Tăng Bạt Hổ - Cánh tay đắc lực của phong trào Đông Du

T¡NG B¹T Hæ -<br /> C¸NH TAY §¾C LùC CñA PHONG TRµO §¤NG DU<br /> <br /> <br /> TrÇn Minh §øc (*)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tõ nöa sau thÕ kû XIX, thùc d©n Ph¸p x©m l−îc, ®Æt ¸ch thèng trÞ vµ<br /> ¸p bøc bãc lét d©n téc ViÖt Nam. §Ó b¶o vÖ chñ quyÒn, ng−êi ViÖt<br /> kh«ng ngõng næi lªn chèng thùc d©n Ph¸p b»ng c¸c cuéc khëi nghÜa.<br /> T¨ng B¹t Hæ cïng c¸c ®ång chÝ cña m×nh s¸ng lËp ra Duy T©n Héi<br /> víi t«n chØ: “§¸nh ®uæi giÆc Ph¸p, kh«i phôc ViÖt Nam, thµnh lËp<br /> n−íc qu©n chñ lËp hiÕn”, vµ v¹ch ra kÕ ho¹ch tiÕn hµnh, trong ®ã cã<br /> vÊn ®Ò “cÇu ngo¹i viÖn”. §Çu n¨m 1905, T¨ng B¹t Hæ vµ Phan Béi<br /> Ch©u v−ît biÓn sang NhËt B¶n “cÇu viÖn”. ViÖc kh«ng thµnh, c¸c chÝ<br /> sÜ trong Duy T©n Héi lËp tøc chuyÓn thµnh “cÇu häc” vµ ph¸t ®éng<br /> phong trµo §«ng Du, tuyÓn chän thanh niªn yªu n−íc qua NhËt B¶n<br /> häc tËp, ®µo t¹o nh©n tµi ®Ó chuÈn bÞ cho cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc<br /> lËp vµ x©y dùng ®Êt n−íc “ViÖt Nam míi” v¨n minh tiÕn bé. Ho¹t<br /> ®éng trong nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX cña c¸c chiÕn sÜ trong phong<br /> trµo §«ng Du nãi chung vµ T¨ng B¹t Hæ nãi riªng rÊt s«i ®éng nªn<br /> liªn tôc bÞ thùc d©n Ph¸p t×m c¸ch ng¨n chÆn, vµ cuèi cïng bÞ thÊt<br /> b¹i. Tuy kh«ng thµnh, nh−ng phong trµo §«ng Du mµ trong ®ã T¨ng<br /> B¹t Hæ ®−îc xem lµ mét nh©n vËt h−íng ®¹o, lu«n ®−îc d©n téc ViÖt<br /> Nam t«n vinh lµ tÊm g−¬ng cña truyÒn thèng ®Êu tranh gi¶i phãng<br /> d©n téc, nèi liÒn giai ®o¹n cÇn v−¬ng chèng Ph¸p thÊt b¹i ®Õn víi<br /> giai ®o¹n chèng Ph¸p th¾ng lîi.<br /> <br /> <br /> T¨ng B¹t Hæ - KhÝ ph¸ch cña mét con hæ rõng giµ thÓ nãi, ch−a cã thêi ®iÓm nµo, bé mÆt<br /> B−íc vµo thêi kú cËn ®¹i, mét lÇn chÝnh trÞ n−íc ta l¹i s«i ®éng vµ phøc<br /> n÷a nÒn ®éc lËp vµ chñ quyÒn cña n−íc t¹p ®Õn nh− thÕ. Sù thay thÕ lÉn nhau<br /> ta ®−îc ®¸nh ®æi b»ng x−¬ng m¸u cña cña c¸c khuynh h−íng chÝnh trÞ d−íi t¸c<br /> biÕt bao nhiªu thÕ hÖ l¹i bÞ ®em ra thö ®éng cña nhiÒu luång t− t−ëng trong vµ<br /> th¸ch. Tõ tiÕng sóng ®Çu tiªn thùc d©n ngoµi n−íc ®· t¹o nªn mét diÖn m¹o míi<br /> Ph¸p næ ë §µ N½ng n¨m 1858 cho ®Õn cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam. ∗Trong sè<br /> nöa ®Çu thÕ kû XX, gÇn mét tr¨m n¨m nh÷ng con ®−êng gi¶i phãng d©n téc Êy,<br /> víi rÊt nhiÒu hi sinh mÊt m¸t, víi cã mét con ®−êng tho¹t nh×n th× cã vÎ<br /> nh÷ng ®Êu tranh kh«ng ngõng ®Ó söa h¬i kh¸c so víi truyÒn thèng ®¸nh giÆc<br /> ch÷a vµ kh¾c phôc sai lÇm, ViÖt Nam ®· gi÷ n−íc ®−îc båi ®¾p suèt chiÒu dµi lÞch<br /> giµnh ®−îc ®éc lËp tr−íc mét ®èi thñ cã<br /> tiÒm lùc m¹nh h¬n gÊp nhiÒu lÇn. Cã (∗)<br /> Tr−êng §¹i häc §µ L¹t.