Sự phân bố phiêu sinh vật ở búng Bình Thiên, tỉnh An Giang

Journal of Science – 2015, Vol.7 (3), 66 – 74<br /> <br /> Part C: Agricultural Sciences, Fisheries and Biotechnology<br /> <br /> SỰ PHÂN BỐ PHIÊU SINH VẬT Ở BÚNG BÌNH THIÊN, TỈNH AN GIANG<br /> Lê Công Quyền1<br /> 1<br /> <br /> ThS. Trường Đại học An Giang<br /> <br /> Thông tin chung:<br /> Ngày nhận bài: 08/08/14<br /> Ngày nhận kết quả bình duyệt:<br /> 02/02/15<br /> Ngày chấp nhận đăng: 08/15<br /> Title:<br /> Distribution of plankton in Binh<br /> Thien lake, An Giang province<br /> Từ khóa:<br /> Thực vật phiêu sinh, động vật<br /> phiêu sinh, Búng Bình Thiên<br /> Keywords:<br /> Phytoplankton, zooplankton,<br /> Binh Thien lake<br /> <br /> 1.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The study was conducted at Bung Binh Thien lake, An Giang from June 2013 to<br /> May 2014 with 4 sampling periods at twelve survey locations. The results<br /> indicates that there are 66 species of phytoplankton, in which the chlorophyta was<br /> dominant species constituing 57,58%. The quantity of phytoplankton fluctuates<br /> from 283,333 to 11,683,333 individuals.m-3. There were 28 species zooplankton, in<br /> which the rotatoria was dominant species (54%). The quantity of zooplankton was<br /> from 7,700 – 212,300 individuals.m-3.<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu được thực hiện tại Búng Bình Thiên từ tháng 6 năm 2013 đến tháng 5<br /> năm 2014 với 04 đợt khảo sát qua 12 vị trí khảo sát. Kết quả cho thấy: có sự hiện<br /> diện của 66 loài thực vật phiêu sinh, ngành tảo lục chiếm ưu thế về thành phần<br /> loài (57,58%). Số lượng thực vật phiêu sinh biến động trong khoảng 283.333 –<br /> 11.683.333 ct.m-3. Phát hiện được 28 loài động vật phiêu sinh, nhóm Rotatoria<br /> chiếm ưu thế về thành phần loài (54%). Số lượng động vật phiêu sinh biến động<br /> trong khoảng 7.700 – 212.300 ct.m-3.<br /> <br /> Búng Bình Thiên ngày càng ô nhiễm, nguồn lợi<br /> thủy sinh vật có nguy cơ cạn kiệt, giảm các chức<br /> năng của Búng Bình Thiên.<br /> <br /> GIỚI THIỆU<br /> <br /> Búng Bình Thiên nằm giữa sông Bình Di và sông<br /> Hậu thuộc địa phận của 3 xã: Khánh Bình, Nhơn<br /> Hội và Quốc Thái, huyện An Phú, tỉnh An Giang.<br /> Búng Bình Thiên có diện tích khoảng 174 ha,<br /> mực nước trung bình khoảng 3,5 m và cao nhất<br /> khoảng 6 m vào mùa lũ. Mặt nước ở đây hiếm khi<br /> có sóng lớn và ngay cả khi vào lũ. Với các đặc<br /> điểm trên, Búng Bình Thiên là môi trường tốt<br /> phục vụ cho phát triển du lịch, đánh bắt, nuôi<br /> trồng thủy sản, trồng trọt và cũng là nơi dự trữ<br /> nước phục vụ cho sinh hoạt.