Sử dụng phương pháp Grap dạy bài tổng kết chương trong dạy học sinh tế bào ( sinh học 10 )

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP GRAP DẠY BÀI TỔNG KẾT CHƯƠNG<br /> TRONG DẠY HỌC SINH HỌC TẾ BÀO (SINH HỌC 10)<br /> Nguyễn Phúc Chỉnh - Ngô Thị Thuý Ngân (Trường ĐH Sư phạm- ĐH Thái Nguyên)<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Hiện nay ngành giáo dục đang tiến hành đổi mới chương trình và sách giáo khoa các<br /> môn học ở trường phổ thông. Việc tìm tòi những phương pháp dạy học có tiềm năng nâng cao<br /> chất lượng dạy học là một việc làm cần thiết. Phương pháp grap đã được áp dụng trong dạy học<br /> nhiều môn học, với những ưu điểm của phương pháp này có thể vận dụng để nâng cao chất<br /> lượng các bài tổng kết chương trong chương trình sinh học tế bào (sinh học 10).<br /> 2. Phương pháp grap trong dạy học<br /> Theo từ điển Anh - Việt, grap (grap) có nghĩa là đồ thị - biểu đồ gồm có một đường hoặc<br /> nhiều đường biểu diễn sự biến thiên của các đại lượng. Nhưng từ grap trong lý thuyết grap lại bắt<br /> nguồn từ từ “graphic” có nghĩa tạo ra một hình ảnh rõ ràng, chi tiết, sinh động trong tư duy.<br /> Phương pháp grap trong dạy học là phương pháp tổ chức rèn luyện tạo ra những sơ đồ<br /> học tập trong tư duy của học sinh (trong não của học sinh). Trên cơ sở đó hình thành một phong<br /> cách tư duy khoa học mang tính hệ thống.<br /> Phương pháp grap và phương pháp sơ đồ hoá có chung một nội hàm. Tuy nhiên, giữa<br /> phương pháp grap và phương pháp sơ đồ hoá có một điểm khác biệt, đó là phương pháp grap<br /> nhấn mạnh hơn tới khía cạnh tư duy của con người.<br /> Trong dạy học, có hai loại grap là grap nội dung và grap hoạt động. Grap nội dung là<br /> grap phản ánh một cách khái quát, trực quan cấu trúc lôgic phát triển bên trong của một tài liệu.<br /> Grap nội dung là tập hợp những yếu tố thành phần của một nội dung trí dục và mối liên hệ bên<br /> trong giữa chúng với nhau, đồng thời diễn tả cấu trúc lôgíc của nội dung dạy học bằng một ngôn<br /> ngữ trực quan, khái quát và súc tích.<br /> Grap hoạt động là grap mô tả trình tự các hoạt động sư phạm theo lôgic hoạt động<br /> nhận thức nhằm tối ưu hoá bài học. Grap hoạt động là mặt phương pháp của bài học, nó<br /> được xây dựng trên cơ sở của grap nội dung kết hợp với các thao tác sư phạm của thày và<br /> hoạt động học tập của trò, bao gồm cả việc sử dụng các phương pháp, biện pháp và<br /> phương tiện dạy học. Grap hoạt động là một dạng algorit hoá hoạt động dạy học theo con<br /> đường tối ưu.<br /> 3. Sử dụng phương pháp grap trong dạy học sinh học tế bào (Sinh học 10)<br /> Phần sinh học tế bào (SH 10) có 4 chương. Dựa vào cách thức xây dựng grap có hướng,<br /> chúng tôi thiết lập grap tổng kết chương theo chủ đề. Với nguyên tắc cơ bản là: Đỉnh diễn tả các<br /> khái niệm trong chương, cung diễn tả kiến thức về quan hệ giữa cấu trúc và chức năng của các<br /> thành phần tế bào; kiến thức về các quá trình sinh học diễn ra ở cấp độ tế bào. Grap tổng kết<br /> chương là sơ đồ phản ánh trực quan tập hợp các khái niệm, mối quan hệ giữa các khái niệm đó<br /> và cả lôgic phát triển của chúng. Algôrit của việc lập grap tổng kết chương trong chủ đề Sinh<br /> học tế bào gồm các bước như sau:<br /> Bước 1: Tổ chức các đỉnh. Chọn các khái niệm (cần và đủ) ; đặt chúng trên mặt phẳng.