Tài liệu tham khảo: Cơ sở sinh thái học của sức khỏe và bệnh tật

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

68
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên, sinh viên chuyên ngành y khoa - Giáo trình, bài giảng về các bệnh thường gặp, triệu chứng và cách điều trị giúp hệ thống kiến thức và củng cố kỹ năng nhân biết và chữa bệnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tài liệu tham khảo: Cơ sở sinh thái học của sức khỏe và bệnh tật

BµI 3 C¥ Së SINH TH¸I HäC CñA SøC KHOÎ Vµ BÖNH TËT MôC TI£U 1. M« t¶ ®−îc mèi quan hÖ gi÷a c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi víi mÊt c©n b»ng sinh th¸i. 2. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña thay ®æi hÖ sinh th¸i lªn søc khoÎ con ng−êi. 3. Gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ con ng−êi víi m«i tr−êng xung quanh. 4. Tr×nh bµy ®−îc mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm vµ kh«ng truyÒn nhiÔm liªn quan ®Õn m«i tr−êng. 1. CON NG¦êI Vµ HÖ SINH TH¸I 1.1. ThÕ nµo lµ mét hÖ sinh th¸i? HÖ sinh th¸i lµ mét quÇn x· ®éng vËt, thùc vËt vµ vi sinh vËt sèng, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau vµ víi m«i tr−êng xung quanh. HÖ sinh th¸i bao gåm c¶ thµnh phÇn lý häc vµ ho¸ häc nh− ®Êt, n−íc vµ c¸c chÊt dinh d−ìng cung cÊp cho c¸c sinh vËt sèng trong nã. Nh÷ng sinh vËt nµy cã thÓ lµ nh÷ng ®éng vËt, thùc vËt bËc cao, víi cÊu tróc c¬ thÓ phøc t¹p nh−ng còng cã thÓ lµ c¸c vi sinh vËt nhá bÐ. HÖ sinh th¸i bao gåm nh÷ng mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c sinh vËt sèng trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh vµ con ng−êi lµ mét phÇn cña hÖ sinh th¸i. Søc khoÎ vµ sù phån thÞnh cña x· héi loµi ng−êi phô thuéc vµo nh÷ng lîi Ých mµ hÖ sinh th¸i mang l¹i. Con ng−êi ®· ®−îc h−ëng rÊt nhiÒu s¶n phÈm cña c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn nh− thøc ¨n, ®éng - thùc vËt lµm c¶nh, gç ®Ó x©y dùng vµ lµm nhiªn liÖu, cïng v« vµn c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt rÊt cã gi¸ trÞ trong c«ng t¸c phßng vµ ch÷a bÖnh. Nh÷ng s¶n phÈm nµy chiÕm mét phÇn quan träng trong nÒn kinh tÕ cña c¸c quèc gia. Tuy nhiªn, gÇn ®©y ng−êi ta míi nhËn thÊy r»ng c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn cßn ®ãng nhiÒu vai trß hÕt søc quan träng kh¸c cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ng−êi. Mét sè vai trß quan 58
träng cã thÓ ®−îc kÓ ®Õn lµ kh¶ n¨ng lµm s¹ch kh«ng khÝ vµ n−íc, gi¶i ®éc vµ ph©n gi¶i c¸c lo¹i r¸c th¶i, ®iÒu hoµ khÝ hËu, t¨ng sù mµu mì cho ®Êt, kiÓm so¸t hÇu hÕt c¸c ®éng - thùc vËt cã h¹i cho n«ng nghiÖp, t¹o ra vµ duy tr× ®a d¹ng sinh häc cung cÊp gièng cho n«ng nghiÖp, nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, d−îc liÖu v.v. Nh÷ng lîi Ých nµy t−¬ng ®−¬ng hµng ngh×n tû ®« la mçi n¨m, tuy nhiªn hÇu nh− kh«ng ®−îc quy thµnh tiÒn ®Ó cã thÓ thøc tØnh nhËn thøc con ng−êi nh»m thay ®æi c¸c hµnh vi lµm tæn h¹i tíi hÖ sinh th¸i . 1.2. C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ nh÷ng t¸c ®éng lªn hÖ sinh th¸i C¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn tham gia vµo rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau vµ cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp tíi con ng−êi vµ c¸c sinh vËt kh¸c. Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi trong m«i tr−êng ®·, ®ang vµ sÏ lµm thay ®æi rÊt nhiÒu qu¸ tr×nh tù nhiªn nµy theo mét chiÒu h−íng bÊt lîi cho søc khoÎ vµ sù phån thÞnh cña chÝnh x· héi loµi ng−êi. B¶ng 3.1 tãm t¾t mét sè qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ nh÷ng t¸c ®éng cña con ng−êi lªn nh÷ng qu¸ tr×nh nµy. B¶ng 3.1. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña con ng−êi lªn mét sè qu¸ tr×nh diÔn ra trong hÖ sinh th¸i C¸c qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i T¸c ®éng cña con ng−êi Qu¸ tr×nh t¹o ®Êt C¸c ho¹t ®éng trong n«ng nghiÖp ®· t¨ng sù tiÕp xóc cña líp ®Êt bÒ mÆt víi m−a n¾ng, cïng víi viÖc sö dông c¸c lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt vµ kÝch thÝch sinh tr−ëng ®· lµm gi¶m ®¸ng kÓ líp ®Êt bÒ mÆt mµu mì KiÓm so¸t chu tr×nh n−íc ViÖc chÆt ph¸ rõng bõa b·i vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña con ng−êi ®· g©y ra lôt léi, lò quÐt hay h¹n h¸n ë nhiÒu n¬i Ph©n gi¶i c¸c lo¹i r¸c th¶i N−íc th¶i, r¸c th¶i kh«ng qua xö lý vµ n−íc th¶i ch¶y tõ ®ång ruéng, trang tr¹i ch¨n nu«i lµm t¨ng « nhiÔm n−íc Dßng n¨ng l−îng Mét sè ngµnh c«ng nghiÖp vµ nhµ m¸y h¹t nh©n ®· lµm t¨ng nhiÖt ®é cña bÇu khÝ quyÓn bao quanh tr¸i ®Êt. C¸c ho¹t ®éng ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch sÏ ph¸t th¶i ra c¸c khÝ nhµ kÝnh vµ cã thÓ dÇn dÇn lµm t¨ng nhiÖt ®é tr¸i ®Êt (hiÖu øng nhµ kÝnh) Chu tr×nh tù nhiªn cña c¸c chÊt ViÖc sö dông c¸c nguyªn liÖu kh«ng ph©n huû ®−îc dinh d−ìng vµ c¸c ho¹t ®éng ch«n lÊp r¸c ®· ng¨n c¶n qu¸ tr×nh hoµn tr¶ l¹i m«i tr−êng nhiÒu nguyªn liÖu h÷u Ých Con ng−êi lµ mét phÇn cña hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi cã thÓ cã lîi hay cã h¹i ®èi víi sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i. ViÖc ph¸ ho¹i n¬i 59
sinh sèng cña c¸c loµi ®éng - thùc vËt do c¸c ho¹t ®éng v« t×nh hay cè ý cña con ng−êi, ®Òu ®e däa ®Õn sù c©n b»ng cña c¸c hÖ sinh th¸i trªn tr¸i ®Êt. NÕu nh÷ng t¸c ®éng nµy kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt th× sù æn ®Þnh cña nhiÒu hÖ sinh th¸i sÏ bÞ ph¸ vì mµ kh«ng cã kh¶ n¨ng phôc håi. Con ng−êi cã thÓ ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i theo nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau (b¶ng 3.2). B¶ng 3.2. Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc mµ con ng−êi g©y ra cho c¸c hÖ sinh th¸i Ho¹t ®éng cña con ng−êi ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i Gia t¨ng d©n sè Gia t¨ng d©n sè dÉn ®Õn gia t¨ng tèc ®é tiªu thô nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o trªn tr¸i ®Êt Tiªu thô å ¹t NÒn c«ng nghiÖp nh÷ng n−íc ph¸t triÓn tiªu thô nhiÒu tµi nguyªn trªn ®Çu ng−êi h¬n nh÷ng n−íc nghÌo vµ chËm ph¸t triÓn C¸c kü thuËt tiªn tiÕn S¶n xuÊt ra vµ øng dông v« vµn c¸c kü thuËt hiÖn ®¹i mµ kh«ng hiÓu râ nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng mµ nã sÏ g©y ra cho m«i tr−êng sinh th¸i ChÆt ph¸ rõng Lµm mÊt ®i mét diÖn tÝch rÊt lín rõng nhiÖt ®íi vµ c¸c s¶n phÈm cña ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu rõng nµy Lµm gia t¨ng « nhiÔm m«i ¤ nhiÔm ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ vµ phãng x¹ ®· cã nhiÒu tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi hÖ sinh th¸i G©y ra nh÷ng thay ®æi trong Bao gåm sù gia t¨ng cña c¸c khÝ nhµ kÝnh mµ chñ yÕu lµ khÝ quyÓn hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch vµ sù suy gi¶m ozon ë tÇng b×nh l−u Gia t¨ng d©n sè t¸c ®éng trùc tiÕp tíi qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ vµ sù lan trµn bÖnh dÞch. Trong mét ngh×n n¨m qua, d©n sè thÕ giíi ®· gia t¨ng víi mét tèc ®é chãng mÆt. B¶ng 3.3 ®−a ra sè liÖu −íc l−îng vÒ d©n sè trªn thÕ giíi vµo mét sè n¨m cô thÓ tõ n¨m 1000 ®Õn n¨m 2050. B¶ng 3.3. D©n sè thÕ giíi −íc tÝnh vµo mét sè thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh D©n sè thÕ giíi vµo mét sè thêi ®iÓm 1000 5 triÖu 1650 500 triÖu 1850 1 tû 1950 2, 5 tû 2000 6 tû 2050 8-12 tû (−íc tÝnh) 60
Nguån: Sir McCartney P.(2002). Global Environmental Change: Human Impacts ...in this ever-changing world in which we live in. Gia t¨ng d©n sè lµm t¨ng tèc ®é ®« thÞ ho¸, ng−êi d©n ë n«ng th«n di c− ra thµnh phè ®Ó m−u cÇu mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n cho b¶n th©n còng nh− cho t−¬ng lai cña thÕ hÖ con ch¸u. Tr−íc nh÷ng n¨m 1950, d©n sè sèng ë ®« thÞ trªn thÕ giíi chØ chiÕm kho¶ng d−íi 30%, nh−ng ®Õn n¨m 2050 th× con sè nµy −íc tÝnh sÏ t¨ng lªn tíi h¬n 60%. Vµo n¨m 2000, trªn thÕ giíi cã kho¶ng 20 thµnh phè víi sè d©n v−ît qu¸ 10 triÖu ng−êi (McCartney, 2002). §iÒu kiÖn sèng ®«ng ®óc chËt hÑp, vÖ sinh m«i tr−êng kÐm do qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ x¶y ra m¹nh mÏ ë nhiÒu n¬i t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t triÓn vµ l©y lan. Mét sè bÖnh dÞch phæ biÕn trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµm nhiÒu ng−êi m¾c vµ chÕt lµ c¸c bÖnh tiªu ch¶y, lao phæi, sèt rÐt vµ t¶. Ngoµi ra cßn cã nhiÒu bÖnh míi n¶y sinh hay c¸c bÖnh cò quay trë l¹i do sù thay ®æi c¸c hÖ sinh th¸i. §iÒu nµy chøng tá mèi t−¬ng quan chÆt chÏ gi÷a gia t¨ng d©n sè, thay ®æi m«i tr−êng sinh th¸i vµ søc khoÎ con ng−êi. C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi trong thêi gian qua ®· cã nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cña nhiÒu hÖ sinh th¸i. Mèi ®e däa tr−íc m¾t lµ sù ph¸ ho¹i nh÷ng n¬i sinh sèng tù nhiªn cña sinh vËt còng nh− sù x©m nhËp cña c¸c loµi l¹ x¶y ra sau khi sinh c¶nh bÞ tµn ph¸. §èi víi hÖ sinh th¸i biÓn th× viÖc ®¸nh b¾t c¸ vµ c¸c loµi h¶i s¶n trµn lan lµ mét mèi ®e däa lín tíi sù c©n b»ng vµ phån thÞnh cña c¸c hÖ sinh th¸i ë ®©y. Mét trong nh÷ng t¸c ®éng lín nhÊt mµ con ng−êi g©y ra cho hÖ sinh th¸i ®ã lµ lµm mÊt ®a d¹ng sinh häc tù nhiªn. Theo −íc tÝnh cña Lawton vµ May (1995), cø mçi giê qua ®i trªn thÕ giíi sÏ cã mét loµi bÞ tuyÖt chñng nh−ng ®¸ng tiÕc lµ trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ ph¶i mÊt tíi 10.000 n¨m hoÆc thËm chÝ l©u h¬n míi sinh ra ®−îc mét loµi míi. C¸c mèi ®e däa kh¸c tíi hÖ sinh th¸i bao gåm sù thay ®æi chu tr×nh carbon, nit¬ vµ c¸c chÊt ho¸ häc kh¸c trªn tr¸i ®Êt do t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c nhiªn liÖu ho¸ th¹ch, sö dông ph©n bãn chøa nit¬ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi mét l−îng lín v.v. Tuy nhiªn, mét trong nh÷ng ¶nh h−ëng lín nhÊt do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra vµ th−êng ®−îc bµn tíi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®ã lµ sù thay ®æi khÝ hËu trªn toµn cÇu. T¸c ®éng nµy sÏ ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi c¸c hÖ sinh th¸i còng nh− tíi søc khoÎ cña con ng−êi. 1.3. HËu qu¶ cña thay ®æi khÝ hËu vµ biÕn ®æi hÖ sinh th¸i Theo nhiÒu nhµ khoa häc, sù thay ®æi khÝ hËu mµ nguyªn nh©n lµ do chÝnh c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra - ®Æc biÖt lµ sù Êm lªn trªn toµn cÇu (global warming) do sù gia t¨ng nång ®é khÝ carbon dioxyd vµ c¸c khÝ nhµ kÝnh kh¸c trong khÝ quyÓn ®· g©y ra nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc lªn søc khoÎ cña céng ®ång. C¸c nhµ khÝ t−îng häc dù ®o¸n r»ng, do sù tÝch tô cña c¸c khÝ nhµ kÝnh mµ khÝ hËu toµn cÇu sÏ thay ®æi víi mét tèc ®é nhanh h¬n rÊt nhiÒu trong kho¶ng thêi gian kÓ tõ 10.000 n¨m trë l¹i ®©y. Trong thÕ kû qua, nhiÖt ®é trung b×nh trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt t¨ng kho¶ng 0,30C ®Õn 0,60C. Theo Sidney vµ Raso (1998), c¸c m« h×nh dù b¸o khÝ hËu toµn cÇu ®−îc thùc hiÖn trªn m¸y 61
vi tÝnh hiÖn ®¹i ®· tiªn ®o¸n r»ng: nÕu nång ®é c¸c khÝ nhµ kÝnh vÉn tiÕp tôc t¨ng nh− dù ®o¸n th× ®Õn n¨m 2100 nhiÖt ®é trung b×nh trªn tr¸i ®Êt sÏ t¨ng lªn tõ 10C ®Õn 3,50C. NhiÖt ®é t¨ng lªn sÏ thay ®æi hÖ sinh th¸i vµ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi nh− thÕ nµo? LiÖu chóng ta cã thÓ dù ®o¸n ®−îc mét c¸ch chÝnh x¸c c¸c hËu qu¶ cña sù thay ®æi khÝ hËu lªn cuéc sèng ®Ó tõ ®ã cã nh÷ng hµnh ®éng hay ch−¬ng tr×nh b¶o vÖ søc khoÎ cña céng ®ång? Cho tíi nay, cã rÊt nhiÒu ng−êi trong sè chóng ta cßn ch−a hiÓu ®−îc nh÷ng t¸c h¹i mµ viÖc thay ®æi khÝ hËu cã thÓ g©y ra cho søc khoÎ con ng−êi. Mèi liªn hÖ sÏ trë nªn râ rµng h¬n mét khi chóng ta nhËn ra r»ng søc khoÎ con ng−êi vµ sù phån thÞnh cña x· héi phô thuéc vµo sù phån thÞnh cña c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn trªn tr¸i ®Êt, ®ång thêi nh÷ng thay ®æi trong m« h×nh khÝ hËu vµ nh÷ng ¶nh h−ëng lªn hÖ sinh th¸i sÏ lµ nguy c¬ cho søc khoÎ con ng−êi. C¸c nhµ khoa häc dù ®o¸n r»ng khÝ hËu thay ®æi sÏ cã nhiÒu t¸c ®éng mµ hÇu hÕt lµ tiªu cùc tíi søc khoÎ céng ®ång. Xem hép 3.1 vÒ t¸c ®éng cña En Ni-n« lªn søc khoÎ céng ®ång. Mét sè t¸c ®éng tiªu cùc cña khÝ hËu thay ®æi vµ mÊt c©n b»ng sinh th¸i lªn x· héi chóng ta sÏ ®−îc tr×nh bµy trong hép 3.1. Hép 3.1. En ni-n« vµ søc kháe céng ®ång ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi, trong thêi gian xÈy ra En Ni-n« th× c¸c bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ vµ c¸c bÖnh truyÒn qua n−íc t¨ng lªn râ rÖt. Lò lôt sinh ra nh÷ng vòng chøa n−íc ngät t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi sinh s«i n¶y në. §ît En Ni-n« x¶y ra vµo n¨m 1997-1998 ®−îc xem lµ m¹nh