<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2010<br /> <br /> sö, song vÒ c¬ b¶n, vÉn lµ mét bé phËn T¨ng B¹t Hæ – C¸nh tay ®¾c lùc cña Phan Béi<br /> cña dßng ch¶y t− t−ëng cuèi thÕ kû XIX, Ch©u trong phong trµo §«ng Du<br /> ®Çu thÕ kû XX. §ã lµ con ®−êng canh<br /> t©n ®Êt n−íc, ®æi míi t− duy mµ ®¹i Cho ®Õn nay, chóng ta ch−a cã<br /> diÖn tiªu biÓu lµ dßng canh t©n cña c¸c nhiÒu tµi liÖu cô thÓ vµ chi tiÕt vÒ<br /> sÜ phu yªu n−íc. Mét trong nh÷ng ®¹i nh÷ng ho¹t ®éng cña T¨ng B¹t Hæ trong<br /> biÓu xuÊt s¾c cña dßng canh t©n nµy lµ qu¸ tr×nh “phôc thï b¸o quèc” tõ khi<br /> T¨ng B¹t Hæ. “vµo lÝnh”, “phÊn dòng giÕt giÆc ë chiÕn<br /> T¨ng B¹t Hæ tªn thËt lµ T¨ng Do·n tr−êng”, ®Õn lóc tham gia “nghÜa héi cò”<br /> V¨n, hiÖu §iÒn B¸t, bÝ danh Lª ThiÖu ë hai tØnh B×nh-Phó bÞ thÊt b¹i, ph¶i<br /> DÇn, sinh n¨m MËu Ngä (1858), t¹i lµng tho¸t sang Tµu, “mang quèc th− ®i L÷<br /> An Th−êng, huyÖn Hoµi ¢n, tØnh B×nh ThuËn”, “th«ng hiÕu víi Nga sø”,... C¸c<br /> §Þnh. Th«ng minh, hiÕu häc, tuæi míi giai ®o¹n nµy ®· ®−îc ®Ò cËp trong c¸c<br /> 14, 15 mµ ®· næi tiÕng lµ bông chøa ®Çy tiÓu sö s¬ l−îc vÒ «ng, ®−îc ng−êi ®ång<br /> s¸ch. Nh−ng l¹i ghÐt lèi v¨n cö tö mµ thêi nh− §Æng §oµn B»ng vµ Phan Béi<br /> ng−êi ®−¬ng thêi ®ua nhau rÌn luyÖn ®Ó Ch©u viÕt trong cuèn “ViÖt Nam nghÜa<br /> chê Khoa xu©n, Khoa thu, cho nªn «ng liÖt sö”, xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Trung<br /> dïng th× giê rÌn v¨n ®Ó luyÖn vâ. ¤ng cã Quèc n¨m 1918, hoÆc ®−îc bæ sung<br /> søc m¹nh phi th−êng, míi 11, 12 tuæi ®· thªm vµi chi tiÕt trong tù truyÖn cña<br /> v¸c ®−îc mét khóc gç ph¶i hai ng−êi “Sµo Nam Phan Béi Ch©u”, (tøc cuèn<br /> khiªng, vµ lín lªn cã thÓ nh¶y qua hµng Phan Béi Ch©u niªn biÓu) viÕt n¨m<br /> rµo cao lót ®Çu víi hai thïng thiÕc ®Çy 1929. Qua hai t¸c phÈm nµy, chóng ta<br /> n−íc trªn hai tay. ¤ng giái quyÒn thuËt, biÕt T¨ng B¹t Hæ cã “b¶n tÝnh hµo m¹i,<br /> l¹i së tr−êng vÒ kiÕm. kiÕn thøc thÊu suèt, khÝ ph¸ch c−¬ng<br /> nghÞ”. ¤ng tham gia c¸c trËn ®¸nh qu©n<br /> Tªn T¨ng B¹t Hæ g¾n liÒn víi mét Ph¸p x©m l−îc bªn c¹nh L−u VÜnh<br /> giai tho¹i lý thó, cho thÊy b¶n lÜnh cña Phóc, t−íng cê ®en do nhµ Thanh ph¸i<br /> «ng lóc ch−a ®Çy 30 tuæi: Th¸ng Giªng sang ViÖt Nam gióp triÒu ®×nh Tù §øc.<br /> n¨m §inh Hîi (1897), sau ngµy chiÕn ¤ng chiÕn ®Êu rÊt anh dòng, lËp nhiÒu<br /> ®Êu chèng thùc d©n Ph¸p cøu n−íc c«ng tr¹ng, ®−îc bæ chøc cao trong qu©n<br /> kh«ng thµnh, «ng t×m ®−êng sang ngò. N¨m 1885, kinh ®« HuÕ thÊt thñ,<br /> Thailand cÇu viÖn. Khi ®i ®Õn ®Ìo Dèc vua Hµm Nghi xuèng ChiÕu CÇn v−¬ng,<br /> §ãt, gi¸p giíi cao nguyªn An Khª – «ng h−ëng øng tham gia nghÜa qu©n cña<br /> B×nh §Þnh, «ng gÆp mét con cäp chÆn Mai Xu©n Th−ëng, ®−îc phong chøc §Ò<br /> gi÷a ®−êng. Nh÷ng ng−êi theo «ng ai ®èc, ®· chiªu tËp thªm nghÜa dòng g©y<br /> còng lo, cã ng−êi run nh− cÇy sÊy. T¨ng nªn phong