Sức khỏe môi trường - PGS. TS. Nguyễn Văn Mạn

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:249

Thêm vào BST

Báo xấu

189
lượt xem 51
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung sách Sức khỏe môi trường đã bám sát được các yêu cầu về kiến thức cơ bản, chính xác khoa học, cập nhật và thực tiễn của Việt Nam nhằm cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về sức khỏe môi trường, những vấn đề cấp bách về sức khỏe môi trường hiện nay ở Việt Nam và các yếu tố nguy cơ cho sức khỏe môi trường. Sách dùng để đào tạo cử nhân y tế công cộng, đồng thời cũng là tài liệu tham khảo tốt cho sinh viên các chuyên ngành khác và các cán bộ y...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sức khỏe môi trường - PGS. TS. Nguyễn Văn Mạn

Bé y tÕ søc kháe m«i tr−êng S¸ch dïng ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng M· sè §14 Z03 Nhµ xuÊt b¶n Y häc Hµ Néi - 2006
Chñ biªn: PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n Th− ký biªn so¹n: CN. TrÇn ThÞ TuyÕt H¹nh CN. NguyÔn H÷u Th¾ng ThS. Vò ThÞ Thu Nga ThS. NguyÔn Ngäc BÝch Nh÷ng ng−êi biªn so¹n: PGS. TS. Bïi Thanh T©m PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n PGS. TS. §Æng §øc Phó GS.TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng TS. NguyÔn Huy Nga PGS. TS. Lª §×nh Minh PGS. TS. L−u §øc H¶i ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng ThS. NguyÔn Trinh H−¬ng Tham gia tæ chøc b¶n th¶o: ThS. PhÝ NguyÖt Thanh vµ nhãm th− ký © B¶n quyÒn thuéc Bé Y tÕ (Vô khoa häc vµ §µo t¹o) 2
Lêi nãi ®Çu Thùc hiÖn NghÞ ®Þnh 43/2000/N§-CP ngµy30/8/2000 cña ChÝnh phñ quy ®Þnh chi tiÕt vµ h−íng dÉn triÓn khai LuËt Gi¸o dôc, Bé Gi¸o dôc & §µo t¹o vµ Bé Y tÕ ®· phª duyÖt, ban hµnh ch−¬ng tr×nh khung cho ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng. Bé Y tÕ tæ chøc biªn so¹n bé tµi liÖu d¹y - häc c¸c m«n häc c¬ së vµ chuyªn m«n theo ch−¬ng tr×nh míi nh»m tõng b−íc x©y dùng bé s¸ch chuÈn trong c«ng t¸c ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng. Søc kháe m«i tr−êng lµ tµi liÖu ®· ®−îc biªn so¹n theo ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc cña Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng trªn c¬ së ch−¬ng tr×nh khung ®· ®−îc phª duyÖt. N¨m 2005, cuèn s¸ch nµy ®−îc Héi ®ång chuyªn m«n thÈm ®Þnh s¸ch gi¸o khoa vµ tµi liÖu d¹y - häc cña Bé Y tÕ thÈm ®Þnh. Bé Y tÕ thèng nhÊt sö dông lµm tµi liÖu d¹y - häc chÝnh thøc cña ngµnh trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trong thêi gian tõ 3 ®Õn 5 nam s¸ch cÇn ®−îc chØnh lý, bæ sung vµ cËp nhËt. Néi dung s¸ch Søc kháe m«i tr−êng ®· b¸m s¸t ®−îc c¸c yªu cÇu vÒ kiÕn thøc c¬ b¶n, chÝnh x¸c khoa häc, cËp nhËt vµ thùc tiÔn cña ViÖt Nam nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ søc kháe m«i tr−êng, nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ søc kháe m«i tr−êng hiÖn nay ë ViÖt Nam vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ cho søc kháe m«i tr−êng. S¸ch dïng ®Ó ®µo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng, ®ång thêi còng lµ tµi liÖu tham kh¶o tèt cho sinh viªn c¸c chuyªn ngµnh kh¸c vµ c¸c c¸n bé y tÕ quan t©m ®Õn lÜnh vùc søc kháe m«i tr−êng. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o, Bé Y tÕ xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c gi¶ng viªn Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng tÝch cùc tham gia biªn so¹n cuèn s¸ch nµy. §©y lµ lÜnh vùc khoa häc míi ph¸t triÓn nªn c¸c néi dung biªn so¹n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt vµ cÇn ®−îc bæ sung cËp nhËt. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o mong nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp cña ®éc gi¶ vµ ®ång nghiÖp ®Ó cuèn s¸ch ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o Bé Y tÕ 3
4
Môc lôc PHÇN 1. Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 2 Bµi 1. NhËp m«n Søc khoÎ m«i tr−êng 9 PGS. TS. §Æng §øc Phó - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng Bµi 2. Qu¶n lý nguy c¬ tõ m«i tr−êng 26 GS. TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng Bµi 3. C¬ së sinh th¸i häc cña søc khoÎ vµ bÖnh tËt 58 PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n – ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng Bµi 4. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ 86 ThS. NguyÔn Trinh H−¬ng - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng Bµi 5. Qu¶n lý chÊt th¶i r¾n vµ chÊt th¶i y tÕ 110 TS. NguyÔn Huy Nga - ThS. Lª ThÞ Thanh H−¬ng Bµi 6. N−íc vµ vÖ sinh n−íc 141 PGS. TS. Lª §×nh Minh PHÇN 2. Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 3 Bµi 7. An toµn m«i tr−êng 169 PGS. TS. Bïi Thanh T©m Bµi 8. KiÓm so¸t vÐc-t¬ truyÒn bÖnh 183 PGS. TS. NguyÔn V¨n M¹n Bµi 9. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng 201 PGS. TS. L−u §øc H¶i Bµi 10. Qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng 222 GS. TS. Tr−¬ng ViÖt Dòng 5