<br /> 36<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Bước 2: Thiết lập cung. Thực chất là nối các đỉnh với nhau bằng các mũi tên thuận chiều,<br /> 2 chiều, ngược chiều để diễn tả mối quan hệ phụ thuộc giữa các khái niệm ở các đỉnh với nhau.<br /> Bước 3: Hoàn thiện grap. Xây dựng grap sao cho đảm bảo về mĩ thuật (đẹp), phản ánh<br /> đầy đủ nhất về nội dung giúp học sinh lĩnh hội dễ dàng nội dung và đặc biệt là khả năng khái<br /> quát hoá kiến thức của các chương trong chủ đề Sinh học tế bào.<br /> Muốn vậy, người giáo viên phải nắm chắc kiến thức để lựa chọn vị trí (thứ tự) các đỉnh<br /> sao cho khi thiết lập cung rõ ràng nhất, đầy đủ nhất không chồng chéo lên nhau. Grap tổng kết<br /> các chương trong chủ đề Sinh học tế bào cần tuân thủ cả mặt khoa học, mặt sư phạm và hình<br /> thức trình bày, bố cục.<br /> 4. Một số ví dụ về việc sử dụng phương pháp grap trong bài tổng kết chương<br /> 4.1.Ví dụ 1: Grap tổng kết chương “Thành phần hoá học của tế bào” (SH 10)<br /> Giáo viên nêu câu hỏi:<br /> + Cho biết các loại chất cấu tạo nên tế bào?<br /> + Trong mỗi loại có những chất cụ thể nào?<br /> + Mỗi chất có cấu tạo như thế nào và giữ chức năng gì?<br /> Giáo viên đưa ra sơ đồ câm, sau đó điền các chất cấu tạo nên tế bào vào các đỉnh của<br /> grap. Với học sinh yếu, trung bình, giáo viên gợi ý để các em thiết lập các cung biễu diễn cấu<br /> trúc, chức năng của mỗi loại chất. Đó là grap cơ bản. Đối với học sinh khá giỏi yêu cầu các em<br /> tìm thêm các cung hai chiều (mối quan hệ giữa cấu trúc và chức năng) hoặc các cung biễu diễn<br /> mối quan hệ của các chất ở xa nhau hơn mà grap cơ bản chưa đề cập hết. Thông qua các câu hỏi<br /> và câu trả lời học sinh lập được grap tổng kết chương I “Thành phần hoá học của tế bào”.<br /> Thành phần hoá học cơ bản của tế bào<br /> <br /> Chất vô cơ<br /> <br /> Nước<br /> <br /> Chất hữu cơ<br /> <br /> Cacbohiđrat<br /> <br /> Lipit<br /> <br /> Pôtêin<br /> <br /> Axit nuclêic<br /> <br /> Hình 1. Grap về thành phần hoá học của tế bào<br /> <br /> 4.2 Ví dụ 2: Grap tổng kết chương II- Cấu trúc của tế bào.<br /> Tế bào<br /> <br /> Tế bào nhân sơ<br /> <br /> Thành<br /> TB,<br /> MSC,<br /> lông và<br /> roi<br /> <br /> Tế<br /> bào<br /> chất<br /> <br /> Tế bào nhân chuNn<br /> <br /> Vùng<br /> nhân<br /> <br /> Màng SC<br /> <br /> Các bào<br /> quan<br /> <br /> Nhân<br /> <br /> Hình 2. Grap tổng kết chương “Cấu trúc tế bào”<br /> <br /> 37<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Nội dung chương “Cấu trúc tế bào” bao gồm các kiến thức về cấu trúc tế bào nhân sơ và<br /> tế bào nhân chuNn. Trong các bài của chương, học sinh đã được nghiên cứu cấu trúc của mỗi<br /> loại tế bào. Trong bài tổng kết chương, bằng câu hỏi xây dựng grap giáo viên có thể giúp cho<br /> học sinh so sánh cấu trúc tế bào nhân sơ với tế bào nhân chuNn.<br /> Trên đây là 2 ví dụ về việc sử dụng phương pháp grap dạy tổng kết chương trong chủ đề<br /> Sinh học tế bào. Đây là một phương pháp tích cực để củng cố, khắc sâu, hệ thống hoá kiến thức<br /> cho học sinh và từ đó phát huy được tính độc lập, sáng tạo của học sinh trong học tập môn sinh<br /> học đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học sinh học.