trµo chèng Ph¸p m¹nh mÏ ë<br /> kh«ng chót sî h·i, nh×n th¼ng vµo con B×nh §Þnh – Phó Yªn trong nh÷ng n¨m<br /> cäp. Cäp ph¶i tr¸nh sang mét bªn cho 1885-1887. Phong trµo khëi nghÜa bÞ<br /> «ng vµ mäi ng−êi qua ®Ìo. Tõ ®ã, nh÷ng ®µn ¸p tan r·, «ng tho¸t n¹n liÒn ch¹y<br /> ng−êi cïng ®i t«n «ng lµ T¨ng B¹t Hæ. ra B¾c kú, t×m ®−êng sang nhµ Thanh<br /> C©u chuyÖn “b¹t hæ” cña T¨ng ®−îc cÇu viÖn, nh−ng nhµ Thanh lóc bÊy giê<br /> truyÒn tông trong d©n gian, n¬i lµng còng ®· suy yÕu, kh«ng ®¸p øng ®−îc<br /> quª B×nh §Þnh, vèn giµu truyÒn thèng yªu cÇu cña «ng. ¤ng l¹i mang quèc th−<br /> yªu n−íc, bÊt khuÊt. ®i th«ng hiÕu víi Nga. VÒ ®iÓm nµy<br /> T¨ng B¹t Hæ – c¸nh tay ®¾c lùc… 39<br /> <br /> trong niªn biÓu cña Phan Béi Ch©u chÐp B¹t Hæ th−êng qua l¹i c¸c miÒn B¨ng<br /> lµ «ng ®Õn L÷ ThuËn gÆp sø thÇn Nga, Cèc, Xa Qu©n. Lóc ®ã «ng gÆp c¸c chiÕn<br /> nh−ng nhµ sö häc Ph¸p Georges sÜ NghÖ An nh− NguyÔn §øc HËu cïng<br /> Boudarel, trong phÇn chó thÝch, b¶n bµn viÖc n−íc. Hai «ng rÊt t−¬ng ®¾c<br /> dÞch ra ch÷ Ph¸p cuèn Phan Béi Ch©u nhau, m−u liªn l¹c cïng ViÖt kiÒu t¹i<br /> niªn biÓu, xuÊt b¶n ë Paris n¨m 1969, Xiªm ®Ó m−u tÝnh viÖc kh«i phôc ®Êt<br /> cã ®−a ra ý kiÕn nh− sau: n−íc. Nh−ng c¬ héi ch−a ®Õn kh«ng thÓ<br /> “Cã thÓ T¨ng B¹t Hæ mang th− ñy lµm g× ®−îc, «ng chØ trèn tr¸nh qua thêi<br /> nhiÖm cña vua Hµm Nghi sang liªn l¹c mµ th«i. T¨ng B¹t Hæ rêi khái ®Êt Xiªm<br /> víi b¸ t−íc Cassini, sø thÇn Nga ë B¾c n¨m 1898.<br /> Kinh ®Ó cÇu viÖn, nh−ng bÞ tõ chèi hai Giai ®o¹n tiÕp theo, tõ 1893-1903,<br /> lÇn vµo kho¶ng gi÷a th¸ng 12 n¨m 1892 cã thÓ coi lµ giai ®o¹n T¨ng B¹t Hæ<br /> vµ th¸ng 3, n¨m 1893. Ph¸i bé nµy gåm chuÈn bÞ cho nh÷ng ho¹t ®éng cøu n−íc<br /> cã 3 ng−êi cho biÕt r»ng hä ®−îc lÖnh cña theo h−íng míi: kÕt thóc “nghÜa héi cò”<br /> nhµ vua bÝ mËt sang Saint PÐterbourg ®Ó vµ më ra “nghÜa héi míi”. Mïa xu©n<br /> yªu cÇu Nga hoµng gióp ViÖt Nam ®¸nh n¨m MËu TuÊt (1898), sau khi tõ n−íc<br /> ®uæi Ph¸p. Nga ®· nhËn “B¶o hé An ngoµi trèn vÒ ViÖt Nam, «ng t×m gÆp vµ<br /> Nam (Trung kú) trªn danh nghÜa”, cßn kÕt th©n víi nhµ yªu n−íc NguyÔn<br /> Ph¸p gi÷ B¾c kú vµ Nam kú. Theo Toµn Th−îng HiÒn lóc ®ã ®ang cã mÆt ë Hµ<br /> quyÒn De Lannessan th× ph¸i ®oµn nµy thµnh. Hai ng−êi bµn b¹c víi nhau:<br /> lµ cña T«n ThÊt ThuyÕt, chø kh«ng ph¶i<br /> cña triÒu ®×nh HuÕ”(∗) (4, tr.16). “... kÕt n¹p nh÷ng bËc anh hµo cã<br /> lßng yªu n−íc, th¨m dß con em c¸c gia<br /> ViÖc giao thiÖp cña T¨ng B¹t Hæ víi ®×nh cã thï víi giÆc, kÓ víi nhau tõng<br /> Nga coi nh− thÊt b¹i. BÊy giê ®−îc tin ng−êi, tõng hä, tõng ®Ønh, ®Òu cã thÓ<br /> L−u VÜnh Phóc hiÖn ®ang chØ huy qu©n gióp ®ì chóng ta, vµ con «ng nä «ng kia<br /> ®éi nhµ Thanh ë §µi Loan, «ng bÌn t×m th«ng minh, dòng c¶m cã thÓ ®ång m−u<br /> tíi ®Ó cÇu cøu vµ ®−îc L−u VÜnh Phóc ®−îc, nªn ®em hä xuÊt d−¬ng. §· ®ång ý<br /> thu n¹p vµo hµng qu©n, phong cho chøc víi nhau råi, nh−ng t«i chia nhau t×m<br /> Dinh tr−ëng. Nh−ng ch¼ng bao l©u sau, b¹n, kh¾p ng−êi nä ®Õn ng−êi kia.