6
PhÇn 1 Dµnh cho cö nh©n y tÕ c«ng céng n¨m thø 2 7
8
BµI 1 NHËP M¤N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG MôC TI£U 1. Tr×nh bµy ®−îc c¸c thµnh phÇn chÝnh cña m«i tr−êng. 2. Nªu ®−îc c¸c khÝa c¹nh lÞch sö cña søc khoÎ m«i tr−êng. 3. Tr×nh bµy ®−îc mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ vµ m«i tr−êng, c¸c chÝnh s¸ch vÒ søc khoÎ m«i tr−êng vµ qu¶n lý m«i tr−êng. 4. Gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng mang tÝnh cÊp b¸ch ë ®Þa ph−¬ng vµ trªn thÕ giíi. Søc khoÎ m«i tr−êng lµ nÒn t¶ng cña y tÕ c«ng céng, cung cÊp rÊt nhiÒu lý luËn c¬ b¶n nÒn t¶ng cho mét x· héi hiÖn ®¹i. Qu¸ tr×nh c¶i thiÖn t×nh tr¹ng vÖ sinh, chÊt l−îng n−íc uèng, vÖ sinh vµ an toµn thùc phÈm, kiÓm so¸t bÖnh tËt vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn nhµ ë lµ nhiÖm vô trung t©m cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn viÖc n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng vµ tiÕp tôc nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña c¶ thÕ kû qua. Tuy nhiªn, hiÖn nay cuéc sèng cña ng−êi d©n trong thêi kú ®æi míi cã nhiÒu thay ®æi: viÖc ®« thÞ ho¸, t¨ng d©n sè, thay ®æi lèi sèng, n¹n ph¸ rõng, t¨ng sö dông ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt trong n«ng nghiÖp, dïng c¸c hormon t¨ng tr−ëng trong ch¨n nu«i, sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc nh÷ng chÊt th¶i c«ng nghiÖp,.... lµm cho m«i tr−êng ®ang bÞ suy tho¸i. Trong nh÷ng n¨m qua, th¶m häa thiªn nhiªn ®· g©y nªn nhiÒu thiÖt h¹i lín nh− lò quÐt ë Lai Ch©u, S¬n La; óng lôt ë §ång b»ng S«ng Cöu Long; h¹n h¸n ë nhiÒu n¬i nh− T©y Nguyªn. HiÖn nay, nh÷ng tr−êng hîp bÞ nhiÔm ®éc ho¸ chÊt, ngé ®éc c¸c ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt vµ ngé ®éc thùc phÈm vÉn x¶y ra th−êng xuyªn. Cã nhiÒu chØ thÞ vµ nghÞ quyÕt bµn vÒ ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nghÜa lµ b¶o ®¶m cho m«i tr−êng vµ m«i sinh trong s¹ch, gi¶m thiÓu « nhiÔm, nh»m n©ng cao søc khoÎ con ng−êi nh− LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam ®· nªu. Bªn c¹nh ®ã cßn ph¶i kÓ ®Õn m«i tr−êng x· héi, m«i tr−êng lµm viÖc còng cã nhiÒu ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi. Do vËy, viÖc nghiªn cøu, xö lý, phßng chèng « nhiÔm m«i tr−êng vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng x· héi lµ mét viÖc hÕt søc cÇn thiÕt. Muèn lµm ®−îc ®iÒu ®ã mäi ng−êi, mäi tæ chøc trong x· héi mµ tr−íc hÕt lµ häc sinh, sinh viªn - nh÷ng ng−êi lµm chñ t−¬ng lai ®Êt n−íc ph¶i cïng nhau tham gia gi¶i quyÕt th× míi ®¹t ®−îc kÕt qu¶. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng x· héi, ®Õn kinh tÕ ®Êt n−íc. Cßn m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi cô thÓ nh− thÕ nµo? ThÕ nµo gäi lµ søc khoÎ m«i tr−êng? Chóng t«i sÏ tr×nh bµy nh÷ng kh¸i niÖm nµy ë phÇn sau. 9
1. C¸C THµNH PHÇN C¥ B¶N CñA M¤I TR¦êNG 1.1. M«i tr−êng lµ g×? Theo LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng ViÖt Nam (1993): m«i tr−êng bao gåm c¸c yÕu tè tù nhiªn vµ yÕu tè vËt chÊt nh©n t¹o quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bao quanh con ng−êi, cã ¶nh h−ëng tíi ®êi sèng, s¶n xuÊt, sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ng−êi vµ thiªn nhiªn. 1.2. C¸c thµnh phÇn cña m«i tr−êng C¸c yÕu tè kÓ trªn cßn gäi lµ c¸c thµnh phÇn cña m«i tr−êng bao gåm: kh«ng khÝ, ®Êt, n−íc, khÝ hËu, ©m thanh, ¸nh s¸ng, søc nãng, bøc x¹, ®éng thùc vËt thuéc c¸c hÖ sinh th¸i, khu d©n c−, khu s¶n xuÊt, c¶nh quan thiªn nhiªn, danh lam th¾ng c¶nh, di tÝch lÞch sö, khu vui ch¬i gi¶i trÝ, v.v.... Tãm l¹i, c¸c thµnh phÇn cña m«i tr−êng bao gåm m«i tr−êng vËt lý, m«i tr−êng sinh häc vµ m«i tr−êng x· héi. 1.2.1. M«i tr−êng vËt lý M«i tr−êng vËt lý bao gåm c¸c yÕu tè vËt lý nh−: khÝ hËu, tiÕng ån, ¸nh s¸ng, bøc x¹, g¸nh nÆng lao ®éng. Bªn c¹nh c¸c yÕu tè vËt lý cßn cã nh÷ng yÕu tè ho¸ häc nh− bôi, ho¸ chÊt, thuèc men, chÊt kÝch thÝch da, thùc phÈm, v.v... 1.2.2. M«i tr−êng sinh häc M«i tr−êng sinh häc bao gåm: ®éng vËt, thùc vËt, ký sinh trïng, vi khuÈn, virus, c¸c yÕu tè di truyÒn, v.v... 1.2.3 M«i tr−êng x· héi M«i tr−êng x· héi bao gåm: stress, mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, m«i tr−êng lµm viÖc, tr¶ l−¬ng, lµm ca, v.v.... 2. C¸C KHÝA C¹NH LÞCH Sö CñA SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG 2.1. Kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng Søc khoÎ m«i tr−êng lµ g×? Theo quan ®iÓm cña nhiÒu ng−êi søc khoÎ m«i tr−êng chÝnh lµ søc khoÎ cña m«i tr−êng. §©y lµ c¸c ý niÖm vÒ ®êi sèng hoang d·, vÒ rõng, s«ng, biÓn, v.v.... vµ theo hä th× søc khoÎ m«i tr−êng ®ång nghÜa víi viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. Nh÷ng ng−êi kh¸c th× cho r»ng søc khoÎ m«i tr−êng lµ c¸c vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ cña con ng−êi cã liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn sèng, sù nghÌo nµn, l¹c hËu, kh«ng ®ñ n−íc s¹ch, lò lôt, sù ph¸ ho¹i cña c«n trïng vµ sóc vËt cã h¹i - tÊt c¶ c¸c th¸ch thøc ®ã chóng ta ®· tr¶i qua, ®· chèng tr¶ trong suèt qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi vµ cuéc sèng (nhÊt lµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y) vµ chóng ta ®· chiÕn th¾ng. 10
C¶ hai quan ®iÓm nµy ®Òu ch−a ®óng, ch−a chÝnh x¸c, søc khoÎ m«i tr−êng kh«ng ®ång nghÜa víi søc khoÎ cña m«i tr−êng vµ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ còng kh«ng bã hÑp trong viÖc kiÓm so¸t c¸c lo¹i dÞch bÖnh cña thÕ kû qua. Cho ®Õn hiÖn nay nhiÒu t¸c gi¶ ®−a ra kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng nh− sau:“Søc khoÎ m«i tr−êng lµ t¹o ra vµ duy tr× mét m«i tr−êng trong lµnh, bÒn v÷ng ®Ó n©ng cao søc khoÎ céng ®ång. 2.2. LÞch sö ph¸t triÓn cña thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng Mçi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt ®Òu cã m«i tr−êng sèng cña riªng m×nh, nÕu tho¸t ra khái m«i tr−êng tù nhiªn ®ã hoÆc sù biÕn ®æi qu¸ møc cho phÐp cña m«i tr−êng mµ chóng ®ang sèng th× chóng sÏ bÞ chÕt vµ bÞ huû diÖt. Do ®ã, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh m«i tr−êng sèng lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó duy tr× sù sèng cña mäi loµi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng vÝ dô rÊt gi¶n ®¬n mµ mäi ng−êi ®Òu biÕt lµ ngé ®éc oxyd carbon (CO) ë nh÷ng ng−êi ®i kiÓm tra c¸c lß g¹ch thñ c«ng ®èt b»ng than hoÆc c¸ chÕt do n−íc bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt cña nhµ m¸y ph©n l©n V¨n §iÓn, v.v... §iÒu ®ã cã nghÜa lµ m«i tr−êng, con ng−êi vµ søc khoÎ con ng−êi cã mèi liªn quan mËt thiÕt víi nhau vµ cã thÓ c¸i nä lµ nh©n qu¶ cña c¸i kia. Kh«ng ph¶i ®Õn b©y giê con ng−êi míi biÕt tíi mèi quan hÖ nµy, mµ tõ hµng ngµn n¨m tr−íc ng−êi Trung Quèc, Ên §é, Ba T−, Ai CËp cæ ®¹i ®· biÕt ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thanh khiÕt m«i tr−êng ®Ó ng¨n ngõa vµ phßng chèng dÞch cho céng ®ång vµ qu©n ®éi. C¸c t− liÖu lÞch sö cho thÊy tõ nh÷ng n¨m tr−íc c«ng nguyªn, ë thµnh Aten (Hy L¹p) con ng−êi ®· x©y dùng hÖ thèng cèng ngÇm ®Ó th¶i n−íc bÈn, ®· biÕt dïng c¸c chÊt th¬m, diªm sinh ®Ó tÈy uÕ kh«ng khÝ trong vµ ngoµi nhµ ®Ó phßng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. Ng−êi La M· cßn tiÕn bé h¬n: khi x©y dùng thµnh La M·, ng−êi ta ®· x©y dùng mét hÖ thèng cèng ngÇm dÉn tíi mäi ®iÓm trong thµnh phè ®Ó thu gom n−íc th¶i, n−íc m−a dÉn ra s«ng Tibre, ®ång thêi x©y dùng mét hÖ thèng cung cÊp n−íc s¹ch cho d©n chóng trong thµnh phè. Vµo thêi kú nµy, ®é cao cña nhµ ë, bÒ réng c¸c ®−êng ®i l¹i trong thµnh ®Òu ®−îc quy ®Þnh vµ tiªu chuÈn ho¸, nh÷ng ng−êi ®em b¸n lo¹i thùc phÈm gi¶ m¹o, thøc ¨n «i thiu ®Òu ph¶i chÞu téi. Theo thêi gian, cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, d©n sè, « nhiÔm m«i tr−êng vµ phßng chèng « nhiÔm m«i tr−êng cµng ®−îc t¨ng c−êng vµ ph¸t triÓn. Nh− chóng ta ®· biÕt, c¸c nh©n tè sinh häc, c¸c ho¸ chÊt tån t¹i mét c¸ch tù nhiªn vµ c¸c nguy c¬ vËt lý ®· tån t¹i trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng−êi. §ång thêi c¸c chÊt « nhiÔm m«i tr−êng do ho¹t ®éng cña con ng−êi sinh ra còng cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ tõ vµ l©u dµi. Cuéc khñng ho¶ng m«i tr−êng lÇn thø nhÊt xuÊt hiÖn ë Ch©u ¢u lÇn ®Çu tiªn vµo thÕ kû 19, nguyªn nh©n lµ do thùc phÈm kÐm chÊt l−îng, n−íc bÞ « nhiÔm ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ céng ®ång. Cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ë Anh ®· lµm cho n−íc Anh trë thµnh xø së s−¬ng mï do « nhiÔm kh«ng khÝ, thêi gian nµy vÊn ®Ò « nhiÔm c«ng nghiÖp lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc nghiªm träng nh−ng bÞ chÝnh phñ lê ®i v× cßn nhiÒu vÊn ®Ò x· héi kh¸c quan träng h¬n, mÆc dï n¨m 1848 Quèc héi Anh ®· th«ng qua LuËt Y tÕ c«ng céng ®Çu tiªn trªn thÕ giíi. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, « nhiÔm kÐo dµi cho ®Õn gi÷a thÕ kû 20 vµ hµng lo¹t nh÷ng « nhiÔm míi song song víi « 11