nhÊt trong thÕ kû 20 ®· g©y hËu qu¶ ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi. H¹n h¸n nÆng vµ ch¸y rõng x¶y ra ë nhiÒu n−íc thuéc ch©u ¸, c¸c n−íc vïng §Þa Trung H¶i, vïng Amazon, c¸c khu rõng nhiÖt ®íi ë Mexico, Trung Mü vµ c¸c bang California, Florida ë Mü; ngøa m¾t dÞ øng, c¸c bÖnh ®−êng h« hÊp vµ tim m¹ch t¨ng vät ë nh÷ng vïng nµy. H¹n h¸n vµ lò lôt x¶y ra ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi lµm dÞch t¶ lan trµn. Sãng nhiÖt lµm hµng ngµn ng−êi ë Ên §é vµ hµng tr¨m ng−êi ë ch©u ¢u vµ Mü bÞ tö vong. ë Trung Quèc vµ B¨ngladesh th× lò lôt x¶y ra víi søc tµn ph¸ ghª gím. ë vïng mám cña ch©u Phi, trËn ®¹i hång thuû x¶y ra g©y lôt léi vµo cuèi n¨m 1997 lµm gia t¨ng bÖnh dÞch t¶, sèt rÐt vµ sèt Thung lòng Rift (Rift Valley fever) lµm nhiÒu ng−êi vµ gia sóc bÞ chÕt. ë ch©u Mü La Tinh, lôt léi x¶y ra däc theo biÓn §¹i T©y D−¬ng vµ vïng phÝa nam Brazin ®· liªn quan víi sù bïng næ bÖnh t¶ vµ c¸c bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬, cßn ë nhiÒu vïng ë phÝa Nam n−íc Mü th× ®· x¶y ra c¸c vô dÞch hantavirus do chuét truyÒn. §©y lµ bÖnh míi n¶y sinh vµ xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë n−íc Mü, lµ mét quèc gia cã nÒn y tÕ c«ng céng ph¸t triÓn vµo bËc nhÊt trªn thÕ giíi. En Ni-n« hay cßn gäi lµ giao ®éng nam lµ mét chu tr×nh khÝ hËu tù nhiªn. Tuy nhiªn, sù hÊp thô nhiÖt cña ®¹i d−¬ng do nhiÖt ®é tr¸i ®Êt t¨ng lªn cã thÓ lµm ®¶o lén chu kú tù nhiªn cña En Ni-n« vµ lµm cho chóng x¶y ra th−êng xuyªn h¬n vµ d÷ déi h¬n. Trong thêi gian x¶y ra En Ni-n«, nh÷ng thay ®æi cña thuû triÒu vµ giã ë vïng ®«ng Th¸i B×nh D−¬ng sÏ lµm thay ®æi giã xo¸y vµ c¸c m« h×nh khÝ hËu trªn toµn cÇu. 62
H¹n h¸n bÊt th−êng x¶y ra ë nhiÒu n¬i, cßn nhiÒu vïng kh¸c th× l¹i ph¶i ®èi mÆt víi c¸c trËn hång thuû vµ b·o lôt d÷ déi. Cuèi mçi ®ît En Ni-n« th−êng x¶y ra mét giai ®o¹n kh¸c cña chu tr×nh, gäi lµ La Ni-na - sù kiÖn tr¸i ng−îc víi En Ni-n«. ë Ên §é, Mexico, vµ §«ng Nam n−íc Mü ®· ph¶i chÞu c¶nh h¹n h¸n khèc liÖt trong giai ®o¹n 1997-1998 do t¸c ®éng cña En Ni-n«, sau ®ã l¹i x¶y ra c¸c trËn lôt lín vµo th¸ng 8, th¸ng 9 n¨m 1998 do ¶nh h−ëng cña La Ni-na. Theo sè liÖu thèng kª cña Trung t©m D÷ liÖu KhÝ t−îng Thuû v¨n Quèc gia Hoa Kú th× trong suèt thÕ kû qua c¸c th¶m häa cña thiªn nhiªn nh− h¹n h¸n, lò lôt, b·o vµ ch¸y ®· g©y thiÖt h¹i nÆng nÒ ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi c¶ vÒ ng−êi vµ cña. 1.3.1. ¶nh h−ëng tíi n¨ng suÊt cña mïa mµng KhÝ hËu thay ®æi cã thÓ g©y t¸c ®éng tíi n¨ng suÊt cña mét sè mïa mµng ë nhiÒu n¬i. BÊt cø thay ®æi bÊt lîi nµo trªn diÖn réng vÒ c«ng t¸c s¶n xuÊt, cung øng vµ ph©n phèi c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp - ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn còng cã thÓ g©y ra t¸c ®éng nghiªm träng. Tû lÖ suy dinh d−ìng vµ hé bÞ ®ãi còng cã kh¶ n¨ng t¨ng lªn. Tr¸i ®Êt nãng lªn g©y nhiÒu hËu qu¶ trªn toµn cÇu vµ mét trong sè nh÷ng t¸c ®éng ®¸ng chó ý lµ sù gia t¨ng mùc n−íc biÓn do b¨ng ë hai cùc tan ra vµ sù në cña n−íc biÓn do nhiÖt ®é. C¸c nhµ thuû v¨n häc dù ®o¸n r»ng, ®Õn n¨m 2100 th× mùc n−íc biÓn trung b×nh trªn toµn cÇu sÏ t¨ng lªn tõ 0, 2 ®Õn 1, 0 mÐt vµ sÏ tiÕp tôc gia t¨ng h¬n n÷a trong nh÷ng thÕ kû tíi. Mùc n−íc biÓn gia t¨ng cã thÓ lµm trµn ngËp c¸c khu vùc tr−íc ®©y lµ khu d©n c− ®«ng ®óc hay lµm ngËp mÆn c¸c vïng ®Êt canh t¸c vèn dÜ rÊt h¹n hÑp ë mét sè quèc gia. §Æc biÖt, Bangladesh vµ mét sè quèc ®¶o kh¸c lµ nh÷ng n−íc rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng. H¬n n÷a, lôt léi ë nh÷ng céng ®ång d©n c− sèng vïng ven biÓn sÏ lµm cho nhiÒu gia ®×nh bÞ mÊt nhµ cöa vµ buéc ph¶i dêi ®Õn sèng ë nh÷ng vïng ®«ng ®óc, chËt hÑp n¬i hä rÊt dÔ bÞ m¾c c¸c bÖnh lao, b¹ch hÇu vµ c¸c bÖnh tiªu ch¶y. MÆt kh¸c, nh− chóng ta ®· biÕt, −íc tÝnh kho¶ng 99% c¸c loµi ®éng thùc vËt cã h¹i cho n«ng nghiÖp cã thÓ bÞ kiÓm so¸t bëi c¸c kÎ thï trong tù nhiªn nh− chim, r¾n, nhÖn, ong, nÊm, c¸c bÖnh do virus vµ nhiÒu sinh vËt kh¸c. Nh÷ng t¸c nh©n kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn nµy ®· gióp cho n«ng d©n tiÕt kiÖm ®−îc hµng tû ®« la mçi n¨m b»ng c¸ch b¶o vÖ mïa mµng khái bÞ thÊt tho¸t vµ gi¶m nhu cÇu sö dông ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt (Naylor vµ Ehrlich, 1997). KhÝ hËu thay ®æi, hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ mÊt c©n b»ng lµm cho qu¸ tr×nh kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn bÞ ¶nh h−ëng vµ ®iÒu nµy sÏ trùc tiÕp lµm gi¶m n¨ng suÊt trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ gi¸n tiÕp t¸c ®éng lªn nÒn kinh tÕ vµ søc khoÎ cña céng ®ång. 1.3.2. NhiÖt ®é qu¸ cao vµ hËu qu¶ søc khoÎ Do sù t¨ng nhiÖt ®é, cµng ngµy chóng ta cµng thÊy nhiÒu tr−êng hîp bÞ c¨ng th¼ng do nhiÖt ®é, nhiÒu tr−êng hîp cã thÓ dÉn tíi tö vong, ®Æc biÖt lµ ë ng−êi giµ, trÎ em vµ ®èi t−îng cã thu nhËp thÊp. Sù nh¹y c¶m cña c¸c nhãm ®èi t−îng nµy cã thÓ do 63
nhiÒu yÕu tè vËt lý vµ x· héi kh¸c nhau quyÕt ®Þnh, bao gåm: viÖc hä ph¶i sèng trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng tho¸ng m¸t, kh«ng cã hÖ thèng th«ng giã hay ®iÒu hoµ nhiÖt ®é. Nh÷ng bÖnh nh©n bÞ c¸c bÖnh tim m¹ch vµ h« hÊp m¹n tÝnh lµ nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ rÊt cao. Chóng ta ®· chøng kiÕn hËu qu¶ cña thêi tiÕt qu¸ nãng bøc x¶y ra ë Chicago n¨m 1995 lµm 500 ng−êi chÕt chØ trong mét thêi gian ng¾n. Nh÷ng m« h×nh dù b¸o gÇn ®©y cho r»ng ®Õn n¨m 2050 ë nhiÒu thµnh phè trªn thÕ giíi sÏ cã thªm hµng ngµn ng−êi bÞ chÕt mçi n¨m do nãng bøc. 1.3.3. Gia t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ vµ hËu qu¶ cña nã tíi søc khoÎ NhiÖt ®é t¨ng lªn lµm gi¶m chÊt l−îng kh«ng khÝ, chñ yÕu lµ do vÊn ®Ò t¨ng « nhiÔm khÝ carbon dioxyd, nit¬ oxyd, ozon v.v. ë nh÷ng khu vùc ®« thÞ n¬i m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nÆng. NhiÖt ®é vµ tia tö ngo¹i ë tÇng thÊp cña khÝ quyÓn t¨ng lªn t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c ph¶n øng ho¸ häc x¶y ra m¹nh mÏ vµ s¶n xuÊt ra khÝ ozon. Ozon lµ mét khÝ ph¶n øng rÊt m¹nh vµ cã thÓ trùc tiÕp lµm oxy ho¸ c¸c ph©n tö, t¹o ra c¸c gèc tù do chøa nhiÒu n¨ng l−îng vµ cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn tÕ bµo. Nång ®é ozon cao trong kh«ng khÝ cã thÓ lµm gia t¨ng c¸c tr−êng hîp bÞ bÖnh h« hÊp vµ bÖnh tim m¹ch. Ng−êi ta thÊy r»ng, nh÷ng t¸c ®éng h« hÊp cÊp tÝnh do ozon g©y ra cã liªn quan tíi bÖnh hen suyÔn ë trÎ em. KhÝ hËu Êm h¬n vµ Èm −ít h¬n ë nhiÒu vïng cã thÓ lµm t¨ng nång ®é c¸c lo¹i phÊn hoa trong kh«ng khÝ vµ rÊt cã kh¶ n¨ng sÏ cã t¸c ®éng tiªu cùc lªn nh÷ng ng−êi bÞ rèi lo¹n dÞ øng, vÝ dô nh÷ng bÖnh nh©n bÞ hen suyÔn hay bÞ sèt mïa cá kh« (sèt mïa hÌ). 1.3.4. Nh÷ng thay ®æi trong hÖ sinh th¸i vµ c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm Sù kÕt hîp cña thay ®æi khÝ hËu, suy tho¸i m«i tr−êng vµ mÊt c©n b»ng c¸c hÖ sinh th¸i ®· t¹o ®iÒu kiÖn lý t−ëng cho sù quay trë l¹i còng nh− sù xuÊt hiÖn vµ l©y lan cña nhiÒu c¨n bÖnh truyÒn nhiÔm - nh÷ng bÖnh ®· lµm h¬n 17 triÖu ng−êi bÞ tö vong hµng n¨m trªn thÕ giíi. H×nh 3.1 m« t¶ mét sè vÝ dô vÒ c¸c bÖnh míi n¶y sinh vµ c¸c bÖnh cã nguy c¬ xuÊt hiÖn trë l¹i ë c¸c n−íc trªn thÕ giíi. 64