<br /> n¨m 1895, L−u VÜnh Phóc bÞ qu©n ®éi Nh−ng v× c¸c ng−êi ®ã kÎ B¾c ng−êi<br /> NhËt B¶n ®¸nh b¹i, §µi Loan bÞ NhËt Nam, tung tÝch kh«ng nhÊt ®Þnh, nªn<br /> B¶n chiÕm, nªn T¨ng B¹t Hæ ph¶i chia kh«ng gÆp ®−îc. S− TriÖu (tøc T¨ng B¹t<br /> tay víi L−u VÜnh Phóc, qua Xiªm l−u Hæ) l¹i tõ biÖt t«i ®i ngo¹i quèc, qua chç<br /> tró mét thêi gian ®Ó chê dÞp thuËn lîi vÒ nµy chç nä nhiÒu n¬i. Sau cuéc chiÕn<br /> n−íc ho¹t ®éng. §ã lµ kho¶ng thêi gian tranh Nga- NhËt næ ra (2-1904), thÕ lùc ¸<br /> tõ 1895 ®Õn 1898. T¸c gi¶ “ViÖt Nam §«ng næi lªn m¹nh, S− TriÖu vÒ n−íc l¹i<br /> nghÜa liÖt sö” cho biÕt, khi ë Xiªm, T¨ng ®Õn th¨m t«i, bµn vÒ kÕ ho¹ch tiÕn hµnh”.<br /> (10, tr.132).<br /> Ph¶i ch¨ng do sù kiÖn “ngo¹i giao” nµy mµ bÊy<br /> (∗)<br /> <br /> l©u nay chóng ta vÉn ®inh ninh lµ T¨ng B¹t Hæ §o¹n håi øc trªn cña NguyÔn<br /> “®i Nga”, “chinh Nga cã lóc hoµng qu©n” nh− Th−îng HiÒn cho chóng ta mét sè chØ<br /> trong bµi “¸ TÕ ¸ Ca” ®· nªu? ThËm chÝ c¶ trong dÉn quan träng vÒ “hµnh trang vÒ chñ<br /> c©u ®èi khãc T¨ng B¹t Hæ, Ng− H¶i §Æng Th¸i<br /> Th©n còng viÕt: “®· kªu ë Anh, ®· kªu ë Thanh, tr−¬ng cøu n−íc” cña T¨ng B¹t Hæ lóc<br /> cßn to tiÕng ë §«ng...” bÊy giê. Sau khi ë Xiªm vÒ n−íc, «ng ®·<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2010<br /> <br /> dù ®Þnh mét kÕ s¸ch “tËp hîp lùc l−îng g©y thanh thÕ cho lùc l−îng bªn trong.<br /> yªu n−íc vµo trong mét tæ chøc cøu H−íng cÇu viÖn lµ NhËt B¶n, v× theo lêi<br /> n−íc míi” vµ ®· thèng nhÊt ý kiÕn víi cña TiÓu La NguyÔn Thµnh:<br /> NguyÔn Th−îng HiÒn c¶ vÒ viÖc chän<br /> “Tr«ng vµo thÕ lùc liÖt c−êng hiÖn<br /> ng−êi “xuÊt d−¬ng cÇu häc”, råi chÝnh<br /> nay, nÕu kh«ng ph¶i lµ n−íc ®ång v¨n<br /> l¹i tù chän m×nh lµm ng−êi “®i ngo¹i<br /> ®ång chñng víi m×nh, tÊt kh«ng cã n−íc<br /> quèc” (tøc lµ ®i Trung Quèc), “qua chç<br /> nµo viÖn trî cho m×nh. Trung Quèc ®·<br /> nµy chç nä nhiÒu n¬i” (tõ biªn giíi ViÖt<br /> chÞu nh−êng n−íc ta cho Ph¸p; v¶ l¹i<br /> –Trung qua L−ìng Qu¶ng, Hång K«ng,<br /> Trung Quèc b©y giê thÕ lùc suy yÕu, tù<br /> Th−îng H¶i...) ®Ó liªn hÖ nh©n mèi, t×m<br /> cøu m×nh cßn kh«ng xong, chØ cã NhËt<br /> ®Þa ®iÓm dõng ch©n nh− lµ mét ng−êi ®i<br /> lµ gièng da vµng vµ l¹i lµ n−íc tiªn tiÕn.<br /> tiÒn tr¹m cho ®oµn ng−êi xuÊt d−¬ng<br /> Tõ ngµy th¾ng Nga l¹i sinh d· t©m; b©y<br /> sau nµy vËy. ThËt kh«ng hÑn mµ gÆp,<br /> giê ta sang NhËt, ®em lîi h¹i thuyÕt<br /> chñ tr−¬ng liªn kÕt nh÷ng ng−êi ®ång<br /> phôc hä, tÊt nhiªn hä vui lßng viÖn trî<br /> t©m ®ång chÝ chän ng−êi xuÊt d−¬ng cÇu<br /> ta. NÕu hä kh«ng viÖn trî b»ng binh<br /> häc, båi d−ìng nh©n tµi lµm r−êng cét<br /> lÝnh, th× viÖc mua khÝ giíi, nhê l−¬ng<br /> cho ®Êt n−íc cña NguyÔn Th−îng HiÒn<br /> thùc còng cã phÇn dÔ” (6, tr.254).