nhiÔm c«ng nghiÖp lµ « nhiÔm ho¸ häc, ho¸ chÊt tæng hîp, nhÊt lµ tr−íc vµ sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø 2. Nh÷ng tiÕn bé cña kü thuËt, lÜnh vùc ho¸ häc, ®Æc biÖt lµ ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt ®· t¹o ra c¸c ho¸ chÊt tæng hîp nh− cao su tæng hîp, nhùa, c¸c dung m«i, thuèc trõ s©u v.v... ®· t¹o ra rÊt nhiÒu chÊt khã ph©n huû vµ tån d− l©u dµi trong m«i tr−êng nh− DDT, 666, dioxin v.v... g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng nÆng nÒ, dÉn tíi sù ph¶n ®èi kÞch liÖt cña céng ®ång nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi trong suèt thêi kú nh÷ng n¨m 60 vµ 70 cña thÕ kû 20 (xem hép 1.1). Hép 1.1. C¸c vÝ dô vÒ nh÷ng sù kiÖn søc kháe m«i tr−êng quan träng 1798 - Thomas Malthus x©y dùng lý thuyÕt vÒ ph©n bè tµi nguyªn vµ d©n sè 1848 - Quèc héi Anh th«ng qua LuËt Y tÕ c«ng céng 1895 - Svante Arrhenius m« t¶ hiÖn t−îng hiÖu øng nhµ kÝnh 1899 - HiÖp ®Þnh Quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ cÊm vò khÝ ho¸ häc 1956 - Anh th«ng qua LuËt Kh«ng khÝ s¹ch 1962 - ViÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch Mïa xu©n lÆng lÏ (silent spring) cña Rachel Carson ®· thu hót ®−îc sù chó ý tíi vÊn ®Ò thuèc trõ s©u vµ m«i tr−êng 1969 - HiÖp ®Þnh quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ hîp t¸c trong tr−êng hîp « nhiÔm biÓn (vïng biÓn phÝa B¾c) 1972 - Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ M«i tr−êng vµ Con ng−êi, Stockholm; DDT ®· bÞ cÊm sö dông ë Mü 1982 - Héi nghÞ ®a ph−¬ng vÒ sù acid ho¸ m«i tr−êng ®· khëi ®Çu qu¸ tr×nh dÉn tíi chÝnh thøc thõa nhËn vÊn ®Ò « nhiÔm xuyªn biªn giíi vµ nhu cÇu vÒ sù kiÓm so¸t quèc tÕ 1986 - Héi nghÞ quèc tÕ ®Çu tiªn vÒ n©ng cao søc khoÎ (health promotion) th«ng qua HiÕn ch−¬ng Ottawa, trong ®ã ®Þnh nghÜa n©ng cao søc khoÎ lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng−êi kiÓm so¸t nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh tíi søc khoÎ cña hä. 1987 - B¸o c¸o cña Uû ban Brundtland "T−¬ng lai chung cña chóng ta" (Our Common Future) ®· kªu gäi h−íng tíi "ph¸t triÓn bÒn v÷ng"; NghÞ ®Þnh th− Montreal vÒ h¹n chÕ ph¸t th¶i clorofluorocarbon (CFC) vµo kh«ng khÝ ®Ó gi¶m tèc ®é suy gi¶m tÇng ozon ë tÇng b×nh l−u 1992 - Héi nghÞ th−îng ®Ønh tr¸i ®Êt (Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ M«i tr−êng vµ ph¸t triÓn), Rio de Janeiro 1994 - Héi nghÞ quèc tÕ vÒ D©n sè vµ Ph¸t triÓn, Cairo 1995 - Héi nghÞ Th−îng ®Ønh cña Liªn hiÖp quèc vÒ Ph¸t triÓn x· héi, Copenhagen 1996 - Héi nghÞ cña Liªn hiÖp quèc vÒ vÊn ®Ò ®Þnh c− (HABITAT II), Istanbul 1997 - HiÖp ®Þnh khung cña Liªn hiÖp quèc vÒ thay ®æi khÝ hËu, Kyoto Nguån: Yassi vµ céng sù, 2001 Lµn sãng lÇn thø hai vÒ c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng x¶y ra vµo nh÷ng n¨m gi÷a cña thÕ kû 20 víi hai phong trµo lín lµ m«i tr−êng vµ sinh th¸i. Phong trµo m«i tr−êng lµ viÖc b¶o tån tµi nguyªn thiªn nhiªn, nhÊt lµ nh÷ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. KÕt qu¶ lµ 12
®éng vËt trªn ®Êt liÒn ë nhiÒu vïng thiªn nhiªn hoang d·, c¸c vïng ®Êt, biÓn quý hiÕm kh¸c, c¶nh quan thiªn nhiªn ®−îc b¶o tån vµ t«n t¹o. VÒ phong trµo sinh th¸i tËp trung vµo c¸c chÊt cã thÓ g©y ®éc cho con ng−êi hoÆc cã kh¶ n¨ng g©y huû ho¹i m«i tr−êng. KÕt qu¶ cña nh÷ng phong trµo nµy cïng víi Héi nghÞ cña Liªn hîp quèc vÒ m«i tr−êng vµ con ng−êi ®· ®−îc tæ chøc vµo n¨m 1972 ®· thuyÕt phôc ®−îc nhiÒu chÝnh phñ c¸c n−íc th«ng qua luËt lÖ nh»m h¹n chÕ « nhiÔm c«ng nghiÖp vµ ph¸t th¶i r¸c, phßng chèng « nhiÔm ho¸ häc, ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ vÖ sinh an toµn thùc phÈm, thuèc, v.v... Lµn sãng lÇn thø ba vÒ c¸c vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng lµ tõ nh÷ng n¨m 80, 90 ®Õn nay, ngoµi nh÷ng vÊn ®Ò « nhiÔm c«ng nghiÖp, ho¸ chÊt cßn cã c¸c vÊn ®Ò vÒ dioxyd carbon, clorofluorocarbon g©y thñng tÇng ozon, vÊn ®Ò c©n b»ng m«i tr−êng, ph¸t triÓn bÒn v÷ng, m«i tr−êng toµn cÇu thay ®æi, khÝ hËu toµn cÇu nãng lªn, v.v... sÏ cßn ph¶i gi¶i quyÕt trong nhiÒu thËp kû tíi. 3. NéI DUNG M¤N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG TÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña søc khoÎ m«i tr−êng lµ x¸c ®Þnh, gi¸m s¸t, kiÓm so¸t c¸c yÕu tè vËt lý, ho¸ häc, sinh häc vµ x· héi cã ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi. Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng bao gåm: ®¸nh gi¸, kiÓm so¸t vµ phßng ngõa c¸c yÕu tè trong m«i tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn søc khoÎ con ng−êi, ®ång thêi ph¸t huy c¸c yÕu tè m«i tr−êng cã lîi cho søc khoÎ. ViÖc nµy bao gåm tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó ®èi mÆt víi c¸c vÊn ®Ò: nh− suy tho¸i m«i tr−êng, thay ®æi khÝ hËu, c¸c nguy c¬ m«i tr−êng (nh−: « nhiÔm ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, « nhiÔm thùc phÈm), tiÕp xóc víi ho¸ chÊt vµ vÊn ®Ò r¸c th¶i hiÖn nay. Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng cßn t¹o ®iÒu kiÖn, c¬ héi ®Ó n©ng cao søc khoÎ b»ng c¸ch lËp kÕ ho¹ch n©ng cao søc khoÎ vµ tiÕn tíi x©y dùng mét m«i tr−êng cã lîi cho søc khoÎ. C¸c ho¹t ®éng søc khoÎ m«i tr−êng ®−îc thùc hiÖn ë tÊt c¶ c¸c cÊp, bao gåm: − X©y dùng, ph¸t triÓn c¸c chiÕn l−îc vµ tiªu chuÈn, gåm: + An toµn d©n sè. + T− vÊn céng ®ång, b¶o vÖ søc khoÎ trong c¸c tr−êng hîp khÈn cÊp. + Theo dâi, quan tr¾c vµ x©y dùng c¸c tiªu chuÈn nh− tiªu chuÈn vÒ nhµ ë v.v... + N©ng cao ph¸t triÓn søc khoÎ. − Ph¸t triÓn vµ ®−a ra c¸c khuyÕn c¸o vÒ søc khoÎ m«i tr−êng: + Cung cÊp th«ng tin cho céng ®ång vÒ søc khoÎ m«i tr−êng. + Nghiªn cøu søc khoÎ m«i tr−êng. + Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng. − CÇn ph¶i cã kÕ ho¹ch x©y dùng luËt søc khoÎ m«i tr−êng. 13
− Qu¶n lý m«i tr−êng vËt lý: + An toµn n−íc, nhÊt lµ an toµn n−íc ë khu gi¶i trÝ. + An toµn thùc phÈm. + Qu¶n lý chÊt th¶i r¾n. + An toµn vµ søc khoÎ nghÒ nghiÖp. + Phßng chèng chÊn th−¬ng. + KiÓm so¸t tiÕng ån. + Søc khoÎ vµ chÊt phãng x¹. − Qu¶n lý nguy c¬ sinh häc: + KiÓm so¸t c«n trïng vµ c¸c ®éng vËt cã h¹i. + Qu¶n lý bÖnh truyÒn nhiÔm qua vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh. + KiÓm so¸t vi sinh vËt. − Qu¶n lý nguy c¬ ho¸ häc: + X©y dùng c¸c tiªu chuÈn an toµn ho¸ häc cho kh«ng khÝ, ®Êt, n−íc sinh ho¹t, n−íc th¶i vµ thùc phÈm. + Sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt an toµn. + §¸nh gi¸ vµ qu¶n lý c¸c nguy c¬ søc khoÎ ë c¸c vïng bÞ « nhiÔm vÝ dô nh− dioxin, v.v... + KiÓm so¸t thuèc, chÊt ®éc, c¸c s¶n phÈm y d−îc kh¸c. + ChÊt ®éc häc. + KiÓm so¸t thuèc l¸. Bªn c¹nh ®ã cßn nhiÒu c¸c yÕu tè kh¸c cÇn ph¶i kiÓm so¸t nh−: cung cÊp ®ñ thøc ¨n dinh d−ìng, cung cÊp n−íc s¹ch, ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ xö lý r¸c th¶i nhÊt lµ ë n«ng th«n hiÖn nay, cung cÊp nhµ ë vµ b¶o ®¶m mËt ®é d©n sè v.v... Ngoµi ra, cßn mét sè c¸c yÕu tè kh¸c nhÊt lµ kh¶ n¨ng tiÒm tµng cña c¸c nguy c¬ m«i tr−êng vµ suy tho¸i m«i tr−êng t¸c ®éng lªn søc khoÎ do c¸c ®Æc ®iÓm sau: − Th−êng x¶y ra sau mét thêi gian dµi tiÕp xóc. − C¸c bÖnh liªn quan ®Õn m«i tr−êng th−êng do hoÆc liªn quan ®Õn nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, vÝ dô nh− viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh cã thÓ lµ do m«i tr−êng bÞ « nhiÔm, do vi khuÈn, thÓ lùc v.v. Thùc hµnh søc khoÎ m«i tr−êng sö dông kiÕn thøc vµ kü n¨ng cña nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau ®Ó tËp trung gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò søc khoÎ tiÒm tµng. 14
“Loµi ng−êi lµ trung t©m cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Hä cã quyÒn sèng mét cuéc sèng khoÎ m¹nh vµ hoµ hîp víi tù nhiªn”. (Tuyªn bè Rio de Janero vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn) 4. QUAN HÖ GI÷A SøC KHOÎ Vµ M¤I TR¦êNG Khi con ng−êi ®Çu tiªn xuÊt hiÖn trªn tr¸i ®Êt, tuæi thä trung b×nh cña hä chØ kho¶ng tõ 30 ®Õn 40 tuæi. Do sèng trong m«i tr−êng kh¾c nghiÖt, tuæi thä cña hä thÊp h¬n nhiÒu so víi tuæi thä cña con ng−êi trong x· héi hiÖn nay. Tuy vËy, 30 - 40 n¨m còng ®ñ ®Ó cho hä cã thÓ sinh con ®Î c¸i, tù thiÕt lËp cho m×nh cuéc sèng víi t− c¸ch lµ mét loµi cã kh¶ n¨ng cao nhÊt trong viÖc lµm thay ®æi m«i tr−êng theo h−íng tèt lªn hay xÊu ®i. §Ó cã thÓ sèng sãt, nh÷ng ng−êi tiÒn sö ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò sau ®©y: Lu«n ph¶i t×m kiÕm nguån thøc ¨n vµ n−íc uèng trong khi tr¸nh ¨n ph¶i nh÷ng thùc vËt cã chøa chÊt ®éc tù nhiªn (vÝ dô nÊm ®éc) hoÆc c¸c lo¹i thÞt ®· bÞ «i thiu, nhiÔm ®éc. BÖnh nhiÔm trïng vµ c¸c ký sinh trïng ®−îc truyÒn tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c hoÆc tõ ®éng vËt sang con ng−êi th«ng qua thùc phÈm, n−íc uèng hoÆc c¸c c«n trïng truyÒn bÖnh. ChÊn th−¬ng do ng·, ho¶ ho¹n hoÆc ®éng vËt tÊn c«ng. NhiÖt ®é qu¸ nãng hoÆc qu¸ l¹nh, m−a, tuyÕt, th¶m ho¹ thiªn nhiªn (nh− b·o lôt, h¹n h¸n, ch¸y rõng v.v.) vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt kh¸c. Nh÷ng mèi nguy hiÓm ®èi víi søc khoÎ con ng−êi lu«n lu«n x¶y ra trong m«i tr−êng tù nhiªn. Trong mét sè x· héi, nh÷ng mèi nguy hiÓm truyÒn thèng trªn ®©y vÉn lµ nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ m«i tr−êng ®−îc quan t©m nhiÒu. Tuy nhiªn, khi con ng−êi ®· kiÓm so¸t ®−îc nh÷ng mèi nguy hiÓm nµy ë mét sè vïng, th× nh÷ng mèi nguy hiÓm hiÖn ®¹i do sù ph¸t triÓn kü thuËt, c«ng nghiÖp t¹o ra còng ®· trë thµnh nh÷ng mèi ®e däa ®Çu tiªn ®èi víi søc khoÎ vµ sù sèng cña con ng−êi. Mét sè vÝ dô vÒ c¸c mèi nguy hiÓm m«i tr−êng hiÖn ®¹i lµ: M«i tr−êng ®Êt, n−íc ë n«ng th«n bÞ « nhiÔm nghiªm träng do sö dông hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt kh«ng ®óng chñng lo¹i, liÒu l−îng vµ kh«ng ®óng c¸ch. C¸c sù cè rß rØ c¸c lß ph¶n øng h¹t nh©n/nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö, v.v... Sù thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu, hiÖu øng nhµ kÝnh, v.v... Trong mét vµi thËp kû võa qua, tuæi thä cña con ng−êi ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ ë hÇu hÕt c¸c quèc gia. C¸c nhµ ®iÒu tra cho r»ng cã 3 lý do c¬ b¶n dÉn tíi viÖc t¨ng tuæi thä cña con ng−êi: + Nh÷ng tiÕn bé trong m«i tr−êng sèng cña con ng−êi. + Nh÷ng c¶i thiÖn vÒ vÊn ®Ò dinh d−ìng. + Nh÷ng tiÕn bé trong chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ y häc ®èi víi c¸c lo¹i bÖnh tËt. 15
Nh÷ng tiÕn bé trong y tÕ lu«n ®i cïng víi víi nh÷ng c¶i thiÖn vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng, dinh d−ìng vµ ch¨m sãc y tÕ. Ngµy nay, nh÷ng ng−êi èm yÕu cã c¬ héi sèng sãt cao h¬n nhiÒu do hÖ thèng ch¨m sãc y tÕ ®−îc c¶i thiÖn. RÊt nhiÒu ng−êi lu«n sèng khoÎ m¹nh, do cã nguån dinh d−ìng tèt vµ kiÓm so¸t tèt c¸c mèi nguy hiÓm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng. Khoa häc m«i tr−êng lµ mét m«n häc rÊt cÇn thiÕt vµ quan träng dùa trªn hai lý do c¨n b¶n sau ®©y: + Nghiªn cøu nh÷ng mèi nguy hiÓm trong m«i tr−êng vµ nh÷ng ¶nh h−ëng cña chóng lªn søc khoÎ. + øng dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó b¶o vÖ con ng−êi khái nh÷ng mèi nguy h¹i tõ m«i tr−êng. Muèn vËy chóng ta h·y xem xÐt thÕ nµo lµ søc khoÎ vµ thÕ nµo lµ m«i tr−êng? Tr−íc hÕt chóng ta h·y ®iÓm qua vµi nÐt vÒ hÖ sinh th¸i: Ra ®êi tõ nh÷ng n¨m 1930, thuËt ng÷ hÖ sinh th¸i cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ mét hÖ thèng gåm nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c qua l¹i gi÷a c¸c sinh vËt sèng vµ m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §ã lµ mét thùc thÓ ®ãng ®· ®¹t ®−îc c¸c c¬ chÕ tù æn ®Þnh vµ néi c©n b»ng, ®· tiÕn ho¸ qua hµng thÕ kû. Trong mét hÖ sinh th¸i æn ®Þnh, mét loµi nµy kh«ng lo¹i trõ mét loµi kh¸c, nÕu kh«ng th× nguån cung cÊp thøc ¨n cho nh÷ng loµi ¨n thÞt sÏ kh«ng tån t¹i. C¸c hÖ sinh th¸i æn ®Þnh vµ c©n b»ng sÏ cã tuæi thä cao nhÊt. Mét hÖ sinh th¸i sÏ kh«ng thÓ duy tr× ®−îc mét sè l−îng lín vËt chÊt vµ n¨ng l−îng ®−îc tiªu thô bëi mét loµi mµ l¹i kh«ng lo¹i trõ mét loµi kh¸c vµ thËm chÝ cßn g©y nguy hiÓm cho kh¶ n¨ng tån t¹i cña toµn bé hÖ sinh th¸i. T−¬ng tù nh− vËy, kh¶ n¨ng cña mét hÖ sinh th¸i trong viÖc chøa ®ùng chÊt th¶i vµ t¸i t¹o ®Êt, n−íc ngät kh«ng ph¶i lµ v« h¹n. T¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã, nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi sÏ ph¸ vì c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i, dÉn ®Õn sù thay ®æi nhanh chãng hoÆc lµm huû diÖt hÖ sinh th¸i ®ã. §Þnh nghÜa søc khoÎ vµ m«i tr−êng: Theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (1946) th× søc khoÎ lµ tr¹ng th¸i tho¶i m¸i vÒ c¶ tinh thÇn, thÓ chÊt vµ x· héi chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ v« bÖnh, tËt. Kh¸i niÖm bÖnh, tµn tËt vµ tö vong d−êng nh− ®−îc c¸c nh©n viªn y tÕ ®Ò cËp tíi nhiÒu h¬n so víi kh¸i niÖm lý t−ëng nµy vÒ søc khoÎ. Do vËy khoa häc søc khoÎ hÇu nh− ®· trë thµnh khoa häc bÖnh tËt, v× nã tËp trung chñ yÕu vµo viÖc ®iÒu trÞ c¸c lo¹i bÖnh vµ chÊn th−¬ng chø kh«ng ph¶i lµ n©ng cao søc khoÎ. T−¬ng tù nh− vËy, nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ m«i tr−êng trong bèi c¶nh søc khoÎ ®· ®−îc ®Ò cËp. Theo ®Þnh nghÜa míi nhÊt (1995), m«i tr−êng lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ë bªn ngoµi c¬ thÓ con ng−êi. Nã cã thÓ ®−îc ph©n chia thµnh m«i tr−êng vËt lý, sinh häc, x· héi, v¨n ho¸... BÊt kú m«i tr−êng nµo hay tÊt c¶ c¸c m«i tr−êng trªn ®Òu cã thÓ ¶nh h−ëng tíi t×nh tr¹ng søc khoÎ cña quÇn thÓ. §Þnh nghÜa nµy ®−îc dùa trªn quan ®iÓm 16
lµ søc khoÎ cña con ng−êi chñ yÕu ®−îc x¸c ®Þnh do yÕu tè di truyÒn vµ m«i tr−êng. YÕu tè di truyÒn (gen) do cha mÑ truyÒn l¹i, bao gåm ADN trong mçi tÕ bµo c¬ thÓ. C¸c gen nµy tån t¹i khi ph«i ®−îc h×nh thµnh vµ kh«ng cã sù thay ®æi nµo vÒ di truyÒn trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña con ng−êi. NÕu nh− cã sù thay ®æi gen (nh− trong tr−êng hîp ®ét biÕn), nã cã thÓ dÉn tíi sù mÊt chøc n¨ng, chÕt tÕ bµo vµ ung th− (ë mét sè tr−êng hîp ®ét biÕn cô thÓ). C¬ së vËt chÊt di truyÒn cña mét c¸ thÓ lµ mét trong nh÷ng yÕu tè chÝnh x¸c ®Þnh viÖc c¸ thÓ ®ã bÞ ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo bëi c¸c yÕu tè m«i tr−êng. Mét sè c¸ thÓ sÏ bÞ ¶nh h−ëng khi tiÕp xóc víi c¸c chÊt ®éc h¹i, c¸c nguy hiÓm m«i tr−êng víi hµm l−îng lín. Mét sè c¸ thÓ kh¸c l¹i bÞ ¶nh h−ëng ë møc ®é thÊp h¬n, bëi v× hä cã c¸c yÕu tè nguy c¬ / ®iÒu kiÖn kÐp hoÆc nguy c¬ / ®iÒu kiÖn ®· cã tõ tr−íc. Mét sè ng−êi bÞ ¶nh h−ëng ë mét møc ®é rÊt thÊp do tÝnh nh¹y c¶m di truyÒn. §iÒu ®ã minh chøng cho nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®èi víi søc khoÎ. Tuy nhiªn, ®· mét thêi chÝnh con ng−êi ®· lµm huû ho¹i vµ suy tho¸i m«i tr−êng. V× suy tho¸i m«i tr−êng nªn cã ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ céng ®ång nh− ung th− da t¨ng lªn ë Australia khi tÇng ozon bÞ suy gi¶m. Con ng−êi ®· ph¸ rõng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh vµ hËu qu¶ lµ con ng−êi ph¶i chÞu nh÷ng hËu qu¶ cña lò quÐt, cña thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu, cña « nhiÔm c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp. Khi con ng−êi huû ho¹i m«i tr−êng th× theo quy luËt nh©n qu¶ häc, con ng−êi còng ph¶i chÞu nh÷ng mèi ®e däa tõ m«i tr−êng, ®ã lµ nh÷ng mèi nguy hiÓm hiÖn ®¹i vµ truyÒn thèng. Kh¸i niÖm vÒ søc khoÎ m«i tr−êng: HiÖn nay trªn thÕ giíi, vÉn cßn nhiÒu tranh c·i vÒ c¸c ®Þnh nghÜa nh− m«i tr−êng lµ g×? Søc kháe m«i tr−êng lµ g×. §Æc biÖt viÖc ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a hai ph¹m trï m«i tr−êng vµ søc kháe m«i tr−êng lµ rÊt khã kh¨n. Søc kháe m«i tr−êng lµ mét thuËt ng÷ kh«ng dÔ ®Þnh nghÜa. NÕu chóng ta cho ®ã lµ Søc kháe cña m«i tr−êng th× d−êng nh− chóng ta kh«ng quan t©m tíi mét loµi nµo cô thÓ, vÝ dô loµi ng−êi. Nh−ng nÕu mét ai ®ã l¹i muèn ®Þnh nghÜa thuËt ng÷ nµy ¸m chØ tíi søc kháe con ng−êi th× ®iÒu nµy l¹i cßn qu¸ nhiÒu chç ®Ó tranh c·i. Hai ®Þnh nghÜa d−íi ®©y, ®Þnh nghÜa ®Çu tiªn quan t©m tíi nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng lªn søc kháe trong khi ®Þnh nghÜa thø hai quan t©m tíi nh÷ng dÞch vô søc kháe m«i tr−êng. §Þnh nghÜa 1: Søc kháe m«i tr−êng bao gåm nh÷ng khÝa c¹nh vÒ søc kháe con ng−êi (bao gåm c¶ chÊt l−îng cuéc sèng), ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c yÕu tè vËt lý, hãa häc, sinh häc, x· héi vµ c¸c yÕu tè t©m lý trong m«i tr−êng (theo ®Þnh nghÜa trong ChiÕn l−îc Søc kháe M«i tr−êng Quèc gia cña Australia - 1999). §Þnh nghÜa nµy còng ¸m chØ tíi c¶ lý thuyÕt vµ thùc tiÔn cña viÖc quyÕt ®Þnh, kiÓm so¸t vµ phßng ngõa ®èi víi nh÷ng yÕu tè trªn trong m«i tr−êng, nh÷ng yÕu tè cã thÓ cã ¶nh h−ëng tiÒm tµng bÊt lîi ®èi víi søc kháe cña c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i còng nh− c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. 17
§Þnh nghÜa 2: C¸c dÞch vô søc kháe m«i tr−êng lµ nh÷ng dÞch vô nh»m c¶i thiÖn c¸c chÝnh s¸ch vÒ søc kháe m«i tr−êng qua c¸c ho¹t ®éng gi¸m s¸t, kiÓm so¸t. Chóng còng thùc hiÖn vai trß t¨ng c−êng sù c¶i thiÖn nh÷ng giíi h¹n cña m«i tr−êng vµ khuyÕn khÝch viÖc sö dông c¸c c«ng nghÖ s¹ch vµ khuyÕn khÝch nh÷ng th¸i ®é còng nh− nh÷ng c¸ch c− xö tèt ®èi víi m«i tr−êng vµ søc kháe. Nh÷ng dÞch vô nµy còng cã vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn vµ ®Ò xuÊt nh÷ng chÝnh s¸ch míi vÒ søc khoÎ m«i tr−êng. 5. T¸C §éNG CñA D¢N Sè, §¤ THÞ HO¸ L£N SøC KHOÎ CéNG §åNG Vµ M¤I TR¦êNG Nh÷ng th¸ch thøc vÒ d©n sè ViÖt Nam lµ rÊt nghiªm träng ®èi víi tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. T¨ng d©n sè vÉn ë møc cao 1,7% (1999) vµ di d©n néi bé tõ c¸c khu vùc nghÌo tµi nguyªn vµ kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn vÉn ®ang t¨ng lªn vµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc. Theo dù b¸o ®Õn n¨m 2020, d©n sè n−íc ta xÊp xØ 100 triÖu ng−êi, trong khi ®ã c¸c nguån tµi nguyªn ®Êt, n−íc vµ c¸c d¹ng tµi nguyªn kh¸c cã xu thÕ suy gi¶m, vÊn ®Ò nghÌo ®ãi ë c¸c vïng s©u, vïng xa ch−a ®−îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó (hiÖn c¶ n−íc cã 1750 x· ë diÖn ®ãi nghÌo). Qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng con ®−êng c«ng nghiÖp ho¸ ®ßi hái nhu cÇu vÒ n¨ng l−îng, nguyªn liÖu ngµy cµng to lín, kÐo theo chÊt l−îng m«i tr−êng sèng ngµy cµng xÊu ®i nÕu kh«ng cã c¸c biÖn ph¸p h÷u hiÖu ngay tõ ®Çu. MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ c«ng nghiÖp ho¸ ë nhiÒu khu vùc, vïng l·nh thæ l¹i kh«ng ®−îc qu¸n triÖt ®Çy ®ñ theo quan ®iÓm ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nghÜa lµ ch−a tÝnh to¸n ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè m«i tr−êng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Theo dù kiÕn, tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP ph¶i ®¹t xÊp xØ 7%/n¨m vµ ®−îc duy tr× liªn tôc ®Õn n¨m 2010. Theo tÝnh to¸n cña c¸c chuyªn gia n−íc ngoµi, nÕu GDP t¨ng gÊp ®«i th× nguy c¬ chÊt th¶i t¨ng gÊp 3 - 5 lÇn. Vµ nÕu nh− tr×nh ®é c«ng nghÖ s¶n xuÊt, c¬ cÊu s¶n xuÊt, tr×nh ®é qu¶n lý s¶n xuÊt, tr×nh ®é qu¶n lý m«i tr−êng kh«ng ®−îc c¶i tiÕn th× sù t¨ng tr−ëng sÏ kÐo theo t¨ng khai th¸c, tiªu thô tµi nguyªn vµ n¨ng l−îng. §iÒu nµy dÉn ®Õn khai th¸c c¹n kiÖt tµi nguyªn thiªn nhiªn, t¹o ra sù gia t¨ng c¸c lo¹i chÊt th¶i vµ « nhiÔm m«i tr−êng g©y nªn søc Ðp cho m«i tr−êng. Trong khi ®ã m«i tr−êng ®« thÞ, c«ng nghiÖp vµ n«ng th«n tiÕp tôc bÞ « nhiÔm. §Õn n¨m 1999, d©n ®« thÞ lµ 23% so víi d©n sè c¶ n−íc, dù kiÕn n¨m 2010 lµ 33% vµ 2020 lµ 45%. M«i tr−êng ®« thÞ ë n−íc ta bÞ « nhiÔm bëi c¸c chÊt th¶i r¾n, n−íc th¶i ch−a ®−îc thu gom vµ xö lý theo ®óng quy ®Þnh. KhÝ th¶i, bôi, tiÕng ån v.v... tõ c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng néi thÞ vµ m¹ng l−íi s¶n xuÊt quy m« võa vµ nhá cïng víi c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm cµng lµm cho ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng ë nhiÒu ®« thÞ ®ang thùc sù l©m vµo t×nh tr¹ng ®¸ng b¸o ®éng. HÖ thèng cÊp vµ tho¸t n−íc l¹c hËu, xuèng cÊp, kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu. Møc « nhiÔm kh«ng khÝ vÒ bôi, c¸c khÝ th¶i ®éc h¹i nhiÒu n¬i v−ît tiªu chuÈn cho phÐp nhiÒu lÇn, nhÊt lµ t¹i c¸c thµnh phè lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh v−ît tiªu chuÈn cho phÐp 2 - 3 lÇn. 18
M«i tr−êng n«ng th«n ®ang bÞ « nhiÔm do c¸c ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm. ViÖc sö dông kh«ng hîp lý c¸c ho¸ chÊt n«ng nghiÖp ®· vµ ®ang lµm cho m«i tr−êng n«ng th«n « nhiÔm vµ suy tho¸i. ViÖc ph¸t triÓn c¸c lµng nghÒ tiÓu thñ c«ng nghiÖp ®· lµm « nhiÔm m«i tr−êng nghiªm träng. N−íc sinh ho¹t vµ vÖ sinh lµ vÊn ®Ò cÊp b¸ch, tû lÖ hè xÝ hîp vÖ sinh ë n«ng th«n chØ ®¹t kho¶ng 34% vµ chØ kho¶ng 46% sè hé d©n n«ng th«n ®−îc dïng n−íc hîp vÖ sinh (Trung t©m N−íc sinh ho¹t vµ VÖ sinh n«ng th«n 2001). Theo Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, ®Õn hÕt n¨m 2002, chØ míi 50% sè d©n n«ng th«n ®−îc sö dông n−íc s¹ch. N¹n khai th¸c rõng bõa b·i, thËm chÝ x¶y ra ë c¶ c¸c khu rõng cÊm, rõng ®Æc dông; n¹n ®èt ph¸ rõng ®· g©y ra nh÷ng th¶m ho¹ ch¸y rõng nghiªm träng nh− vô ch¸y rõng n−íc mÆn U Minh võa qua; ®ång thêi, viÖc s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· còng ®ang lµm suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc vµ g©y huû ho¹i m«i tr−êng. Nh÷ng vÊn ®Ò cña m«i tr−êng x· héi ngµy cµng trë nªn bøc xóc nh− ma tuý, HIV/AIDS vµ b¹o lùc. Nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng toµn cÇu nh− tÇng ozon bÞ suy gi¶m, hiÖu øng nhµ kÝnh, khÝ hËu toµn cÇu nãng lªn, thay ®æi khÝ hËu, mùc n−íc biÓn d©ng cao, hiÖn t−îng En Ni- n«; La Ni-na g©y nªn c¸c hiÖn t−îng h¹n h¸n, lò lôt x¶y ra ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi trong ®ã cã ViÖt Nam; ®ång thêi, n¹n chuyÓn dÞch « nhiÔm sang c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn còng lµ mét vÊn ®Ò cÇn chó träng. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò trªn thùc tÕ ®ßi hái ph¶i cã mét chÝnh s¸ch vÒ m«i tr−êng, søc khoÎ m«i tr−êng mét c¸ch ®óng ®¾n, ®ång bé vµ hîp lý trong giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña ®Êt n−íc ta. 6. NH÷NG §ÞNH H¦íNG C¥ B¶N CHO M¤I TR¦êNG LµNH M¹NH 6.1. BÇu kh«ng khÝ trong s¹ch Kh«ng khÝ rÊt cÇn thiÕt cho sù sèng, nÕu thiÕu kh«ng khÝ, con ng−êi sÏ chÕt chØ sau mét vµi phót. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng trÇm träng nhÊt trong c¸c x· héi ë tÊt c¶ c¸c cÊp ®é ph¸t triÓn kinh tÕ kh¸c nhau. Trªn thÕ giíi, hµng ngµy cã kho¶ng 500 triÖu ng−êi ph¶i tiÕp xóc víi mét hµm l−îng lín « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ ë c¸c d¹ng nh−: khãi tõ c¸c lß s−ëi kh«ng kÝn hoÆc lß s−ëi ®−îc thiÕt kÕ tåi vµ kho¶ng 1, 5 tû ng−êi ë c¸c khu vùc thµnh thÞ ph¶i sèng trong m«i tr−êng bÞ « nhiÔm kh«ng khÝ nÆng nÒ (WHO, 1992). Sù ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp ®i ®«i víi viÖc th¶i ra sè l−îng lín c¸c khÝ vµ c¸c chÊt h¹t tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ tõ qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c nhiªn liÖu ho¸ th¹ch cho nhu cÇu giao th«ng vËn t¶i vµ lÊy n¨ng l−îng. Khi c¸c tiÕn bé c«ng nghÖ ®· b¾t ®Çu chó träng ®Õn viÖc kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ b»ng c¸ch gi¶m viÖc th¶i ra c¸c chÊt h¹t th× ng−êi ta vÉn tiÕp tôc th¶i ra c¸c chÊt khÝ, do vËy « nhiÔm kh«ng khÝ vÉn cßn lµ vÊn ®Ò lín. MÆc dï hiÖn nay nhiÒu n−íc ph¸t triÓn ®· cã nh÷ng nç lùc lín ®Ó kiÓm so¸t c¶ viÖc th¶i khÝ vµ c¸c chÊt h¹t, « nhiÔm kh«ng khÝ vÉn lµ nguy c¬ ®èi víi søc khoÎ cña nhiÒu ng−êi. 19