Tô cÇu kh¸ng Vancomycin Sèt rÐt kh¸ng thuèc Lao kh¸ng thuèc Cryptosporidi Cyclosporlasis E.coli E.coli B¹ch hÇu Cóm gia cÇm HSN1 Héi chøng viªm phæi do H©ntvirus Sèt xuÊt huyÕt §Ëu mïa khØ ë ng−êi Sèt Lassa T¶ Sèt xuÊt huyÕt do DÞch h¹ch Ebola H×nh 3.1. Mét sè vÝ dô vÒ c¸c bÖnh míi xuÊt hiÖn vµ c¸c bÖnh cã nguy c¬ quay trë l¹i Nguån: Fauci. A.S. "C¸c bÖnh míi xuÊt hiÖn vµ c¸c bÖnh cã nguy c¬ quay trë l¹i" - ViÖn Søc khoÎ Quèc gia, Bethesda, Maryland. KhÝ hËu thay ®æi lµm thay ®æi c¸c hÖ sinh th¸i, tû lÖ gi÷a ®éng vËt s¨n måi vµ con måi bÞ mÊt c©n b»ng dÉn tíi c¸c ph−¬ng thøc kiÓm so¸t sinh häc tù nhiªn còng bÞ ph¸ vì. C¸c loµi c¸ n−íc ngät, chim, l−ìng c− vµ d¬i lµ nh÷ng loµi giíi h¹n sù ph¸t triÓn cña muçi (lµ vÐc-t¬ truyÒn c¸c bÖnh sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, sèt vµng vµ viªm n·o). Qu¹, chã sãi ®ång cá vµ r¾n gióp kiÓm so¸t c¸c quÇn thÓ gÆm nhÊm. Mét sè loµi gÆm nhÊm lµm l©y truyÒn c¸c bÖnh Lyme, hantavirus, arenavirus (sèt xuÊt huyÕt), Leptospiroses vµ dÞch h¹ch. Khi kÎ thï cña c¸c vÐc-t¬ truyÒn bÖnh bÞ gi¶m vÒ sè l−îng do t¸c ®éng cña thay ®æi khÝ hËu trong lóc c¸c quÇn thÓ vector truyÒn bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ th× c¸c bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ sÏ cã ®iÒu kiÖn lan trµn vµ chóng ta khã cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc. C¸c nhµ khoa häc cho r»ng khÝ hËu Êm vµ Èm h¬n ®· t¹o ®iÒu kiÖn më réng ph¹m vi ho¹t ®éng cña nhiÒu lo¹i bÖnh truyÒn nhiÔm. TiÕn sü Epstein trong mét nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ " Søc khoÎ con ng−êi vµ sù thay ®æi khÝ hËu" ®· c¶nh b¸o r»ng " Thay ®æi khÝ hËu sÏ cã nhiÒu t¸c ®éng lªn søc khoÎ con ng−êi vµ hÇu hÕt lµ c¸c t¸c ®éng cã h¹i" (Epstein, 1998). 1.3.5. Thay ®æi m« h×nh bÖnh tËt Trong qu¸ khø ®· cã nhiÒu giai ®o¹n bÖnh tËt tµn ph¸ x· héi loµi ng−êi, vÝ dô nh− bÖnh dÞch h¹ch thêi trung cæ x¶y ra ë ch©u ¢u. VÊn ®Ò nµy ®· x¶y ra ®ång thêi 65
víi sù gia t¨ng d©n sè, sù ®« thÞ ho¸ vµ m«i tr−êng sèng bÞ « nhiÔm trÇm träng. Víi sù Êm lªn cña toµn cÇu nh− hiÖn nay cïng víi sù thay ®æi m¹nh mÏ c¸c hÖ sinh th¸i ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c m« h×nh bÖnh tËt thay ®æi trªn mét diÖn réng. Trong nghiªn cøu cña TiÕn sÜ Epstein, «ng ®· ®−a ra 3 t¸c ®éng chÝnh mµ sù thay ®æi khÝ hËu cã thÓ g©y ra cho søc khoÎ céng ®ång, ®ã lµ: − T¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù bïng næ c¸c vô dÞch bÖnh truyÒn nhiÔm. − T¨ng kh¶ n¨ng l©y truyÒn c¸c bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ vµ lµm hµng triÖu ng−êi bÞ ph¬i nhiÔm víi c¸c bÖnh míi n¶y sinh còng nh− ph¬i nhiÔm víi nhiÒu nguy c¬ søc khoÎ kh¸c nhau. − C¶n trë sù kiÓm so¸t bÖnh dÞch trong t−¬ng lai. Ngoµi ra, mét trong nh÷ng nh©n tè kh«ng kÐm phÇn quan träng trong viÖc lµm l©y lan c¸c bÖnh míi n¶y sinh, gãp phÇn thay ®æi m« h×nh bÖnh tËt trªn thÕ giíi ®ã lµ viÖc ®i l¹i, th«ng th−¬ng gi÷a c¸c quèc gia b»ng « t«, tµu cao tèc hay m¸y bay. Thêi xa x−a, ph−¬ng tiÖn vËn t¶i chñ yÕu gi÷a c¸c n−íc lµ tµu biÓn hay xe th« s¬, v× vËy thêi gian ®i sang mét vïng kh¸c hay mét n−íc kh¸c lµ kh¸ l©u. C¸c vi sinh vËt g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ bÞ chÕt trªn ®−êng ®i vµ lµm h¹n chÕ sù l©y lan bÖnh tËt gi÷a c¸c vïng. Trong x· héi hiÖn ®¹i ngµy nay, viÖc ®i l¹i gi÷a c¸c n−íc b»ng m¸y bay thuËn tiÖn vµ nhanh h¬n nhiÒu. Theo Alleyne (1998), n¨m 1995 cã h¬n 1 triÖu ng−êi sö dông m¸y bay mçi ngµy. MÆc dï ®em l¹i nhiÒu lîi Ých cho con ng−êi nh−ng ®iÒu nµy còng gãp phÇn lµm l©y lan bÖnh tËt. Ngoµi c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm th× ngµy nay ë nhiÒu n−íc mµ nhÊt lµ ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi c¸c bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm nh−ng cã tû lÖ tö vong cao nh− ung th−, tiÓu ®−êng, tim m¹ch, bÐo ph× v.v… 2. M¤ H×NH BÖNH TËT ë VIÖT NAM THEO C¸C VïNG SINH TH¸I §Æc ®iÓm chung cña n−íc ta lµ ®åi nói chiÕm 3/4 diÖn tÝch l·nh thæ vµ ®ång b»ng chØ chiÕm 1/4 l·nh thæ. KhÝ hËu nhiÖt ®íi, giã mïa, phÝa B¾c cã 4 mïa, phÝa Nam cã 2 mïa, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m cao 21-260C, ®é Èm cao. Do ¶nh h−ëng cña giã mïa, ®Þa h×nh phøc t¹p nªn khÝ hËu cña n−íc ta lu«n thay ®æi trong n¨m, gi÷a n¨m nµy víi n¨m kh¸c, gi÷a n¬i nµy víi n¬i kh¸c, tõ B¾c xuèng Nam, tõ §«ng sang T©y, tõ thÊp lªn cao. Do ®Æc tÝnh Êy lµm ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn ®êi sèng x· héi nh− lÒ lèi sinh ho¹t: ¨n, mÆc, ë vµ b¶o vÖ søc khoÎ. Theo ®Þa lý vµ thèng kª y tÕ (2001) n−íc ta ®−îc chia thµnh 8 vïng sinh th¸i nh− sau: vïng §«ng B¾c, T©y B¾c, ®ång b»ng S«ng Hång, B¾c Trung Bé, Duyªn h¶i miÒn Trung, T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé vµ §ång b»ng S«ng Cöu Long. 2.1. MiÒn nói Trung du B¾c Bé (§«ng B¾c vµ T©y B¾c) 66
KÓ tõ n¨m 2001, MiÒn nói Trung du B¾c Bé ®−îc chia thµnh vïng §«ng B¾c vµ T©y B¾c, gåm 16 tØnh thµnh: Hµ Giang, Tuyªn Quang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, Lai Ch©u, Lao Cai, Yªn B¸i, Th¸i Nguyªn, B¾c C¹n, S¬n La, Hoµ B×nh, Phó Thä, VÜnh Phóc, B¾c Giang, B¾c Ninh vµ Qu¶ng Ninh. 2.1.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi Lµ n¬i tiÕp gi¸p víi c¸c n−íc Lµo vµ Trung Quèc, liÒn kÒ víi ®ång b»ng S«ng Hång, nªn cã ®iÒu kiÖn ®Ó giao l−u. §Þa h×nh nói non hiÓm trë, giµu tµi nguyªn, nhÊt lµ tµi nguyªn rõng vµ c¸c kho¸ng s¶n, nhiÒu s«ng, suèi, biÓn KhÝ hËu vÉn lµ khÝ hËu nhiÖt ®íi, cã 4 mïa. Lµ n¬i sinh sèng cña nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi nh−: Tµy, Nïng, Th¸i, M−êng, Dao, M«ng v.v. Lµ vïng cßn nghÌo vµ khã kh¨n, mÆc dï cã nhiÒu tiÕn bé vÒ ®êi sèng v¨n ho¸ x· héi, nh−ng vÉn cßn cã nh÷ng phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu, ¶nh h−ëng ®Õn c«ng viÖc b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. 2.1.2. §Æc ®iÓm bÖnh tËt Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ nh− vËy nªn kÐo theo nh÷ng vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ, bÖnh tËt còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c so víi c¸c vïng kh¸c nh− ®©y lµ n¬i tËp trung kh¸ nhiÒu nh÷ng bÖnh liªn quan ®Õn c«n trïng, ®ãi nghÌo, phong tôc... biÓu hiÖn qua 10 bÖnh m¾c cao nhÊt nh− ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng 4. B¶ng 3.4. M−êi bÖnh cã tØ lÖ m¾c cao nhÊt ë vïng miÒn nói Trung du B¾c bé, n¨m 1999 vµ 2001 STT MiÒn nói Trung du Vïng §«ng B¾c Vïng T©y B¾c B¾c Bé (n¨m 1999) (n¨m 2001) (n¨m 2001) 1 C¸c bÖnh viªm phæi Viªm häng vµ viªm ami®an C¸c bÖnh viªm phæi cÊp 2 Viªm häng vµ viªm Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp phÕ qu¶n cÊp ami®an cÊp 3 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm C¸c bÖnh viªm phæi Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, tiÓu phÕ qu¶n cÊp viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 67
4 Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm Cóm Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, ruét non cã nguån gèc viªm ruét non cã nguån nhiÔm khuÈn gèc nhiÔm khuÈn 5 Cóm C¸c tæn th−¬ng kh¸c x¸c Viªm nhiÔm cæ tö cung ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 6 N¹o hót thai Tai n¹n giao th«ng Tai n¹n giao th«ng 7 Sèt rÐt Viªm d¹ dµy - hµnh t¸ trµng Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp 8 Cóm C¸c tæn th−¬ng kh¸c x¸c Øa ch¶y do Shigella ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 9 C¸c tæn th−¬ng do chÊn G·y c¸c phÇn kh¸c cña chi C¸c biÕn chøng kh¸c th−¬ng cña chöa ®Î 10 LoÐt d¹ dµy-hµnh t¸ trµng T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t Th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn 2.2. §ång b»ng S«ng Hång §ång b»ng S«ng Hång gåm 9 tØnh thµnh phè: Hµ Néi, H¶i Phßng, Hµ T©y, H¶i D−¬ng, H−ng Yªn, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Hµ Nam vµ Ninh B×nh. 2.2.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi §ång b»ng S«ng Hång réng gÇn 1,3 triÖu ha, chiÕm 3,8% diÖn tÝch toµn quèc víi mét vïng biÓn bao quanh ë phÝa §«ng vµ §«ng-Nam. Lµ n¬i d©n c− tËp trung ®«ng ®óc nhÊt trong c¶ n−íc, mËt ®é d©n sè trung b×nh 1180 ng−êi/km2 (1999). §Þa h×nh b»ng ph¼ng cã thÕ m¹nh vÒ ph¸t triÓn l−¬ng thùc, thùc phÈm, khoa häc kü thuËt, c«ng nghÖ. Do thÕ m¹nh vÒ ph¸t triÓn l−¬ng thùc thùc phÈm, ch¨n nu«i, canh t¸c n«ng nghiÖp nªn g©y ra m« h×nh bÖnh tËt cã kh¸c víi c¸c vïng kh¸c. Lµ vïng cã ý nghÜa then chèt trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc. 2.2.2. §Æc ®iÓm bÖnh tËt B¶ng 3.5. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng §ång b»ng S«ng Hång n¨m 1999 vµ 2001 STT 10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt 10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999 n¨m 2001 68
1 C¸c bÖnh viªm phæi C¸c bÖnh viªm phæi 2 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp cÊp 3 Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp C¸c bÖnh kh¸c cña bé m¸y tuÇn hoµn 4 I¶ ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp nguån gèc nhiÔm khuÈn 5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ I¶ ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 6 BÖnh kh¸c cña bé m¸y h« hÊp Tai n¹n giao th«ng 7 BÖnh kh¸c cña bé m¸y tiªu ho¸ Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp kh¸c 8 BÖnh giun s¸n kh¸c C¸c tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®inh vµ ë nhiÒu n¬i 9 Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp Viªm d¹ dµy - t¸ trµng kh¸c 10 LoÐt d¹ dµy - t¸ trµng Viªm nhiÔm cæ tö cung 2.3. B¾c Trung Bé B¾c trung bé gåm 6 tØnh lµ: Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ 2.3.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ, x· héi §©y lµ vïng l·nh thæ hÑp theo chiÒu §«ng T©y nh−ng dµi theo chiÒu B¾c - Nam. Lµ vïng cã c¶ ®ång b»ng, miÒn nói cao, lµ n¬i cã d·y Tr−êng S¬n ch¹y däc theo chiÒu B¾c - Nam, ch¹y däc theo biÓn §«ng, tiÕp gi¸p víi n−íc Lµo. §−êng x¸ giao th«ng trong vïng cßn nhiÒu khã kh¨n, cã ®−êng 1 vµ ®−êng Hå ChÝ Minh ch¹y qua. − KhÝ hËu ¶nh h−ëng cña giã lµo vÒ mïa hÌ nªn nãng, Èm, m−a lò theo mïa. Lµ vïng chÞu ¶nh h−ëng kh¸ nhiÒu thiªn tai vµ bÞ tµn ph¸ nhiÒu trong thêi gian chiÕn tranh. − Lµ vïng ph¸t triÓn c¶ kinh tÕ rõng, biÓn vµ n«ng nghiÖp. − Lµ n¬i c− tró cña nhiÒu d©n téc kh¸c nhau, cßn nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi sèng rÊt s©u - xa cã nhiÒu phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu. 2.3.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt B¶ng 3.6. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng B¾c Trung bé n¨m 1999 vµ 2001 STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt 69
n¨m 1999 n¨m 2001 1 C¸c bÖnh viªm phæi C¸c bÖnh viªm phæi 2 Viªm häng vµ ami®an cÊp Tai n¹n giao th«ng 3 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp cÊp 4 Cóm C¸c biÕn chøng cña chöa ®Î 5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 6 Sèt rÐt C¸c tæn th−¬ng kh¸c x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 7 Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 8 ChÊn th−¬ng dËp n¸t vµ c¾t côt ®· x¸c Sèt rÐt ®Þnh vµ nhiÒu vïng trong c¬ thÓ 9 GÉy c¸c phÇn kh¸c cña chi do lao ®éng G·y c¸c phÇn kh¸c cña chi do lao ®éng vµ giao th«ng vµ giao th«ng 10 BÖnh kh¸c cña bé m¸y h« hÊp Øa ch¶y do Shigella 2.4. Duyªn h¶i Nam Trung Bé Vïng ®Þa lý Duyªn h¶i Nam Trung Bé gåm 8 tØnh thµnh lµ: §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn vµ B×nh ThuËn. 2.4.1. §Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi − Kh¸c víi B¾c Trung Bé, qua ®Ìo H¶i V©n, vïng Duyªn h¶i MiÒn Trung cã khÝ hËu hai mïa lµ mïa kh« vµ mïa m−a, kh«ng cã mïa ®«ng, khÝ hËu «n hoµ h¬n, nh−ng vÉn lµ vïng chÞu nhiÒu thiªn tai vµ hËu qu¶ cña chiÕn tranh. − L·nh thæ hÑp ch¹y däc theo bê BiÓn §«ng, ®Þa h×nh cã nói ®åi, ®ång b»ng ven biÓn. − Lµ n¬i sinh sèng cña nhiÒu d©n téc kh¸c nhau, phong tôc cã nh÷ng nÐt kh¸c cña B¾c Trung Bé. − ThÕ m¹nh lµ tµi nguyªn rõng, ®é che phñ cña rõng lµ 34%; ng− nghiÖp vµ n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i, ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n, nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c, chÕ biÕn ph¸t triÓn. − Cã nhiÒu khu cã thÓ trë thµnh khu du lÞch. − Ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi cña vïng thùc sù vÉn cßn khã kh¨n. 2.4.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt 70
B¶ng 3.7. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé n¨m 1999 vµ 2001 STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt 10 bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999 n¨m 2001 1 C¸c bÖnh viªm phæi C¸c tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 2 Viªm häng vµ ami®an cÊp C¸c bÖnh viªm phæi 3 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã cÊp nguån gèc nhiÔm khuÈn 4 C¸c tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 5 C¸c biÕn chøng kh¸c cña chöa ®Î Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 6 ChÊn th−¬ng dËp n¸t vµ c¾t côt ®· Viªm häng vµ ami®an cÊp x¸c ®Þnh vµ nhiÒu vïng trong c¬ thÓ 7 S©u r¨ng BÖnh viªm ruét thõa 8 C¸c biÕn chøng kh¸c do chöa ®Î Viªm khíp d¹ng thÊp vµ viªm khíp kh¸c 9 Sèt rÐt Sèt rÐt 10 BÖnh viªm ruét thõa T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t 2.5. T©y Nguyªn T©y Nguyªn cã 4 tØnh lµ: Gia Lai, Kon Tum, §¨k L¨k vµ L©m §ång. 2.5.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi − §©y lµ vïng duy nhÊt ë n−íc ta kh«ng gi¸p víi biÓn. − C¸c tØnh nµy tiÕp gi¸p víi Lµo vµ C¨mpuchia, cã vÞ trÝ quan träng vÒ quèc phßng vµ kinh tÕ. − §a d¹ng vÒ tµi nguyªn rõng vµ khÝ hËu, lµ n¬i cã thÓ ph¸t triÓn thµnh nh÷ng khu du lÞch vµ nghØ m¸t, cã tiÒm n¨ng to lín vÒ n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp, cã tr÷ n¨ng thuû ®iÖn lín. − Lµ n¬i th−a d©n nhÊt n−íc ta, lµ ®Þa bµn c− tró cña nhiÒu d©n téc Ýt ng−êi nh−: Xu - ®¨ng, Ba - na, Gia - rai, £ - ®ª, K’ Ho, M¹, M¬ - n«ng, víi truyÒn thèng v¨n ho¸ ®éc ®¸o − HÖ thèng y tÕ ph¸t triÓn t−¬ng ®èi tèt nh−ng sö dông cña ng−êi d©n cßn thÊp, ®Æc biÖt lµ c¸c d©n téc Ýt ng−êi. 2.5.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt B¶ng 3.8. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng T©y Nguyªn n¨m 1999 vµ 2001 71
STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999 n¨m 2001 1 Sèt rÐt Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp 2 C¸c bÖnh viªm phæi Sèt rÐt 3 C¸c tæn th−¬ng kh¸c do chÊn th−¬ng C¸c bÖnh viªm phæi x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 4 Viªm häng vµ ami®an cÊp Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp 5 SÈy thai do can thiÖp y tÕ C¸c tæn th−¬ng kh¸c, x¸c ®Þnh, kh«ng x¸c ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 6 Tai n¹n giao th«ng Tai n¹n giao th«ng 7 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n Cóm cÊp 8 G·y c¸c phÇn kh¸c cña chi: do lao ®éng Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non vµ giao th«ng cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 9 BÖnh viªm ruét thõa Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn 10 C¸c bÖnh nhiÔm khuÈn kh¸c Viªm nhiÔm cæ tö cung 2.6. §«ng Nam Bé Vïng §«ng Nam Bé gåm 6 tØnh, thµnh: Thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D−¬ng, B×nh Ph−íc, T©y Ninh vµ §ång Nai, Bµ RÞa Vòng Tµu. 2.6.1. §Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi Lµ khu vùc cã diÖn tÝch nhá, mËt ®é d©n sè trung b×nh nh−ng ph¸t triÓn nhÊt trong c¶ n−íc vÒ s¶n l−îng c«ng nghiÖp, hµng xuÊt khÈu. §Êt ®ai mµu mì, cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m vµ ng¾n ngµy trªn quy m« lín. Lµ khu vùc thu hót m¹nh lùc l−îng lao ®éng cã chuyªn m«n cao, thî lµnh nghÒ, c¸c nhµ khoa häc vµ lµ vïng cã tµi nguyªn chÊt x¸m lín. Cã ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, c¸c ho¹t ®éng du lÞch, dÞch vô, chÕ biÕn, xuÊt - nhËp khÈu,… Khai th¸c kinh tÕ biÓn, bê biÓn, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ ng− nghiÖp. KhÝ hËu «n hoµ, chØ cã 2 mïa m−a vµ kh«, thêi kú mïa kh« kÐo dµi (4 th¸ng) dÉn ®Õn thiÕu n−íc sinh ho¹t, n−íc t−íi cho c©y trång vµ n−íc cho c«ng nghiÖp. 2.6.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt B¶ng 3.9. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng §«ng Nam bé n¨m 1999 vµ 2001 72
STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999 n¨m 2001 1 C¸c biÕn chøng do chöa ®Î Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp 2 Viªm häng vµ ami®an cÊp C¸c biÕn chøng cña chöa ®Î 3 C¸c bÖnh viªm phæi Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n cÊp 4 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n C¸c bÖnh viªm phæi cÊp 5 Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn nguån gèc nhiÔm khuÈn 6 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Tai n¹n giao th«ng 7 Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn Cóm 8 T¨ng huyÕt ¸p T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t 9 C¸c tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng x¸c Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn ®Þnh vµ ë nhiÒu n¬i 10 Cóm Viªm d¹ dµy - hµnh t¸ trµng 2.7. §ång b»ng S«ng Cöu Long Gåm 12 tØnh lµ: Long An, §ång Th¸p, An Giang, TiÒn Giang, BÕn Tre, VÜnh Long, Trµ Vinh, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng, Kiªn Giang, B¹c Liªu, Cµ Mau. 2.7.1. §Æc ®iÓm ®Þa lý, kinh tÕ - x· héi − Lµ ®ång b»ng ch©u thæ lín nhÊt n−íc víi diÖn tÝch 4 triÖu ha, mïa m−a ®ång b»ng bÞ ngËp s©u trong n−íc, mïa kh« chØ lµ nh÷ng vòng n−íc tï ®øt ®o¹n, ®Êt réng d©n th−a, ch−a ®−îc khai th¸c nhiÒu. − Cã 16,1 triÖu d©n sinh sèng chñ yÕu lµ ng−êi Kinh vµ ng−êi Ch¨m, Kh¬-me,… − HÖ thèng s«ng ngßi, kªnh r¹ch ch»ng chÞt, c¾t xÎ ch©u thæ thµnh nh÷ng « nªn viÖc giao th«ng b»ng ®−êng thuû dÔ dµng. − KhÝ hËu cËn xÝch ®¹o, nhiÖt ®íi Èm, mïa kh« kÐo dµi lµm cho ®Êt n−íc bÞ nhiÔm mÆn vµo s©u ®Êt liÒn. − Th¶m thùc vËt, ®éng vËt phong phó chñ yÕu lµ rõng ngËp mÆn vµ rõng trµm, tµi nguyªn biÓn v« cïng ph«ng phó − ThiÕu n−íc ngät ®ang lµ mét vÊn ®Ò v« cïng quan träng cña ®ång b»ng S«ng Cöu Long 2.7.2. §Æc ®iÓm vÒ bÖnh tËt B¶ng 3.10. M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt vïng ®ång b»ng S«ng Mª K«ng n¨m 1999 vµ 2001 73
STT M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt M−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt n¨m 1999 n¨m 2001 1 C¸c bÖnh viªm phæi C¸c bÖnh viªm phæi 2 Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã Øa ch¶y, viªm d¹ dµy, viªm ruét non cã nguån gèc nhiÔm khuÈn nguån gèc nhiÔm khuÈn 3 Viªm häng vµ ami®an cÊp Viªm häng vµ viªm ami®an cÊp 4 M¾t hét T¨ng huyÕt ¸p nguyªn ph¸t 5 Sèt rÐt Tai n¹n giao th«ng 6 Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n C¸c tæn th−¬ng, x¸c ®Þnh vµ kh«ng x¸c cÊp ®Þnh ë nhiÒu n¬i 7 SÈy thai do can thiÖp y tÕ Lao bé m¸y h« hÊp 8 T¨ng huyÕt ¸p Cóm 9 C¸c tæn th−¬ng do chÊn th−¬ng x¸c Viªm phÕ qu¶n vµ viªm tiÓu phÕ qu¶n ®Þnh ë nhiÒu n¬i trªn kh¸c cÊp 10 Lao bé m¸y h« hÊp Viªm cÊp ®−êng h« hÊp trªn Nguån: Sè liÖu ®−îc lÊy tõ Niªn gi¸m thèng kª y tÕ 1999 vµ 2001, Bé Y tÕ §©y lµ nh÷ng s¬ th¶o ban ®Çu vÒ c¸c vÊn ®Ò bÖnh tËt theo vïng sinh th¸i. Râ rµng theo sè liÖu thèng kª th× m« h×nh bÖnh tËt ë c¸c vïng sinh th¸i kh¸c nhau lµ kh¸c nhau vµ ®· cã sù thay ®æi trong nh÷ng n¨m qua. Cã t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÒ ®¹i tÇng víi sinh th¸i, nh−ng cho ®Õn nay ch−a cã mét nghiªn cøu nghiªm chØnh nµo vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy. HiÖn trªn toµn quèc vÉn ch−a cã mét nghiªn cøu chi tiÕt nµo vÒ vµo trß cña nh÷ng biÕn ®æi cña sinh th¸i víi nh÷ng thay ®æi cña m« h×nh bÖnh tËt ë c¸c vïng. Do vËy, nh÷ng nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a ¶nh h−ëng sinh th¸i cña c¸c vïng kh¸c nhau còng nh− nh÷ng thay ®æi sinh th¸i häc ë tõng vïng víi søc khoÎ vµ m« h×nh bÖnh tËt cña céng ®ång d©n c− vïng së t¹i lµ rÊt cÇn thiÕt. 3. NH÷NG THAY §æI SINH TH¸I HäC Vµ MéT Sè BÖNH PHæ BIÕN LI£N QUAN §ÕN M¤I TR¦êNG 3.1. C¸c bÖnh truyÒn nhiÔm 3.1.1. BÖnh truyÒn qua c¸c vËt chñ trung gian ViÖc gia t¨ng tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong liªn quan tíi sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt cã thÓ kh«ng ph¶i lµ do t¸c ®éng trùc tiÕp cña sãng nhiÖt. Cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy r»ng mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm nguy hiÓm tr−íc ®©y chØ phæ biÕn ë c¸c n−íc 74
cã khÝ hËu nãng Êm th× nay cã nguy c¬ lan trµn sang nhiÒu vïng kh¸c trªn toµn thÕ giíi. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò quan träng hiÖn ®ang th¸ch thøc c¸c ch−¬ng tr×nh søc khoÎ c«ng céng. Xu h−íng ®« thÞ ho¸, viÖc c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t vÐc-t¬ kh«ng ph¸t huy hiÖu qu¶ vµ sù gia t¨ng cña viÖc ®i l¹i th«ng th−¬ng gi÷a c¸c n−íc trªn thÕ giíi còng nh− sù di c− cña ng−êi d©n tõ n−íc nµy sang n−íc kh¸c lµ nh÷ng yÕu tè chÝnh dÉn tíi sù t¸i xuÊt hiÖn trë l¹i c¸c bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬. Sù më réng cña c¸c vïng kh«ng cã s−¬ng tuyÕt cã thÓ dÉn tíi sù di c− cña c¸c loµi c«n trïng vµ gÆm nhÊm lµm l©y lan c¸c bÖnh ë vïng cã khÝ hËu nãng Êm tíi c¸c vïng cao nguyªn, ®åi nói. Nh÷ng g× cã lîi cho vi sinh vËt cã h¹i th× hiÕm khi cã lîi cho con ng−êi. NhiÖt ®é Êm lªn trong mét thêi gian dµi do khÝ hËu thay ®æi sÏ t¹o ®iÒu kiÖn lý t−ëng cho c¸c loµi muçi vµ nhiÒu loµi vÐc-t¬ truyÒn bÖnh kh¸c sinh s«i n¶y në, lµm l©y lan c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. a. BÖnh sèt rÐt VÊn ®Ò ®ang thu hót ®−îc sù quan t©m rÊt lín lµ bÖnh sèt rÐt. Sèt rÐt hiÖn lµ mét trong nh÷ng bÖnh truyÒn nhiÔm phæ biÕn nhÊt trªn thÕ giíi vµ −íc tÝnh cã kho¶ng 300 ®Õn 500 triÖu ng−êi bÞ m¾c vµ cã thªm kho¶ng 1, 5 ®Õn 2, 7 triÖu ng−êi bÞ chÕt hµng n¨m v× c¨n bÖnh nµy. H¬n mét nöa trong sè c¸c tr−êng hîp bÞ tö vong lµ trÎ em, ®Æc biÖt lµ trÎ em sèng ë nh÷ng vïng n«ng th«n nghÌo nµn ë ch©u Phi - ch©u lôc cã nhiÒu ng−êi m¾c bÖnh sèt rÐt nhÊt (Watson vµ céng sù 1995), 60 trong sè 380 loµi muçi ®−îc biÕt ®Õn trªn thÕ giíi cã kh¶ n¨ng truyÒn bÖnh sèt rÐt. ë ViÖt Nam cã kho¶ng 20 loµi muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt, trong ®ã mét sè loµi chÝnh lµ Anophel minimus, Anophel dirus vµ Anophel balabasensis Ng−êi ta cho r»ng bÖnh sèt rÐt lµ c¨n bÖnh truyÒn qua vÐc-t¬ chÞu ¶nh h−ëng lín nhÊt cña sù thay ®æi khÝ hËu, v× muçi rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng thay ®æi thêi tiÕt. Nh÷ng thay ®æi khÝ hËu kÐo theo thay ®æi vÒ nhiÖt ®é, l−îng m−a, ®é Èm vµ giã sÏ ¶nh h−ëng tíi vßng ®êi vµ sù ph¸t triÓn cña muçi, gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng tíi sù lan trµn cña bÖnh sèt rÐt. Sèt rÐt do muçi truyÒn th−êng ®−îc t×m thÊy ë nh÷ng vïng cã nhiÖt ®é thÊp nhÊt vµo mïa ®«ng kh«ng d−íi 160C. Sù më réng cña c¸c vïng cã nhiÖt ®é trªn 160C vµo mïa ®«ng ®ång thêi còng níi réng ph¹m vi hoµnh hµnh cña c¨n bÖnh sèt rÐt vµ g©y ra hËu qu¶ nghiªm träng cho søc khoÎ con ng−êi. Gi÷a nh÷ng n¨m 1950, nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi tin ch¾c r»ng hä sÏ thanh to¸n ®−îc c¨n bÖnh nµy nhê phun thuèc DDT liÒu cao ®Ó diÖt trõ muçi Anopheles. Tuy nhiªn, nh÷ng quèc gia nµy ®· chÞu thÊt b¹i v× muçi Anopheles nhanh chãng trë nªn kh¸ng thuèc. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970, c¨n bÖnh nµy xuÊt hiÖn trë l¹i ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi vµ d−íi d¹ng nguy hiÓm h¬n. Sù gia t¨ng sè tr−êng hîp bÞ sèt rÐt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét phÇn lµ do sù Êm lªn trªn toµn cÇu, ®ång thêi do con ng−êi x©y dùng nhiÒu ®Ëp n−íc vµ c¸c hÖ thèng t−íi tiªu trong n«ng nghiÖp t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c quÇn thÓ muçi sinh s«i ph¸t triÓn m¹nh mÏ lµm l©y lan c¨n bÖnh nµy. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi th× ®Õn cuèi thÕ kû 21, hµng n¨m sÏ cã thªm kho¶ng 50-80 triÖu tr−êng hîp bÞ sèt rÐt (WHO, 1996). 75
b. Sèt xuÊt huyÕt Sèt xuÊt huyÕt lµ c¨n bÖnh nhiÖt ®íi do muçi truyÒn. § ©y lµ c¨n bÖnh nguy hiÓm do virus truyÒn qua muçi v»n ®èt ng−êi vµo ban ngµy. KhÝ hËu vïng nhiÖt ®íi víi nhiÖt ®é giao ®éng tõ 15 ®Õn 400C vµ ®é Èm cao kÕt hîp víi m«i tr−êng sèng ®«ng ®óc, mÊt vÖ sinh sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¨n bÖnh nµy ph¸t triÓn. C¨n bÖnh nµy cã hai thÓ: sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt Dengue. Sèt Dengue cã triÖu chøng t−¬ng tù nh− c¶m cóm, th−êng x¶y ra ë trÎ lín, ng−êi lín vµ Ýt khi g©y tö vong. Tr¸i l¹i, sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ thÓ thø ph¸t rÊt nguy hiÓm, cã xuÊt huyÕt vµ bÖnh nh©n cã thÓ bÞ chÕt nÕu kh«ng ®−îc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi (NguyÔn, 1996). Sèt xuÊt huyÕt lµ nguyªn nh©n hµng ®Çu cña c¸c tr−êng hîp nhËp viÖn vµ tö vong cña trÎ em ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸ vµ T©y ¸ Th¸i B×nh D−¬ng. C¨n bÖnh −íc tÝnh lµm tæn h¹i tíi kho¶ng 30 ®Õn 60 triÖu ng−êi hµng n¨m (Rodhain, 1996). ë ViÖt Nam, sèt xuÊt huyÕt x¶y ra ë hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh phè vµo c¸c th¸ng r¶i r¸c trong n¨m, nh−ng tËp trung chñ yÕu vµo c¸c th¸ng mïa m−a tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 10 (Hoµng, 2001). Theo dù ®o¸n cña tiÕn sü Epstein th× thay ®æi khÝ hËu lµ mét nguyªn nh©n chÝnh g©y ra sù lan trµn bÖnh sèt xuÊt huyÕt. Ngµy nay, sèt xuÊt huyÕt xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn ë c¸c n−íc ch©u ¸ vµ ch©u Mü La Tinh. B»ng chøng lµ ng−êi ta ®· ghi nhËn c¸c tr−êng hîp bÞ sèt xuÊt huyÕt ë nh÷ng vïng cã ®é cao cao h¬n tr−íc, vÝ dô 1.240 mÐt ë Trung Mü, 1.000 mÐt ë Mexico vµ 2.200 mÐt ë C«l«mbia. V× hiÖn nay, sèt xuÊt huyÕt ch−a cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu còng nh− ch−a cã v¾c-xin phßng bÖnh, do ®ã biÖn ph¸p phßng chèng tÝch cùc chñ yÕu dùa vµo sù tham gia cña céng ®ång ®Ó diÖt muçi truyÒn bÖnh. c. Viªm n·o truyÒn qua c«n trïng §©y lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®−îc ®Æc biÖt quan t©m ë c¸c n−íc «n ®íi. Muçi cã thÓ truyÒn mét sè loµi virus g©y c¸c bÖnh viªm n·o ë ng−êi. Mét trong sè c¸c bÖnh nµy lµ viªm n·o NhËt B¶n, Eastern Equine (Mü), Venezuelan Equine vµ nhiÒu bÖnh kh¸c. Phæ biÕn nhÊt ë Mü lµ viªm n·o St. Louis. C¸c vô dÞch viªm n·o St. Louis x¶y ra ë Trung §«ng cã t−¬ng quan víi c¸c thêi kú cã nhiÖt ®é cao (trªn 300C), ®Æc biÖt lµ vµo nh÷ng th¸ng cuèi mïa ®«ng nãng, Èm −ít vµ theo sau lµ mïa hÌ h¹n h¸n. C¨n bÖnh nµy ®· g©y ra cho céng ®ång nhiÒu vô dÞch, vÝ dô nh− vô dÞch x¶y ra ë Mü vµo n¨m 1975 lµm 1.815 ng−êi bÞ m¾c (WHO, 1996). HiÖn t¹i, bÖnh nµy chØ míi x¶y ra chñ yÕu ë c¸c vïng phÝa Nam n−íc Mü, tuy nhiªn víi t¸c ®éng cña sù Êm lªn toµn cÇu, sù biÕn ®æi c¸c hÖ sinh th¸i th× bÖnh cã xu h−íng lan trµn lªn mét sè vïng phÝa B¾c vµ cã thÓ lªn tËn Canada. d. Hantavirus Cïng víi sù gia t¨ng cña c¸c bÖnh phæ biÕn ®· xuÊt hiÖn tõ l©u th× gÇn ®©y cã sù xuÊt hiÖn cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm míi ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi. NhiÒu loµi ®éng vËt nh− gÆm nhÊm, d¬i vµ ®éng vËt g©y h¹i tham gia vµo sù l©y truyÒn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. VÝ dô, sù xuÊt hiÖn cña héi chøng viªm phæi do Hantavirus g©y ra ë 76
phÝa trªn vµ xung quanh vïng Navajo Indian ë T©y Nam n−íc Mü n¨m 1993 lµ cã liªn quan víi nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong c¸c quÇn thÓ gÆm nhÊm trong vïng. Hantavirus lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ vai trß cña nh÷ng thay ®æi trong hÖ sinh th¸i trong viÖc x¶y ra c¸c vô dÞch bÖnh truyÒn nhiÔm trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y. Sù thay ®æi khÝ hËu bÞ nghi ngê lµ cã liªn quan tíi nh÷ng biÕn ®æi trong hÖ sinh th¸i vµ gãp phÇn lµm n¶y sinh dÞch bÖnh nµy. Hantavirus ®−îc truyÒn bëi chuét nh¾t vµ con ng−êi cã thÓ hÝt thë lo¹i virus nµy vµo nÕu trong m«i tr−êng kh«ng khÝ cã n−íc tiÓu hoÆc ph©n cña chuét nh¾t. D−íi ®iÒu kiÖn b×nh th−êng th× loµi chuét nh¾t ë sa m¹c mang Hantavirus sÏ bÞ kiÓm so¸t bëi c¸c loµi thó s¨n måi trong tù nhiªn. Tuy nhiªn, ë vïng T©y Nam n−íc Mü n¨m 1991- 1992, hiÖn t−îng En Ni-n« x¶y ra lµm h¹n h¸n kÐo dµi vµ hËu qu¶ lµ lµm gi¶m sè l−îng c¸ thÓ cña c¸c quÇn thÓ chã sãi ®ång cá, qu¹ vµ r¾n. Mïa xu©n n¨m 1993, m−a nhiÒu h¬n b×nh th−êng lµm cho c©y cèi vµ c«n trïng ph¸t triÓn m¹nh, cung cÊp l−îng thøc ¨n dåi dµo cho chuét nh¾t vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng ph¸t triÓn sinh s«i n¶y në nhanh h¬n c¸c loµi lµ kÎ thï cña chóng nh− chã sãi ®ång cá, qu¹ vµ r¾n. C¸c quÇn thÓ chuét nh¾t t¨ng sè l−îng c¸ thÓ lªn kho¶ng 10 ®Õn 15 lÇn vµ víi sè l−îng ®«ng ®¶o, chóng x©m nhËp vµo nhiÒu nhµ ë vïng T©y Nam vµ ®· dÉn tíi sù gia t¨ng cña c¸c tr−êng hîp míi bÞ m¾c héi chøng Hantavirus ë phæi (HPS). H¬n 150 ng−êi ®· m¾c bÖnh vµ h¬n mét nöa trong sè hä bÞ chÕt (theo T¹p chÝ Y tÕ C«ng céng cña Mü sè 85, t¸c gi¶ Epstein, P. R.). C¸c vô dÞch HPS còng ®· x¶y ra ë nhiÒu n−íc thuéc ch©u Mü La Tinh tõ n¨m 1995. 3.1.2. C¸c bÖnh truyÒn qua n−íc Mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ con ng−êi víi chÊt l−îng vµ sè l−îng n−íc cung cÊp còng nh− c¸c vÊn ®Ò vÒ vÖ sinh m«i tr−êng lµ kh¸ phøc t¹p. Do vËy, viÖc dù ®o¸n nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng mµ sù thay ®æi c¸c hÖ sinh th¸i vµ khÝ hËu cã thÓ g©y ra ®èi víi c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm liªn quan ®Õn n−íc lµ kh«ng dÔ v× c¬ héi tiÕp cËn víi nguån n−íc s¹ch vµ an toµn phô thuéc vµo c¸c yÕu tè kinh tÕ -x· héi. Tuy nhiªn, nhiÒu nghiªn cøu cho thÊy c¸c trËn b·o, lôt cã thÓ lµm gia t¨ng nguy c¬ m¾c bÖnh truyÒn qua n−íc do nguån n−íc bÞ « nhiÔm, vÖ sinh m«i tr−êng kÐm hoÆc do c¸c yÕu tè liªn quan kh¸c. M−a sÏ t¹o c¬ héi cho c¸c vi sinh vËt nhiÔm bÈn nguån n−íc uèng. VÝ dô, mét sè vô dÞch Cryptosporidiosis, Giardia, t¶ vµ c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm kh¸c ®· x¶y ra sau c¸c trËn m−a lín ë Anh vµ Mü (Lisle vµ Rose, 2001). C¸c bÖnh truyÒn qua n−íc cã thÓ do nhiÒu lo¹i vi sinh vËt g©y ra, bao gåm virus, vi khuÈn vµ ®éng vËt nguyªn sinh. Mét sè bÖnh truyÒn qua n−íc do virus g©y ra bao gåm viªm gan A, Rotavirus vµ bÖnh do virus Norwalk. Mét sè vi khuÈn g©y bÖnh truyÒn trong n−íc bao gåm phÈy khuÈn Cholerae, Legionella, Salmonella typhi vµ Shigella. Hai loµi ®éng vËt nguyªn sinh phæ biÕn g©y bÖnh truyÒn qua n−íc lµ Giardia vµ Cryptosporidum. Sù thay ®æi cña khÝ hËu, mÊt c©n b»ng c¸c hÖ sinh th¸i vµ mèi 77