<br /> vµ T¨ng B¹t Hæ còng chÝnh lµ néi dung<br /> quan träng trong t«n chØ, môc ®Ých Tõ nhiÖm vô “xuÊt d−¬ng cÇu viÖn”<br /> ®−êng lèi ho¹t ®éng cña Duy T©n Héi do nµy ®· n¶y ra mét sè vÊn ®Ò hÕt søc<br /> Phan Béi Ch©u, §Æng Th¸i Th©n, quan träng ph¶i bµn ®Õn vµ ph¶i lo tÝnh<br /> NguyÔn Thµnh vµ c¸c ®ång chÝ cña hä c¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn: kinh phÝ vµ<br /> ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, vËn nh©n tµi ngo¹i giao víi ng−êi h−íng<br /> ®éng vµ sÏ chÝnh thøc thµnh lËp vµo n¨m ®¹o. VÒ nguån kinh phÝ trong n−íc, Héi<br /> 1904 t¹i Qu¶ng Nam. Duy T©n Héi lµ giao cho TiÓu La NguyÔn Thµnh ®¶m<br /> mét héi ®¶ng kiÓu míi sÏ gãp phÇn l·nh tr¸ch, cßn “ng−êi dÉn ®−êng” vµ “c«ng<br /> ®¹o phong trµo ®Êu tranh d©n téc ë ViÖt viÖc ngo¹i giao” lµ do Sµo Nam Phan<br /> Nam tõ ®Çu thÕ kû XX theo “¶nh h−ëng Béi Ch©u ®¶m ®−¬ng. Tuy nhiªn, Phan<br /> cña hÖ t− t−ëng t− s¶n”, mµ c¸c nhµ nho Béi Ch©u thÊy r»ng «ng chØ cã thÓ ë<br /> yªu n−íc tiÕn bé thêi bÊy giê gäi lµ “më c−¬ng vÞ ®èi ngo¹i víi c¸c chÝnh kh¸ch,<br /> ra nghÜa héi míi”. v¨n nh©n khi tiÕp xóc víi hä ë Trung<br /> Quèc, NhËt B¶n mµ th«i, cßn vÊn ®Ò<br /> Ba nhiÖm vô quan träng cña Duy<br /> “ng−êi dÉn ®−êng” cho c«ng cuéc §«ng<br /> T©n héi gåm: 1) Ph¸t triÓn thÕ lùc cña<br /> Du cÇu viÖn lµ khã kh¨n nhÊt. Ngay lóc<br /> héi vÒ ng−êi vµ tµi chÝnh; 2) Xóc tiÕn<br /> ®ã, TiÓu La NguyÔn Thµnh ®· kÞp chØ<br /> viÖc chuÈn bÞ b¹o ®éng vµ c¸c c«ng viÖc<br /> vai trß cña T¨ng B¹t Hæ. ¤ng nãi:<br /> sau khi ph¸t lÖnh b¹o ®éng; 3) ChuÈn bÞ<br /> xuÊt d−¬ng cÇu viÖn, x¸c ®Þnh ph−¬ng “ViÖc kinh phÝ, chØ mét m×nh t«i víi<br /> ch©m vµ thñ ®o¹n xuÊt d−¬ng. Trong ba S¬n TÈu (§ç §¨ng TuyÓn) biÖn ®−îc<br /> nhiÖm vô nµy, th× nhiÖm vô thø 3 (xuÊt xong. Anh T¨ng B¹t Hæ tõ ngµy CÇn<br /> d−¬ng cÇu viÖn) ®−îc xem lµ quan träng v−¬ng thÊt b¹i, tõng ch¹y kh¾p Qu¶ng<br /> nhÊt, ®−îc giao cho Phan Béi Ch©u cïng §«ng, Qu¶ng T©y l¹i cã mang c¶ quèc<br /> TiÓu La NguyÔn Thµnh trï liÖu. ViÖc th− ®i L÷ ThuËn th«ng hiÕu víi Nga sø.<br /> nµy hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ biÓu hiÖn ViÖc ®ã bÊt thµnh anh chuyÓn qua §µi<br /> cña t©m lý väng ngo¹i mï qu¸ng mµ cèt Loan dùa vµo L−u VÜnh Phóc. Khi NhËt<br /> T¨ng B¹t Hæ – c¸nh tay ®¾c lùc… 41<br /> <br /> B¶n lÊy §µi Loan, L−u VÜnh Phóc thua “¤ng tuæi ngoµi 40, mµy r©u cèt<br /> ch¹y, T¨ng quay sang Xiªm m−în c¸ch trêi h¹ s−¬ng thu, tr«ng qua mét<br /> ®−êng vÒ n−íc, hiÖn nay nÐp giÊu ë Hµ lÇn mµ biÕt ch¾c lµ ng−êi ®· lÞch duyÖt<br /> thµnh, nh−ng mµ tÊm lßng phôc thï dµy l¾m. Ngåi nãi chuyÖn kÓ t×nh h×nh<br /> cµng kiªu l¾m. T«i tõng viÕt th− kªu ngoµi biÓn rÊt kü, mµ nãi nh©n vËt n−íc<br /> anh vÒ Nam, ch¼ng may thêi mai, T¨ng Tµu lóc bÊy giê còng rµnh rät nh− ®Õm<br /> qu©n ch¾c vÒ ®©y. LÊy c¸i g¸nh “ng−êi tiÒn trong tói vËy. T«i ®−îc gÆp «ng,<br /> ®−a ®−êng” trao cho anh T¨ng kh«ng mõng b»ng trêi trao, råi bµn ®Õn ®i NhËt<br /> ph¶i lo kh«ng cã xe chØ Nam vËy” (6, B¶n, «ng h¨ng h¸i ®i ngay” (1, tr.39).<br /> tr.281).<br /> Tõ ®ã Phan Béi Ch©u yªn t©m<br /> Vµ thÕ lµ th¸ng 7/1904, T¨ng B¹t “quyÕt kÕ ®Þnh ngµy ®i NhËt B¶n” ®Ó tæ<br /> Hæ tõ B¾c trë vÒ. Phan Béi Ch©u gÆp chøc l·nh ®¹o phong trµo §«ng Du.<br /> «ng t¹i nhµ TiÓu La NguyÔn Thµnh. Còng tõ ®©y, T¨ng B¹t Hæ trë thµnh<br /> §©y lµ cuéc héi ngé kú thó, cã ý nghÜa mét yÕu nh©n cña Duy T©n Héi.<br /> lÞch sö träng ®¹i trong cuéc ®êi ho¹t Cuèi 1904, sau khi chuÈn bÞ xong<br /> ®éng cña nh÷ng nhµ chÝ sÜ håi ®Çu thÕ hµnh trang “xuÊt ngo¹i”, Duy T©n Héi<br /> kû XX. Phan Béi Ch©u ®¸nh gi¸ T¨ng tiÕn hµnh cuéc “v−ît biÓn bÝ mËt” ®Çu<br /> B¹t Hæ chÝnh lµ “ng−êi kÐo mói d¾t d©y” tiªn. §oµn gåm cã ba ng−êi: Phan Béi<br /> cho phong trµo §«ng Du, ho¹t ®éng næi Ch©u, T¨ng B¹t Hæ vµ §Æng Tö KÝnh (∗).<br /> bËt nhÊt cña Duy T©n Héi lóc ®ã. TiÓu Lµ chó ruét cña Ng− H¶i §Æng Th¸i<br /> La NguyÔn Thµnh ®· thay mÆt Héi Th©n, §Æng Tö KÝnh “tuæi ngoµi bèn<br /> thuËt l¹i cho T¨ng B¹t Hæ nghe nh÷ng m−¬i, tr−íc ®· nhiÒu n¨m b«n tÈu cho<br /> “m−u ®å” cña Héi. T¨ng B¹t Hæ hái: “Ta ®¶ng CÇn v−¬ng, mµ víi ®¶ng c¸ch<br /> nay lµm viÖc lín, nÕu kh«ng cã ngo¹i m¹ng míi gÇn ®©y (tøc Duy T©n Héi)<br /> viÖn mµ chØ tr«ng vµo néi ®¶ng, nÕu tiÕp còng xuÊt lùc rÊt nhiÒu”.<br /> tÕ kh«ng ®ñ th× sao?”. TiÓu La NguyÔn<br /> Ngµy 23/2/1905, §oµn rêi bÕn tµu<br /> Thµnh nãi ngay: “T«i còng lo nh− thÕ,<br /> H¶i Phßng, ng−îc lªn Mãng C¸i, Qu¶ng<br /> nh−ng biÕt ai lµm Th©n Bao t− b©y<br /> Ninh, qua §«ng H−ng (Trung Quèc)<br /> giê?”. T¨ng B¹t Hæ liÒn ®¸p:<br /> theo ®óng nhËt tr×nh cña ng−êi dÉn<br /> “T«i kh«ng cã së tr−êng g× kh¸c ®−êng lµ T¨ng B¹t Hæ. T¨ng B¹t Hæ rÊt<br /> nh−ng ®· l©u n¨m t«i tõng ®i qua c¸c th«ng thuéc ®−êng ®i lèi l¹i ë vïng nµy,<br /> n¬i ViÖt, QuÕ, sang §µi Loan, ®Õn §«ng thËm chÝ «ng ®· cã tr−íc nh÷ng tr¹m<br /> Nam tØnh, råi tõ Thiªn T©n, Thanh ®¶o liªn l¹c, nh÷ng c¬ së nhµ d©n ®Ó dõng<br /> trë vÒ Th−îng H¶i, l¹i ®i Nam d−¬ng ch©n. Sau hai ngµy ®i ®−êng, ®oµn ®Õn<br /> lÊy sãng giã lµm gèi, s−¬ng tuyÕt lµm Liªm Ch©u, råi B¾c H¶i, råi l¹i ®−îc gÆp<br /> c¬m, ®iÒu ®ã lµ së tr−êng cña t«i. HiÖn mét ng−êi båi tµu yªu n−íc tªn Lý TuÖ<br /> nay NhËt B¶n næi dËy, ch©u ¸ ®· thay (vÒ sau Lý TuÖ trë thµnh ng−êi giao liªn<br /> bé mÆt, ta cã thÓ ®i xem thÕ nµo. NÕu rÊt ®¾c lùc cña Duy T©n Héi). §oµn<br /> c¸c «ng dïng t«i, xin c¸c «ng cø sai nghØ l¹i ë ®©y mét tuÇn lÔ, cßn T¨ng B¹t<br /> ph¸i, t«i sÏ vui lßng” (4, tr.36).<br /> VÒ cuéc gÆp gì quan träng nµy, (∗)<br /> Së dÜ cã thªm §Æng Tö KÝnh cïng ®i víi ®oµn<br /> Phan Béi Ch©u ghi l¹i trong Phan Béi<br /> lµ do ý kiÕn ®Ò nghÞ ®óng ®¾n cña T¨ng B¹t Hæ<br /> Ch©u niªn biÓu nh− sau: víi Phan Béi Ch©u.<br /> 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2010<br /> <br /> Hæ ®i qua ThiÒu Ch©u (Qu¶ng §«ng) L−¬ng Kh¶i Siªu, ng−êi mµ Phan tõng<br /> th¨m c¸c cô T«n ThÊt ThuyÕt vµ TrÇn h©m mé vµ muèn vÊn kÕ cho c«ng cuéc<br /> Xu©n So¹n(∗), nh»m nèi ®−êng d©y liªn cøu n−íc cña m×nh.<br /> l¹c cña c¸c nhµ yªu n−íc ViÖt Nam víi<br /> Phan Béi Ch©u tù viÕt th− giíi thiÖu<br /> nhau. VÒ sau, nh÷ng ng−êi tham gia<br /> Phan víi L−¬ng Kh¶i Siªu vµ xin ®−îc<br /> phong trµo §«ng Du còng th−êng qua<br /> tiÕp kiÕn. L−¬ng Kh¶i Siªu rÊt c¶m<br /> l¹i n¬i nµy ®Ó ®−a ®ãn nhau.<br /> ®éng ®ãn tiÕp c¸c nhµ yªu n−íc ViÖt<br /> Trong thêi gian l−u l¹i H−¬ng C¶ng, Nam “xuÊt d−¬ng cÇu viÖn” nµy. Trong<br /> T¨ng B¹t Hæ cßn gióp cho Phan Béi c¸c cuéc tiÕp xóc gi÷a hai ng−êi, T¨ng<br /> Ch©u tiÕp xóc víi c¸c ®¶ng viªn c¸ch B¹t Hæ ®ãng vai trß ng−êi th«ng dÞch<br /> m¹ng Trung Quèc t¹i c¬ quan Th−¬ng trùc tiÕp nh÷ng c©u thï øng th«ng<br /> b¸o cña §¶ng B¶o Hoµng (gÆp «ng Tõ th−êng cña hai bªn, v× «ng biÕt tiÕng<br /> CÇn, Chñ nhiÖm Th−¬ng b¸o) vµ Trung Qu¶ng §«ng. Cßn nh÷ng lêi t©m sù<br /> Quèc nhËt b¸o cña ®¶ng c¸ch m¹ng (gÆp hoÆc bµn vÒ “®−êng lèi, s¸ch l−îc” cøu<br /> «ng Phïng Tù Do, Chñ nhiÖm Trung n−íc gi÷a Phan Béi Ch©u vµ L−¬ng<br /> Quèc nhËt b¸o). Phïng Tù Do gîi ý cho Kh¶i Siªu th× b»ng bót ®µm.<br /> Phan Béi Ch©u viÕt th− cho Tæng ®èc<br /> L−ìng ViÖt lµ SÇm Xu©n Huyªn, nhê Cuèi th¸ng 7/1905, sau khi th¨m<br /> gióp ®ì c¸ch m¹ng ViÖt Nam. §ã lµ bøc thó t×nh h×nh ë NhËt B¶n, Phan Béi<br /> th− ngo¹i giao ®Çu tiªn cña Phan Béi Ch©u b−íc ®Çu ®Æt ®−îc c¬ së cho phong<br /> Ch©u do chÝnh T¨ng B¹t Hæ t×m ®Õn th− trµo §«ng Du cÇu häc vµ biªn so¹n xong<br /> ký cña SÇm Xu©n Huyªn lµ Chu Xu©n cuèn “ViÖt Nam vong quèc sö”, ®−îc<br /> ®Ó giao tËn tay. Nh−ng Phan Béi Ch©u L−¬ng Kh¶i Siªu in gióp lµm tµi liÖu<br /> kh«ng ®−îc håi ©m, ®Õn nçi Phan cã mét tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng. Sau ®ã Phan<br /> nhËn xÐt chua ch¸t: “TriÒu ®×nh chuyªn Béi Ch©u l¹i cïng víi §Æng Tö KÝnh t×m<br /> chÕ thiÖt kh«ng cã ng−êi tèt. M·n Thanh ®−êng vÒ n−íc ®Ó mang Kú Ngo¹i hÇu<br /> víi triÒu NguyÔn ë ta ch¼ng qua lµ ma C−êng §Ó xuÊt d−¬ng, vµ lùa chän mét sè<br /> ch«n chung huyÖt mµ th«i” (2, tr.78). thanh niªn −u tó ®i häc ë NhËt. Cßn T¨ng<br /> B¹t Hæ l−u l¹i ë Yokahama chuÈn bÞ “c¬<br /> Sau mét thêi gian l−u l¹i ë H−¬ng<br /> së vËt chÊt” ®Ó kÞp thêi ®ãn mét sè thanh<br /> C¶ng, ®oµn ®Õn Th−îng H¶i, nh−ng<br /> niªn tõ ViÖt Nam sang NhËt du häc.