<br /> 5. Kết luận<br /> Sinh học tế bào nghiên cứu về các thành phần cấu tạo nên tế bào với các chức năng, các<br /> đặc trưng của sự sống diễn ra ở cấp độ tế bào. Grap là một sơ đồ trực quan các nội dung đã được<br /> nghiên cứu, tổng kết ở từng bài cụ thể và phải đạt các yêu cầu sau:<br /> - Grap tổng kết mỗi chương phải rõ ràng, dễ hiểu giúp học sinh củng cố, khắc sâu kiến<br /> thức và vận dụng kiến thức một cách hệ thống, nhanh, nhớ lâu.<br /> - Grap tổng kết chương trong chủ đề Sinh học tế bào là phương pháp tiết kiệm thời gian<br /> nhằm tổng kết các kiến thức cơ bản trong mỗi chương. Giáo viên tổ chức, dẫn dắt học sinh xây<br /> dựng grap cơ bản của chương với các nội dung đã học.<br /> - Giáo viên phải có kiến thức chắc chắn và dự đoán các tình huống có thể xảy ra khi thay<br /> đổi thứ tự đỉnh hoặc cung hay mở rộng grap. Giáo viên cần chủ động gợi cho học sinh suy nghĩ<br /> hoặc làm cố vấn cho học sinh khá giỏi trong việc phát triển grap cơ bản thành grap phức tạp<br /> hơn, hoàn thiện hơn nhằm phát huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh. Như vậy, grap<br /> tổng kết chương trong chủ đề Sinh học tế bào không những yêu cầu cả 3 loại đối tượng (yếu,<br /> trung bình, khá giỏi) cùng tham gia xây dựng bài mà còn có tác dụng phát huy cao độ tính độc<br /> lập, sáng tạo của học sinh khá giỏi.<br /> - Grap tổng kết giúp học sinh xây dựng được phong cách làm việc khoa học, sáng tạo,<br /> năng suất, có chất lượng <br /> Tóm tắt<br /> Phương pháp grap là một phương pháp dạy học tích cực có thể được sử dụng trong tất<br /> cả các khâu của quá trình dạy học. Khi dạy “Sinh học tế bào” (Sinh học 10) trong khâu hoàn<br /> thiện tri thức, với các bài ôn tập chương, giáo viên có thể vận dụng phương pháp grap bằng cách<br /> cho học sinh tự thiết kế các grap hoặc hoàn thiện các grap do giáo viên gợi ý. Nhờ đó giúp học<br /> sinh củng cố, khắc sâu kiến thức và vận dụng kiến thức nhanh hơn, hệ thống hơn.<br /> Summary<br /> USING GRAPH METHOD TO TEACH THE CLOSING CHAPTER UNIT IN “BIOLOGICAL CELL” (BIOLOGY 10)<br /> <br /> Graph method is an actively teaching method which can be used in all phases of<br /> teaching proceed. When teaching “Biological cell” part (Biology 10), in knowledge perfecting<br /> phase, with reviewing chapter unit, a teacher can make use of graph method by making students<br /> design graphs themselves or improve graphs with the teacher’s direction. Thanks to that,<br /> students can reinforce, engrave their knowledge, and apply their knowledge faster and more<br /> systematically.<br /> 38<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1].Nguyễn Phúc Chỉnh (1999), “Sử dụng grap nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của học<br /> sinh trong dạy học sinh thái học” Nghiên cứu giáo dục, số 4/1999.<br /> [2]. Nguyễn Phúc Chỉnh (2001) “Ứng dụng lý thuyết Grap hướng dẫn học sinh xác định quan hệ<br /> lưới thức ăn (Sinh học 11)”, Nghiên cứu giáo dục, Số 3/2001.<br /> [3]. Nguyễn Phúc Chỉnh (2003), “Vận dụng grap để khắc phục tính hình thức trong dạy học sinh<br /> học”, Tạp chí Giáo dục, số 46.<br /> [4]. Nguyễn Phúc Chỉnh (2004), “Sử dụng phương pháp grap với tiếp cận cấu trúc hệ thống trong<br /> dạy học sinh học”, Phát triển giáo dục, số 5/2004.<br /> [5]. Nguyễn Phúc Chỉnh (2005), Phương pháp grap trong dạy học sinh học, Nxb GD, Hà Nội.<br /> [6]. Phạm Thị Trinh Mai (1997), “Dùng grap dạy tổng kết hoá học theo chủ đề”, Nghiên cứu<br /> giáo dục, số 4/1997.<br /> <br /> 39<br /> <br />