<br /> <br /> Theo Dương Trí Dũng, Đoàn Thanh Tâm và<br /> Nguyễn Văn Bé (2007), các hoạt động sản xuất<br /> nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản đã làm thay<br /> đổi điều kiện môi trường nước, điều này sẽ ảnh<br /> hưởng đến sự phân bố của thủy sinh vật. Phiêu<br /> sinh vật có vai trò rất quan trọng trong thủy vực<br /> như là mắt xích rất quan trọng trong mạng lưới<br /> thức ăn, có khả năng lọc sạch nước và làm sinh<br /> vật chỉ thị cho môi trường (Dương Trí Dũng,<br /> 2001; Thái Trần Bái, 2001).<br /> <br /> Thời gian gần đây do việc khai thác, sử dụng chưa<br /> có quy hoạch và hướng dẫn cụ thể, thêm vào đó<br /> nguồn nước luôn bị tù đọng không được khơi<br /> thông đã làm lòng Búng Bình Thiên ngày càng<br /> cạn dần. Điều này dẫn đến nguồn nước trong<br /> <br /> Để có cơ sở dữ liệu về đa dạng sinh học phục vụ<br /> cho việc bảo tồn tài nguyên đa dạng sinh học và<br /> phục hồi nguồn lợi tài nguyên thuỷ sản đáp ứng<br /> cho mục tiêu phát triển, sử dụng hợp lý và bền<br /> 66<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.7 (3), 66 – 74<br /> <br /> Part C: Agricultural Sciences, Fisheries and Biotechnology<br /> <br /> Phú, tỉnh An Giang. Mẫu phiêu sinh vật được<br /> phân tích tại Phòng thí nghiệm Trường Đại học<br /> An Giang.<br /> <br /> vững nguồn tài nguyên thiên nhiên thì việc khảo<br /> sát sự phân bố phiêu sinh vật ở Búng Bình Thiên,<br /> tỉnh An Giang là rất cần thiết.<br /> PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> <br /> 2.<br /> <br /> 2.2. Điểm thu mẫu<br /> Dựa vào các đặc điểm hiện trạng Búng Bình<br /> Thiên, 12 địa điểm được xác định để tiến hành<br /> khảo sát. (Hình 1, Bảng 1)<br /> <br /> 2.1. Địa điểm nghiên cứu<br /> Địa điểm khảo sát là Búng Bình Thiên, huyện An<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ các vị trí khảo sát ở Búng Bình Thiên, tỉnh An Giang<br /> Bảng 1. Đặc điểm các vị trí thu mẫu ở Búng Bình Thiên<br /> <br /> Vị trí<br /> thu<br /> D1<br /> mẫu<br /> D2<br /> <br /> Đặc điểm<br /> Kênh cấp cách đầu Búng Bình Thiên 150 m về hướng tây.<br /> Kênh dẫn nước kết nối giữa Búng Bình Thiên và sông Bình Di cách Búng Bình Thiên 150m về<br /> hướng tây.<br /> <br /> D3<br /> <br /> Đầu Búng Bình Thiên nơi có sự trao đổi nước thường xuyên và tập trung một số bè nuôi cá ở bờ<br /> nam của Búng Bình Thiên.<br /> <br /> D4<br /> <br /> Đầu Búng Bình Thiên nơi có sự trao đổi nước thường xuyên và tiếp nhận chất thải từ các hoạt<br /> động sản xuất nông nghiệp.<br /> <br /> D5<br /> <br /> Tiếp nhận nhiều chất thải từ các hoạt động sản xuất nông nghiệp.<br /> <br /> D6<br /> <br /> Khu vực sâu nhất của Búng Bình Thiên.<br /> <br /> D7<br /> <br /> Tập trung của nhiều bè nuôi cá và tiếp nhận chất thải sinh hoạt.<br /> <br /> D8<br /> <br /> Nhiều thực vật lớn như lục bình, điên điển… và tiếp nhận chất thải từ các hoạt động sản xuất<br /> nông nghiệp.<br /> <br /> D9<br /> <br /> Khu vực người dân tập trung khai thác nguồn lợi thủy sản bằng các phương tiên như: thả lưới và<br /> thả chà.<br /> <br /> D10<br /> <br /> Tiếp nhận chất thải sinh hoạt.<br /> 67<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.7 (3), 66 – 74<br /> <br /> Part C: Agricultural Sciences, Fisheries and Biotechnology<br /> <br /> D11<br /> <br /> Nước tù đọng, nhiều thực vật lớn, tiếp nhận chất thải nông nghiệp.<br /> <br /> D12<br /> <br /> Nước tù đọng, nhiều thực vật lớn, tiếp nhận chất thải sinh hoạt<br /> Định tính: Phân loại dựa theo Shirota (1966) và<br /> Đặng Ngọc Thanh và cs. (1980).<br /> <br /> 2.3. Thời gian và chu kỳ thu mẫu<br /> Triển khai thu mẫu theo mùa chia làm 4 đợt (2 đợt<br /> mùa mưa, 2 đợt mùa khô): Đợt 1: 6/2013; Đợt 2:<br /> 9/2013; Đợt 3: 12/2013; Đợt 4: 3/2014.<br /> <br /> Định lượng: Đếm bằng buồng đếm Sedgwick rafter và được tính bằng công thức: (**)<br /> <br /> P=<br /> <br /> Mẫu phiêu sinh vật được thu vào buổi sáng (từ 6<br /> giờ – 10 giờ) vào các ngày cuối tháng.<br /> <br /> T x Vcđ x 1000 6<br /> 10<br /> N x A x Vmẫu<br /> <br /> Trong đó: P: số lượng cá thể từng nhóm phiêu<br /> sinh vật trong mẫu (ct/m3); T: số lượng số lượng<br /> cá thể từng nhóm phiêu sinh vật trong các ô đã<br /> đếm; Vcđ: thể tích mẫu cô đặc (ml); N: số ô đếm<br /> (60); A: thể tích ô đếm (1mm2); Vmẫu: thể tích<br /> mẫu đã thu (ml)<br /> <br /> 2.4. Phương pháp thu mẫu<br /> 2.4.1. Thu mẫu thực vật phiêu sinh<br /> Thu mẫu định tính: sử dụng lưới phiêu sinh mắt<br /> lưới 15 µm vớt theo hình số 8 tại vị trí thu mẫu.<br /> Sinh vật thu được cho vào lọ 100 ml. Cố định mẫu<br /> nồng độ formol trong mẫu là 2%.<br /> <br /> 2.6. Tính chỉ số đa dạng<br /> Chỉ số đa dạng của sinh vật Shannon – Weiner<br /> (H’) được xác định theo công thức:<br /> <br /> Thu mẫu định lượng: sử dụng xô 20 lít thu 10 xô<br /> nước cho qua lưới phiêu sinh với mắt lưới 15 µm<br /> tại vị trí thu mẫu. Sinh vật thu được sẽ chuyển<br /> sang lọ 100ml trữ mẫu. Cố định mẫu nồng độ<br /> formol trong mẫu là 2%. (Bartram & Balance,<br /> 1996).<br /> <br /> H’ = - Σpi.lnpi ; với pi = ni/N<br /> Trong đó: ni: sinh lượng loài thứ i; N: tổng sinh<br /> lượng của sinh vật trong mẫu (Gerritsen &cs.<br /> 1998).<br /> <br /> 2.4.2. Thu mẫu động vật phiêu sinh<br /> Thu mẫu định tính: sử dụng lưới phiêu sinh với<br /> mắt lưới 50 µm vớt theo hình số 8 tại vị trí thu<br /> mẫu. Sinh vật thu được cho vào lọ 100 ml. Cố<br /> định mẫu nồng độ formol trong mẫu là 4%.<br /> <br /> 3.<br /> <br /> KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> <br /> 3.1. Đặc điểm thực vật phiêu sinh ở Búng Bình<br /> Thiên<br /> 3.1.1. Thành phần loài và tính đa dạng của thực<br /> vật phiêu sinh<br /> <br /> Thu mẫu định lượng: sử dụng xô 20 lít thu 10 xô<br /> nước cho qua lưới phiêu sinh với mắt lưới 50 µm<br /> tại một vị trí thu mẫu. Sinh vật thu được sẽ<br /> chuyển sang lọ 100 ml trữ mẫu. Cố định mẫu<br /> nồng độ formol trong mẫu là 4% (Bartram &<br /> Balance, 1996).<br /> <br /> Kết quả khảo sát ở Búng Bình Thiên đã xác định<br /> được 66 loài thuộc 7 ngành, trong đó ngành tảo<br /> lục (Chlorophyta) có số loài phong phú nhất với<br /> 38 loài chiếm tỉ lệ 57,58%, 03 nhóm ngành là tảo<br /> vàng (Xanhthophyta), tảo vàng ánh (Chrysophyta)<br /> và tảo giáp (Pyrrophyta) có số loài thấp nhất là 1<br /> loài chiếm tỷ lệ 1,52% các loài được phát hiện<br /> tương ứng với 3 ngành trên là Tribonema sp,<br /> Synura sp và Gonyaulax apiculata.<br /> <br /> 2.5. Phương pháp phân tích mẫu<br /> 2.5.1. Phân tích mẫu thực vật phiêu sinh<br /> Định tính: Phân loại theo Yuwadee<br /> Peeraponrnpisal (2005); Shirota (1966).<br /> <br /> Kết quả trên chỉ ra rằng số loài thuộc ngành tảo<br /> lục chiếm ưu thế trong thủy vực nước ngọt là phù<br /> hợp với các nghiên cứu trước đó của các tác giả:<br /> Mã Trúc Khiết Tiên (2004), Trần Nguyễn Thị<br /> Kim Thoa (2004), Phan Thị Mỹ Hằng (2012). Tuy<br /> nhiên, số lượng loài tảo phát hiện được ở Búng<br /> <br /> Định lượng: theo phương pháp của Boyd và<br /> Tucker (1992) xác định bằng buồng đếm<br /> Sedgwick – Rafter và được tính bằng công thức:<br /> (**)<br /> 2.5.2. Phân tích mẫu động vật phiêu sinh<br /> 68<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.7 (3), 66 – 74<br /> <br /> Part C: Agricultural Sciences, Fisheries and Biotechnology<br /> <br /> Bình Thiên lại thấp hơn rất nhiều so với các phát<br /> hiện của những tác giả trên lần lượt là 205 loài,<br /> 252 loài, 127 loài và 189 loài. Sự khác biệt này có<br /> thể do sự biến động rất lớn của chất lượng nước<br /> và mực nước ở Búng Bình Thiên ở các thời điểm<br /> <br /> 18%<br /> <br /> 1%<br /> <br /> 1%<br /> <br /> trong năm, điều này đã tác động rất lớn đến sự<br /> phong phú của thành phần loài ở Búng Bình<br /> Thiên. Sự phân bố số loài trong từng ngành phiêu<br /> sinh thực vật ở vùng khảo sát được thể hiện qua<br /> Hình 2.<br /> <br /> 1%<br /> <br /> 14%<br /> <br /> Xanthophyta<br /> 6%<br /> Cyanophyta<br /> Euglenophyta<br /> Chlorophyta<br /> Bacillariophyta<br /> 58%<br /> <br /> Pyrrophyta<br /> Chrysophyta<br /> <br /> Hình 2. Sự phân bố thành phần loài thực vật phiêu sinh ở Búng Bình Thiên<br /> <br /> Sự phân bố các loài tảo không đồng đều và không<br /> giống nhau ở các đợt khảo sát, các loài phổ biến<br /> thường xuất hiện với tần số cao trong các đợt<br /> khảo sát là Nostoc linekia, Microcystic, Euglena<br /> gracilis, Tribonema, Pediastrum simplex var. dou<br /> denarium, Taurastrum wildemanii, Eudorina<br /> elegan, Nitzchia acicularis. Điều này đã làm cho<br /> chỉ số đa dạng H’ biến động rất lớn trong khoảng<br /> 0,60 – 3,00. Kết quả cũng cho thấy ở đợt khảo sát<br /> 3, vị trí khảo sát D9 có số loài trong nhóm cao<br /> nhất (31 loài) và số lượng của từng loài tương đối<br /> đồng đều hơn các vị trí khác nên có chỉ số H’ cao<br /> nhất là 3,09 và ngược lại tại điểm khảo sát D4 đợt<br /> khảo sát 2 chỉ số H’ là thấp nhất 0,60 là do có số<br /> lượng loài thấp nhất (11 loài) và có sự khác biệt<br /> lớn của số lượng cá thể của loài.<br /> <br /> trong và lượng chất hữu cơ nhiều rất thuận lợi cho<br /> sự phát triển của tảo. Giải thích này cũng khá phù<br /> hợp với Đặng Ngọc Thanh, Hồ Thanh Hải, Dương<br /> Đức Tiến và Mai Đình Yên (2002) cho rằng số<br /> lượng tảo có khuynh hướng giảm thấp vào mùa lũ<br /> và tăng cao vào mùa khô.<br /> Hình 3 cũng chỉ ra sự biến động rất lớn giữa các<br /> vị trí thu mẫu dao động trong khoảng 283.333<br /> ct.m-3 (điểm 1, đợt 2) - 11.683.333 ct.m-3 (điểm 7,<br /> đợt 3), ở vị trí thu mẫu D7 nơi đây nhận nhiều<br /> chất dinh dưỡng thải ra từ hoạt động nông nghiệp,<br /> thêm nữa đây là loại hình thủy vực bị tù đọng nên<br /> lượng chất hữu cơ tích lũy dần từ ngoài đầu Búng<br /> tăng dần về phía cuối, tuy nhiên hai vị trí thu mẫu<br /> D11 và D12 số lượng thực vật phiêu sinh giảm<br /> đột biến là do khí độc sinh ra từ đáy thủy vực tác<br /> động, tại hai vị trí này tích lũy lượng chất hữu cơ<br /> liên tục theo từng năm cộng thêm xác bả của lục<br /> bình lắng xuống cứ sau mỗi mùa lũ. Hai vị trí D1<br /> và D2 cũng có số lượng tảo cực thấp so với các vị<br /> trí còn lại, điều này là do tác động của dòng chảy,<br /> cộng thêm chúng nằm trên 2 nhánh sông cấp nước<br /> vào nên có lượng chất hữu cơ thấp hơn trong<br /> Búng Bình Thiên và hai yếu tố trên đã ngăn cản<br /> <br /> 3.1.2. Số lượng của thực vật phiêu sinh<br /> Hình 3 chỉ ra số lượng tảo ở 02 đợt thu mẫu 3 và 4<br /> (lần lượt là 74.683.332 ct.m-3 và 77.316.667<br /> ct.m-3) cao hơn rất nhiều so với 2 đợt 1 và 2 (lần<br /> lượt là 44.683.334 ct.m-3 và 42.366.667 ct.m-3),<br /> hai đợt 3 và 4 đều nằm trong thời gian mùa khô, ở<br /> thời điểm này nước trong Búng Bình Thiên khá<br /> 69<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.7 (3), 66 – 74<br /> <br /> Part C: Agricultural Sciences, Fisheries and Biotechnology<br /> <br /> sự phát triển của tảo.<br /> <br /> Hình 3. Biến động số lượng thực vật phiêu sinh ở Búng Bình Thiên<br /> <br /> xác chân mái chèo (Copepoda) có 2 loài, Động<br /> vật nguyên sinh (Protozoa) có 9 loài, Bọ nước<br /> (Ostracoda) có 2 loài và Ấu trùng giáp xác<br /> (Nauplius). Tất cả 28 loài động vật phiêu sinh<br /> phát hiện được đều là những loài có lợi tham gia<br /> vào mạng lưới thức ăn trong thủy vực.<br /> <br /> 3.2. Đặc điểm động vật phiêu sinh trên Búng<br /> Bình Thiên<br /> 3.2.1. Thành phần loài động vật phiêu sinh<br /> Qua 4 đợt khảo sát ở khu vực Búng Bình Thiên đã<br /> phát hiện được 28 loài động vật phiêu sinh thuộc<br /> 6 nhóm: Luân trùng (Rotatoria) xuất hiện 11 loài,<br /> Giáp xác râu ngành (Cladocera) có 3 loài, Giáp<br /> <br /> 11%<br /> <br /> 7%<br /> 4%<br /> <br /> Ostracoda<br /> Nauplius<br /> <br /> 32%<br /> <br /> Rotifers<br /> Copepoda<br /> <br /> Protozoa<br /> 39%<br /> 7%<br /> <br /> Hình 4. Sự phân bố thành phần loài động vật phiêu sinh<br /> <br /> 70<br /> <br /> Cladocera<br /> <br />