, 1969.<br /> 2. Debora Davis & Steven Harrell. The Chinese family in the post of Mao era, California<br /> Press, 1992.<br /> 3. Eshleman, J.R., The Family: An Introduction, Allyn and Bacon Inc., Boston,1988.<br /> 4. Karen Oppenheim Mason, Noriko o. Tsuya and Minja Kim Choe. The changing family in<br /> comparative perspective: Asia and the United States. East-West Center, 1998.<br /> 5. Lindsey, L. L., Gender Roles: A Sociological Perspective, Prentice Hall, Englewood Cliffs,<br /> New Jersey, 1990.<br /> 6. Lloyd Saxton.The Individual, marriage, and the family. California, Wadsworth Publishing<br /> Company, 1980.<br /> 7. Vò Khiªu: Gia ®×nh ViÖt Nam trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. T¹p chÝ X·<br /> héi häc, sè 4-2000.<br /> 8. Vò M¹nh Lîi: Mét sè quan ®iÓm lý thuyÕt vÒ giíi trong nghiªn cøu gia ®×nh. T¹p chÝ X· héi<br /> häc, sè 4-2000.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />