Sự kế thừa và vượt thoát cái tôi thơ mới trong thơ Hoàng Cầm

SỰ KẾ THỪA VÀ VƯỢT THOÁT CÁI TÔI THƠ MỚI<br /> TRONG THƠ HOÀNG CẦM<br /> <br /> LƯƠNG MINH CHUNG (*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Vấn đề tiếp cận cái tôi trữ tình trong thơ Hoàng Cầm dưới góc nhìn văn hoá là một trong<br /> những đường hướng nghiên cứu có ý nghĩa. Bởi văn hoá luôn chấp thuận sự, thông<br /> thoáng, sự rộng mở trong không gian và thời gian. Từ góc nhìn mới mẻ này, người đọc<br /> có thể vượt qua cách xem xét cái tôi trữ tình như một giá trị “hóa thạch”, khép kín thuần<br /> túy của phạm trù cá nhân và có thể xem xét hiện tượng trên ở bề rộng và bề sâu trong<br /> dòng chảy văn hoá - văn học Việt Nam thế kỉ XX.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> The approach of the lyric ego in Hoang Cam’s poetry from the cultural viewpoint is one<br /> of the meaningful ways of doing research. Culture always allows pluralism, tolerance,<br /> and spatio-temporal openness. This new perspective allows readers not only to go<br /> beyond the lyric ego that is considered as a “petrified”, enclosed value of individualism<br /> but also to place the lyric ego in the great depth of the current trend of Vietnamese<br /> culture –literature of the 20th century.<br /> <br /> Để từng bước tiếp cận, nhận diện và soi sáng hơn diện mạo của cái tôi trong thơ Hoàng<br /> Cầm, điểm mấu chốt mà tác giả đặt ra và tìm hiểu ở bài viết này chính là sự nhất quán<br /> của mô hình “cái tôi như một cấu trúc của nhân cách” dưới góc nhìn văn hoá. Một mặt,<br /> qua các chặng đường sáng tạo, dấu ấn, hình hài thơ lẩn khuất đằng sau câu chữ mới dần<br /> lộ rõ các vỉa tầng văn hoá truyền thống vùng Kinh Bắc; mặt khác, qua các phạm trù văn<br /> hoá quen thuộc và cơ sở lí thuyết tâm lí học, có thể vượt qua cách xem xét cái tôi trữ tình<br /> như một dấu ấn cá nhân, nhận ra được sự khúc xạ của đời sống văn hoá trong bản thể,<br /> trong văn bản văn học ở bề rộng và bề sâu.<br /> Việc nhận ra diện mạo của cái tôi trong thơ Hoàng Cầm có lẽ phải đi từ “nguồn riêng”<br /> đến “dòng chung”, và qua nhiều thao tác khoa học như khảo sát, phân tích, so sánh với<br /> một số phong cách tiêu biểu của các nhà thơ trong phong trào Thơ Mới, và làm như vậy<br /> sẽ phần nào tránh được cái nhìn võ đoán, siêu hình. Chúng ta không chỉ thấy một “thân<br /> cây” nảy mầm, phát triển, đơm hoa, kết trái trong sinh quyển Kinh Bắc, mà còn thấy<br /> dáng vẻ của cả một “cánh rừng”. Thậm chí, còn dự cảm được những “hạt bụi vàng” bay<br /> trên con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn. Có lẽ, việc nhận ra quá trình vận<br /> động của cái tôi trong thơ Hoàng Cầm thật đầy đủ, sâu sắc hơn, chỉ khi đem hiện tượng<br /> này soi chiếu giữa dòng lịch sử văn hoá “đồng bãi sông Hồng”, và không khí của đời<br /> sống văn hoá thời hiện đại. Vì nếu không tiến hành như vậy, sẽ rất dễ dẫn đến một sự<br /> cảm nhận chủ quan, và có thể đánh giá cảm tính về một hiện tượng văn hoá tinh thần.<br /> Đáng tiếc hơn là vin vào vài ba chi tiết ngoài tác phẩm, có bé xé ra to, làm cho vấn đề trở<br /> nên rối rắm, phức tạp thêm. Có khi còn ngộ nhận, vu oan, giá hoạ cho nghệ sĩ.<br /> 1. Trước hết, cũng cần nói tới một điều kiện quan trọng góp phần chi phối, tô điểm nên<br /> bản sắc của cái tôi trữ tình, đó là “tố chất vùng”, hay “chất người của một vùng lãnh thổ”.<br /> <br /> *<br /> ThS, Trường Phổ thông Dân tộc nội trú, Tỉnh Bà Rịa- Vũng Tàu<br /> <br /> 1<br /> Học giả Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí đã xác định hai yếu tố cơ<br /> bản làm nên mạch nguồn trong tính cách con người xứ Bắc, đó chính là “khí chất ngạnh<br /> trực” và “thói quen chuộng ưa văn nhã”. Mặt khác, dưới góc nhìn địa - văn hoá, cũng có<br /> thể ví von rằng, vùng quê Kinh Bắc còn như một cái nôi lưu giữ được cả một thế giới của<br /> dân ca, phương ngôn, huyền thoại, những phong tục tập quán, cảnh sắc thiên nhiên như<br /> sông Đuống “nghiêng nghiêng”, sông Cầu “lơ thơ nước chảy”, sông Tiêu Tương trong<br /> tiếng sáo Trương Chi, và sông Thương “nước chảy đôi dòng”. Là những núi Dạm, núi<br /> Tiên Du, Thiên Thai như hòn đảo nổi giữa biển lúa vàng, và chủ yếu là lưu giữ được hồn<br /> cốt con người xứ Bắc. Ở đó, vẫn còn vinh danh một thuở những gương mặt ông Cống,<br /> ông Nghè một vùng khoa cử, hay thấp thoáng đâu đây bóng dáng của những liền chị quan<br /> họ thôn quê lúng liếng đa tình. Nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn Đăng Mạnh đã<br /> rất có lí khi viết về sức sống của họ trên cánh đồng chiều bạt gió “Có phải là linh hồn của<br /> đồng quê ta cất lên thành tiếng đó không ? Có phải là linh hồn của những thôn nữ ngày<br /> xưa, của những cô Tấm, Ngọc Hoa, Cúc Hoa, những Xuý Vân đến chết vẫn còn vương<br /> vấn trên mảnh đất này niềm khao khát yêu đương đó chăng ? Hay là chính linh hồn ta đó,<br /> hoà cùng linh hồn đất nước...” [2,105].<br /> Cũng vậy, đó còn là vóc dáng của một cái tôi mang trong mình cốt nhục của hai kiểu<br /> “gene” thi cảm, kiểu “gene” kẻ sĩ, bác học của người cha và kiểu “gene” dân dã, thôn ca<br /> đẫm chất huê tình của người mẹ. Trong lời tự bạch Hoàng Cầm, cuộc đời và thơ, tác giả<br /> đã dành những trang viết hết sức cảm động về người cha - một nhà nho cuối mùa mang<br /> trong mình tố chất của dòng máu giang hồ xê dịch, và người mẹ - một liền chị Kinh Bắc<br /> sắc nước hương trời với cái giọng quan họ mượt mà “làm say cả gỗ đá”.<br /> 2. Một điều dễ nhận thấy trong các sáng tác của Hoàng Cầm là rất nhiều yếu tố văn hoá<br /> vùng Kinh Bắc phù sa, trầm tích và tự nhiên di thực vào thơ ông, góp phần tạo nên nét<br /> độc đáo của hình tượng cái tôi trữ tình. Hơn nữa, trong mối tương quan đồng đẳng với<br /> một số nhà thơ mới, Hoàng Cầm cũng sinh ra và lớn lên trên lưu vực dòng sông, cùng<br /> mang tâm lí cư dân lúa nước, cùng viết về đề tài làng Việt cổ như Nguyễn Bính, Bàng Bá<br /> Lân, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ v.v. Nhưng thơ Hoàng Cầm không tập trung níu giữ những<br /> phong tục tập quán ngàn năm bị giam giữ sau luỹ tre làng như “chân quê” của Nguyễn<br /> Bính. Làng quê trong thơ Nguyễn Bính được nhìn nhận qua những biểu tượng ám ảnh ở<br /> vùng đất Sơn Nam, chẳng hạn : mảnh vườn, chiếc áo tứ thân, cái khăn mỏ quạ, cái quần<br /> nái đen... Và dường như tất cả những báu vật thân thương đó đều bị xâm thực bởi “bụi<br /> kinh thành”. Hồn thơ Hoàng Cầm càng không giống với Bàng Bá Lân, Anh Thơ, vì thơ họ<br /> như những “bông hoa khả ái từ xa mới đưa về”. Thơ Bàng Bá Lân thường hay ký thác,<br /> giãi bày những lời tâm sự của một người mến cảnh, mà “lòng người cũng rộng mở với<br /> cổng làng và cùng vui với nông phu trong nắng sớm”. Cùng viết về “Bức tranh quê”<br /> nhưng Anh Thơ lại hay dùng những ngón nghề của người có học và cố tình “dẫn ta vào<br /> một thế giới tù túng rồi không cho ta mơ tưởng đến một trời đất nào khác nữa”, nhưng<br /> cũng có lúc, cái tôi ấy vô tình đi ra ngoài địa hạt tù túng để phơi trải một tâm hồn “rộng<br /> rãi không ngờ”. Cùng viết về đề tài làng quê, nhưng thơ Hoàng Cầm không giống với<br /> Đoàn Văn Cừ, bởi làng quê trong thơ Đoàn Văn Cừ không buồn lặng, “đơn sơ vài nét như<br /> bức tranh xưa”, mà là cả một thế giới “đầy dẫy sự sống và rộn rịp những hình sắc tươi<br /> vui”.<br /> Có một điểm tương đồng giữa Hoàng Cầm và các nhà thơ vừa nói ở trên là thế giới mộng<br /> đều nhẹ nhàng, thấp thoáng, thực thực hư hư. Chẳng hạn, trong thơ Nguyễn Bính, có giấc<br /> mơ của anh lái đò, cô hái mơ, cô hàng xóm và tất cả chỉ là những “giấc mơ giữa ban<br /> ngày”. Với Bàng Bá Lân chuyện mộng của nhiều người “đã thành chuyện thực”. Anh<br /> Thơ, lại mộng mơ thoát khỏi một thế giới tù túng và khó thở, hình như “sau câu thơ ta<br /> <br /> 2<br /> thấy một cái gì : có lẽ hồn thi nhân”. Thơ Đoàn Văn Cừ, như một bản lề “khép lại một thế<br /> giới và mở ra một thế giới : khép lại một thế giới thực, mở một thế giới mộng” [7]. Tuy<br /> nhiên, đến thơ Hoàng Cầm, thế giới mộng cũng có những nét độc đáo riêng. Hầu như<br /> những tập thơ hay, những bài thơ hay của nhà thơ đều là một lối thơ viết theo thi pháp<br /> của chủ nghĩa siêu thực. Trong Đại bách khoa toàn thư tổng quát, André Breton đã đưa<br /> ra một định nghĩa nổi tiếng về chủ nghĩa siêu thực như sau “Tính tự động của tâm lí<br /> thuần tuý, bài chính tả của tư duy, vắng mặt mọi giám sát của lí trí, đứng ngoài mọi thiên<br /> kiến thẩm mĩ hay đạo đức. Chủ nghĩa siêu thực dựa vào lòng tin ở thực tại siêu đẳng của<br /> những hình thái liên tưởng sơ lậu, ở giấc mơ vạn năng, ở tư duy không vụ lợi” [5, tr.13].<br /> Dù cho Hoàng Cầm không có lí luận của chủ nghĩa siêu thực, nhưng nói theo cách của<br /> Maurice Nadeau “Sẽ là sai lầm nếu cho rằng một phong trào rộng lớn như vậy lại là kết<br /> quả của một vài bộ óc đơn độc”. Một điều hiển nhiên là “Văn học hiện đại Việt Nam<br /> không có chủ nghĩa siêu thực mà chỉ có những yếu tố siêu thực nhất định, khởi đầu với<br /> tác phẩm của các nhà Thơ Mới” [4, tr.10]. Chúng tôi xin nói đến một số yếu tố siêu thực<br /> thể hiện rõ ràng nhất trong thơ trữ tình Việt Nam hiện đại đó là : nhà thơ kiến tạo văn bản<br /> ngôn từ theo “lối viết tự động”, theo sự chi phối của vô thức, và thoát ra ngoài sự kiểm<br /> soát của ý thức.<br /> 3. Nhiều bài thơ của Hoàng Cầm được kết cấu theo sự chi phối của thế giới vô thức,<br /> nhiều câu thơ “bùa chú”, nhiều biểu tượng “ám ảnh”, huyền bí, “thần tình” rất khó cắt<br /> nghĩa, giải thích cho thật rõ ràng, và càng khó sắp xếp theo một trật tự nhất định; nhiều<br /> hình ảnh mới lạ, khó hiểu đến “vô lí”, “vô nghĩa” được đặt bên cạnh nhau như một “mê<br /> hồn trận” và không tuân thủ theo một logic thông thường. Kiểu sắp xếp này làm cho<br /> người đọc có cảm giác như vừa trải qua một giấc mơ đẹp, mà sau khi bừng tỉnh ta càng<br /> cố gắng lục lọi, xếp đặt trật tự giấc mơ theo lí tính thông thường thì càng rơi vào tình<br /> trạng rối rắm, hỗn loạn và tiếc nuối vô cùng. Như vậy, cái còn lại duy nhất trong tâm thức<br /> người nghệ sĩ là một trật tự trong cảm giác, trong tưởng tượng bị chôn vùi thành kỉ niệm.<br /> Thứ năng lượng sống tiềm tàng này chỉ chờ thời cơ thuận lợi, điều kiện chín muồi. Tất<br /> yếu sẽ có một quá trình bùng nổ trong nhận thức, sẽ loé sáng, “bung ra” và thăng hoa<br /> thành những hình tượng thơ thật sự bất ngờ. Một điều phổ biến, dễ thấy ở tập thơ Về Kinh<br /> Bắc là Hoàng Cầm đã tri nhận thế giới từ miền vô thức nên hình tượng cái tôi cũng siêu<br /> cảm giác, siêu không gian, siêu thời gian và có thể ví như một “phạm trù siêu thơ” (chữ<br /> dùng của Nguyễn Đăng Mạnh). Về luận điểm này, chúng tôi xin trình bày ở phần sau.<br /> Tiếp nữa, do cái tôi mang trong mình kiểu “gene” nòi tình, một “mối tình thơ non quá<br /> khoẻ, quá dai dẳng” nên nó dồn đẩy, thúc ép cảm xúc đến tận độ vỡ bờ, và đó là căn<br /> nguyên làm vỡ oà ra những thi tứ, thi phẩm kiểu mới như Bên kia sông Đuống, Cây Tam<br /> Cúc, Lá Diêu Bông, Cỏ Bồng Thi, Mưa Thuận Thàn v.v.<br /> 4. Cũng cần nói thêm rằng, ở phương Tây, chủ nghĩa lãng mạn, tượng trưng, siêu thực<br /> phần lớn xuất hiện theo trình tự tuyến tính và khu biệt rõ ràng. Chúng làm thành một trào<br /> lưu nghệ thuật, hay một phương pháp sáng tác riêng. Nét khác lạ là ở Việt Nam vào<br /> những năm 40 của thế kỉ XX, nền văn học nước nhà về cơ bản đã hoàn tất một chặng<br /> đường hiện đại hoá văn học. Chủ nghĩa lãng mạn, tượng trưng, siêu thực không khu biệt<br /> tuyệt đối mà luôn có sự phát triển đan xen, đồng hành. Có thể nói rằng, đây là thời kì<br /> “trăm hoa đua nở”, ở mỗi khu vực đều đạt được những thành tựu nhất định. Gia tốc lịch<br /> sử và gia tốc của văn học không trùng khớp với nhau. Việc đánh giá các nhà thơ lãng<br /> mạn Việt Nam, theo chúng tôi, nên xem xét một cách uyển chuyển về sự giao thoa văn<br /> hóa. Trong tiến trình hội nhập đó, nếu một nền văn hoá không có đủ sức mạnh “đề<br /> kháng” thì tất yếu sẽ bị luồng văn hoá nô dịch kia nuốt chửng. Để bảo toàn, chuyển hoá<br /> và tiếp nhận những tinh hoa văn hoá của nhân loại, dĩ nhiên nó phải là một nền văn hoá<br /> <br /> 3<br /> cởi mở, khoan hoà, sẵn sàng tiếp thu, kế thừa nhiều giá trị tiến bộ, tự nuôi trồng thành<br /> một “cơ thể” mới khác biệt hoàn toàn về chất, và tự nâng tầm vóc của mình lên một tầm<br /> cao mới nhờ ý thức dân tộc.<br /> Kể từ năm 1942, khi Thi nhân Việt Nam với bản tổng kết Một thời đại trong thi ca được<br /> chuyền tay đến bạn đọc, Hoài Thanh đã điểm xuyết nhiều gương mặt tiêu biểu trong<br /> Phong trào Thơ Mới, mà sáng tác của họ chịu ảnh hưởng ít nhiều thi pháp thơ tượng<br /> trưng Pháp như Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, Bích Khê v.v. Tiếp tục làm rõ đề tài thú vị này,<br /> nhà nghiên cứu văn hoá - văn học Hoàng Ngọc Hiến đã tìm hiểu sự ảnh hưởng của văn<br /> học Pháp đối với họ qua Baudelaire, và ông tâm đắc gọi tên là “hậu tượng trưng”. Hoàng<br /> Ngọc Hiến cho rằng, Xuân Diệu học được ở Baudelaire “một nghệ thuật tinh vi”, đó là<br /> quan niệm “tương ứng các giác quan”, ở “nhạc điệu tâm hồn”, và “sự chuyển kênh mau<br /> lẹ”. Còn với Hàn Mặc Tử, Hoàng Ngọc Hiến lí giải, từ những cảnh tượng bình thường<br /> Hàn Mặc Tử “đã nhìn thấy bi kịch chiều sâu của cuộc sống và lòng người”. Hoàng Cầm<br /> cũng là một hiện tượng thơ tượng trưng, mà theo Hoàng Ngọc Hiến, sự thể hiện rõ ràng<br /> nhất ở “Tư duy thơ liên tiếp chuyển kênh đã tạo ra trong thơ Hoàng Cầm một thi pháp<br /> trước sau vẫn giữ dáng dấp tượng trưng : đó là thi pháp “những từ ngữ không ngờ có thể<br /> đặt cạnh nhau, những hình ảnh không ngờ có thể tiếp nối nhau để xuất hiện những thi tứ<br /> không ngờ và một nhạc điệu không ngờ”. Đây là một kiểu tư duy thơ đã phần nào bắt<br /> nhịp được vào dòng chảy chung của thơ ca nhân loại. Và cũng với kiểu tư duy này, mà<br /> các mối quan hệ người được thâu tóm, phản ánh một cách trung thực, hồn nhiên và đa<br /> dạng hơn. Sự tự ý thức về cá tính, cá nhân và chủ thể cũng hết sức sâu sắc, năng lực nội<br /> cảm thế giới của cái tôi cũng rất mực siêu phàm. Tuy nhiên, “Hoàng Cầm là người kế tục<br /> Thơ Mới không phải như một sự kéo dài, mà như là sự phát triển sau một đứt đoạn. Chỗ<br /> đứt đoạn một cách tuyệt vời ấy là Bên kia sông Đuống, Về Kinh Bắc lại nối mạch vào<br /> Thơ Mới và đi xa hơn về phía hiện đại. Đó là thơ Siêu Thực” [8, tr.70].<br /> 5. Trên phương diện vật liệu ngôn ngữ, học giả Đỗ Đức Hiểu trong công trình Thi pháp<br /> hiện đại đã xem Hoàng Cầm của Men đá vàng, Mưa Thuận Thành “là người kế tục xa<br /> (rất xa) phong trào Thơ Mới” [1, tr. 114]. Thơ ông “có nhiều “cái lặng”, tức là nhiều bi<br /> kịch, không nói”. Cái lặng của những mảnh đời bất hạnh trong câu chuyện vàng đá Bát<br /> Tràng làm cho thịt nát, xương tan. Mặc dù hình bóng con người có hoá thân trong chất<br /> liệu đá lửa và nước mắt. Nhưng điều hiển nhiên mà ta tri nhận được ở truyện thơ này,<br /> không chỉ là sự lên ngôi của tiếng Việt trong lòng đất (ở bàn tay nghệ nhân làm gốm, ở<br /> các màu men xanh, men nâu, men lí, hay cái dáng “men rạn nổi hình con phượng ngậm<br /> mặt trăng nghiêng”, ở làn da trơn óng ánh, hoặc sức lửa lúc tàn, lúc cháy), còn có “màu<br /> son của đất pha ánh biếc của nước non”, “màu vàng của ngô lúa pha ánh hồng của<br /> những rạng đông huyền thoại”. Chúng ta có thể thẩm thấu được một khía cạnh sâu xa<br /> khác đó là tiếng Việt trong lòng người. Và chỉ có những nhà nghệ sĩ thấu hiểu và đau nỗi<br /> đau chung của thế thái nhân tình, mới có thể nhìn thấy ở mặt khuất của một tác phẩm<br /> nghệ thuật, cũng chất chứa nhiều mối quan hệ người thật cảm động. Đó là sự hòa điệu<br /> của tình yêu lứa đôi, tình cha con, nghĩa vợ chồng trên miền quan họ. Chẳng hạn “Trong<br /> bản tình ca hòa tấu tuyệt diệu của âm thanh, màu sắc, đường nét núi sông cây cỏ, Phong<br /> Kiều múa rẻo bàn tay làm hoa mưa hoa nắng. Cụ Hồng Châu đắm nhìn công trình sáng<br /> tạo tuyệt vời của con người Việt Nam và của chính mình”. Đằng sau những câu thơ viết<br /> về bàn tay tài hoa và niềm hạnh phúc của người thợ gốm, còn có những vầng trán ướt<br /> đẫm mồ hôi, cả cái sức nóng lửa than toả ra nơi cửa lò. Có thể, cảm nghiệm ngôn ngữ thi<br /> ca mới thực sự là một “chất keo” kết dính, nhào nặn nên thi phẩm Men đá vàng và nhiều<br /> “khoảng lặng”. Việc Hoàng Cầm hư cấu nên huyền thoại người vợ chờ chồng đi hoang<br /> mà hoá đá, tương tự như kiểu thi pháp “khu rừng tưởng tượng” của Ch. Baudelaire. Nó<br /> <br /> 4<br /> ảo mờ, huyền bí, pha trộn giữa hiện thực và ảo ảnh. Ở đó, cái đẹp lên ngôi nhờ sự tương<br /> hợp của các chiều kích đến mức lạ lùng. Rõ ràng, những màu sắc, đường nét, hình khối,<br /> âm thanh, ánh sáng đều được phối hợp nhịp nhàng, tương thích với tâm trạng của con<br /> người. Đặc biệt hơn cả là, hình bóng con chữ được hồi sinh nhờ sự mềm mại, diệu kì của<br /> những giấc mơ.<br /> Để minh định cho luận điểm người kế tục rất xa phong trào Thơ Mới, chúng tôi xin được<br /> trở lại với tập thơ Về Kinh Bắc và Mưa Thuận Thành. Hai tập thơ này thể hiện rõ ràng<br /> nhất “cuộc nổi loạn của ngôn từ thơ” [1, tr.109]. Nếu Thơ Mới phải trải qua một giai<br /> đoạn giao thời để tự tìm kiếm những kiểu dạng thi pháp phù hợp với tầm nhận thức, đón<br /> đợi của con người hiện đại; nó công kích, phá vỡ nhiều “thành trì” kiên cố của đền đài thi<br /> ca thời trung đại, và vai trò quan trọng của các nhà Thơ Mới trong cuộc cách mạng này là<br /> “xây móng đắp nền”, thì cũng có thể ví Hoàng Cầm như một người đã kiến trúc thêm vào<br /> ngôi nhà ngôn ngữ một chất liệu đặc thù. Đây là loại hình ngôn ngữ của thế giới vô thức.<br /> Ngôn ngữ vô thức được gọi dậy từ miền sâu thẳm của tâm linh, từ khả năng thấu thị của<br /> nhà nghệ sĩ. Vì vậy, sẽ khai thác đến độ sâu sắc nhất trường ngữ nghĩa của tình cảm con<br /> người. Do vai trò nhập cuộc của lí trí vô cùng mờ nhạt, nên khả năng biểu đạt của nó<br /> cũng rất mực giản dị và hồn nhiên, rất đỗi phi thường. Chính những dấu hiệu này lại một<br /> lần nữa khẳng định sự phá vỡ tan hoang những khuôn hình mực thước của đền đài thơ cũ,<br /> thay vào đó tính chất hỗn độn, mập mờ, nhiễu loạn. Nhiều câu thơ vô thức thoáng nhìn có<br /> vẻ như tuỳ tiện, rời rạc, trật khớp và ít khi tuân thủ theo một trật tự thuần túy. Nhưng ở<br /> đó, cái mới, cái lạ là phần ngôn ngữ vô tư nhất được nhà nghệ sĩ khai thác từ vùng tiềm<br /> năng bí ẩn bên trong của não bộ con người. Điều này, đã và đang được khoa học hiện đại<br /> tìm kiếm những lời giải đáp. Tuy nhiên, mọi tranh cãi vẫn chưa có hồi kết, và vẫn chưa đi<br /> đến những đáp số cuối cùng. Một thực tế của việc nghiên cứu thơ Hoàng Cầm nhiều năm<br /> qua là chúng tôi cũng chỉ dừng lại trước các chùm thơ tường minh, hoặc trích dẫn những<br /> câu thơ khả dĩ giải thích được. Ngược lại, việc quan tâm tìm hiểu nhiều câu thơ bùa chú,<br /> nhiều khoảng trống nhập nhoè trong ngôn từ được coi như một việc làm vất vả, thậm chí<br /> mạo hiểm, “dại dột” và có thể dẫn đến kết quả chưa đủ sức thuyết phục. Phải chăng,<br /> trong làng khoa học nhân văn, phương án tối ưu vẫn là những lựa chọn an toàn. Trái lại,<br /> điều kiêng kị nhất là áp đặt khư khư, cứng nhắc cho một hướng đi nào đó, tai hại hơn là<br /> sai một li đi một dặm. Và dù có cố gắng, chúng tôi cũng chỉ hiểu được một vài phần nho<br /> nhỏ. Để đạt đến một kết quả tương đối, có thể chấp nhận được, chúng tôi cho rằng, chỉ có<br /> nghiên cứu các bài thơ ấy dưới góc nhìn văn hoá, dưới góc độ lí thuyết tâm lí học nghệ<br /> thuật, mới mong chạm đến được vẻ đẹp tiềm ẩn của văn chương và người vùng quan họ.<br /> Trở lại với vấn đề hình tượng cái tôi siêu cảm giác, siêu không gian, siêu thời gian trong<br /> thơ Hoàng Cầm. Nói cách khác, đây là cái siêu tôi. Cái siêu tôi bao gồm một tập hợp dữ<br /> kiện để thoả mãn tối đa cảm giác, kết nối chằng chịt các miền không gian, thời gian.<br /> Theo mô hình lí thuyết phân tích văn hoá của C.G. Jung, đó là “vô thức tập thể”. Cái siêu<br /> tôi còn như một nhu cầu nhân bản cần thiết để cân bằng đời sống tâm lí nội tại. Vì vậy,<br /> chúng ngưng kết bên trong ý thức văn hoá của tộc người. Nói như nhà nghiên cứu Phan<br /> Ngọc “ Ý thức trách nhiệm ấy biểu lộ thành dư luận, kết tinh thành đạo lí, thể hiện thành<br /> truyền thống, đọng lại thành tâm tư [3, tr. 40]. Trên con đường tiến hoá của nhân loại,<br /> người nghệ sĩ chính là các đại diện ưu tú góp phần làm thức dậy cái phần đam mê bị đánh<br /> mất, hay ngủ quên bên vệ đường. Chúng tôi cho rằng, thơ Hoàng Cầm đã phần nào thức<br /> nhận các yếu tố vật chất còn hết sức sơ khai như đất, nước, lửa, cây cỏ, hoa lá, sông ngòi,<br /> bờ mê, bến lú, mây mưa, đá vàng v.v. Bên trên cái cái nền hiện thực tưởng tượng ấy, âm<br /> hưởng của chế độ mẫu hệ, quyền uy của phái tính nữ quyền được phát huy tối đa vai trò<br /> làm chủ. Điều này rất đễ nhận thấy trong các hình tượng thơ viết về người mẹ, người chị,<br /> <br /> 5<br /> người em, người con gái huyền sử, hoặc những liền chị quan họ không tên mà ông đã say<br /> sưa viết về họ trong suốt cả đời thơ của mình. Cũng vậy, trong hồi ức Hoàng Cầm, những<br /> bài thơ hay nhất, đáng nhớ nhất đều do một giọng nữ vô hình nào đó khe khẽ đọc cho,<br /> “nghe như từ thời nào xa xưa vọng đến, có lẽ từ tiền kiếp vọng về”. Trong thơ trữ tình<br /> Việt Nam hiện đại, hiếm có nhà thơ nào lại dành một chỗ đứng cho phái đẹp trong nghệ<br /> thuật với một vị trí đáng nể như vậy. Nếu cái tôi Thơ Mới lấy hồn mình làm tiêu điểm để<br /> phô bày, thâu nhận tất cả các mối quan hệ người vào tâm điểm của quá trình sáng tạo thi<br /> ca, thì cái siêu tôi lại được “hoài thai”, được thôi thúc bởi yếu tố “di truyền văn hoá” của<br /> loài người. Sự nhức nhối trước các vấn đề của nhân sinh, sự sáng bừng lên trong cảm xúc<br /> sẽ dẫn đến một đòi hỏi thoả mãn niềm say mê riêng tư và nội tại. Trong tình huống này,<br /> vai trò của nhà họa sĩ ngôn từ còn như một kẻ “nô lệ”, một kẻ khờ cam chịu, một vị sứ<br /> giả mang vác trên mình mã di truyền văn hoá, hoặc những thông điệp thẩm mĩ đến với<br /> bạn đọc.<br /> Thêm nữa, bên cạnh những hình ảnh và lớp từ ngữ xếp chồng lên nhau, câu thơ vô thức<br /> còn có dấu hiệu “hở lườn” vì những đứt gãy, ngừng ngắt đột ngột, cũng như sự rớt dòng<br /> và ít tuân thủ theo tính nhạc thông thường. Đặc biệt là giữa các câu thơ có rất nhiều<br /> khoảng trắng làm cho sự kết dính giữa mệnh đề trước và sau có vẻ như tuỳ tiện, tối nghĩa.<br /> Như vậy, từ việc tìm hiểu một số điều kiện của nền văn hoá truyền thống, cũng như sự<br /> chi phối của nó đến hồn thơ Hoàng Cầm, đặt hiện tượng thơ Hoàng Cầm trong quá trình<br /> hiện đại hoá văn học dân tộc, cũng như đối sánh sự tương đồng, khác biệt về mặt thi pháp<br /> thơ ông với một số nhà thơ mới tiêu biểu, chúng tôi có thể khẳng định rằng cái tôi trữ tình<br /> trong thơ Hoàng Cầm là một sự chắp nối những đứt đoạn tuyệt vời của cái tôi Thơ Mới<br /> trong dòng chảy văn học Việt Nam thế kỉ XX.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp hiện đại, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.<br /> 2. Nguyễn Đăng Mạnh (2003), Nhà văn Việt Nam hiện đại Chân dung & Phong cách,<br /> Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 3. Phan Ngọc (2005), Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới, Nxb Văn hóa thông tin.<br /> 4. Hoàng Nhân (1996), Anđré Breton và Hàn Mặc Tử, Tạp chí Văn học, số 7.<br /> 5. Đông Hoài - Quỳnh Thư Nhiên (1994), Chủ nghĩa siêu thực trong thơ Pháp thế kỷ<br /> XX, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 6. Chu Văn Sơn, Hoàng Cầm (2005), Gã phù du Kinh Bắc, Tạp chí Nhà Văn, số 10.<br /> 7. Hoài Thanh – Hoài Chân (1988), Thi nhân Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> <br /> 6<br /> 8. Đỗ Lai Thúy (1998), Hoàng Cầm, Nguyễn Bính và..., Tạp chí Văn học, số 5.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 7<br />