<br /> ch−a thÓ ®i ngay sang NhËt B¶n ®−îc,<br /> v× cuéc chiÕn tranh Nga -NhËt ®ang ë Cuèi th¸ng 8/1905, Phan Béi Ch©u<br /> giai ®o¹n quyÕt liÖt, tµu bu«n cña NhËt trë sang NhËt B¶n mang theo ba thanh<br /> B¶n bÞ tr−ng dông cho qu©n ®éi, cßn tµu niªn du häc ®Çu tiªn lµ NguyÔn Thøc<br /> bu«n cña c¸c n−íc kh¸c còng ch−a ®Õn Canh, NguyÔn §iÓn vµ Lª KhiÕt. §−îc<br /> NhËt B¶n ®−îc do chiÕn sù. M·i tíi cuèi L−¬ng Kh¶i Siªu gãp ý, Phan Béi Ch©u<br /> th¸ng 5/1905, ®oµn xuÊt d−¬ng cña Phan viÕt ngay mét b¶n “KhuyÕn quèc d©n t−<br /> Béi Ch©u míi cËp bÕn c¶ng KobÐ, råi ®Õn trî du häc v¨n” göi vÒ n−íc ®Ó vËn ®éng<br /> Yokahama, n¬i Phan Béi Ch©u cÇn ®Õn ®ång bµo trong n−íc gióp ®ì c¸c thanh<br /> ®Ó t×m gÆp nhµ chÝnh kh¸ch Trung Quèc niªn ®i du häc. Võa lóc ®ã l¹i cã thªm 6<br /> thanh niªn ViÖt Nam yªu n−íc “v−ît<br /> (∗) biÓn” sang NhËt B¶n vµ ®Òu ë nhµ ®ãn<br /> Nhµ cÇm quyÒn Trung Quèc yªu cÇu Toµn<br /> quyÒn §«ng D−¬ng ®Ó cho c¸c cô T«n, TrÇn l−u tiÕp do T¨ng B¹t Hæ s¾p xÕp t¹i<br /> tró ë ®ã. Yokahama. ViÖc cung cÊp l−¬ng thùc,<br /> T¨ng B¹t Hæ – c¸nh tay ®¾c lùc… 43<br /> <br /> thùc phÈm cho chÝn thanh niªn nµy trë s«ng H−¬ng do ng−êi ®ång chÝ cña «ng lµ<br /> nªn c¨ng th¼ng. T¨ng B¹t Hæ l¹i mét Vâ B¸ H¹p thuª ®Ó «ng tiÖn trèn tr¸nh<br /> phen ph¸t huy tµi tæ chøc cña m×nh. bän mËt th¸m Ph¸p vµ ch÷a bÖnh, gi÷a<br /> ¤ng bµn víi Phan Béi Ch©u ®Õn mét lóc phong trµo §«ng Du ®ang diÔn ra<br /> nhµ bu«n ng−êi Qu¶ng §«ng ë ®©y mua s«i næi.<br /> chÞu g¹o vµ cñi. Cßn «ng xuèng tµu thuû C¸i chÕt cña T¨ng B¹t Hæ lµ mét<br /> lµm c«ng kiÕm tiÒn nu«i anh em. Sau ®ã tæn thÊt rÊt nÆng nÒ cña phong trµo<br /> «ng quay vÒ Qu¶ng §«ng vay t¹m L−u §«ng Du. M·i ®Õn n¨m 1907, Phan Béi<br /> VÜnh Phóc mét mãn tiÒn ®Ó göi gÊp qua Ch©u míi biÕt tin T¨ng mÊt vµ cho ®ã lµ<br /> NhËt cho Phan Béi Ch©u. ¤ng ph¶i qua c¸i tang ®au ®ín nhÊt trong cuéc ®êi<br /> l¹i vµi ba lÇn ®Ó tiÕp tÕ cho anh em ë sau khi xuÊt d−¬ng cña «ng. Trong cuèn<br /> Yokahama lóc nµy ®ang chuÈn bÞ häc Phan Béi Ch©u niªn biÓu, Phan Béi<br /> NhËt ng÷, chê ngµy Phan Béi Ch©u thu Ch©u ®· ghi l¹i nh÷ng dßng tr©n träng<br /> xÕp cho hä vµo häc ë c¸c tr−êng v¨n ho¸ khi viÕt vÒ T¨ng B¹t Hæ:<br /> vµ chuyªn m«n ë Tokyo.<br /> “¤ng vÒ n−íc míi h¬n mét n¨m, vËn<br /> Mïa ®«ng n¨m ®ã (1905), chê m·i ®éng thiÖt rÊt cã c«ng hiÖu. Kho¶ng<br /> kinh phÝ ë n−íc nhµ mµ ch−a thÊy göi n¨m ngä (1906-1907), chóng t«i ë ngoµi,<br /> sang NhËt B¶n, cuèi cïng T¨ng B¹t Hæ tÊt c¶ l÷ phÝ, häc phÝ vµ c¸c chi phÝ ho¹t<br /> vµ §Æng Tö KÝnh ph¶i rêi Yokahama, ®éng kh¸c th¶y ®Òu duy tr× ®−îc, thùc<br /> mang theo hµng ngµn tê “KhuyÕn quèc nhê c«ng ®øc cña nghÜa nh©n, chÝ sÜ<br /> d©n t− trî du häc v¨n” vÒ n−íc ®Ó vËn Trung, B¾c hai kú, mµ ng−êi kÐo mòi<br /> ®éng kinh tµi ë hai miÒn B¾c kú vµ d¾t d©y ë trung gian thiÖt nhê «ng l¾m”<br /> Trung kú. VÒ n−íc, T¨ng B¹t Hæ khÈn (theo 1, tr 82).<br /> tr−¬ng liªn hÖ víi c¸c c¬ së c¸ch m¹ng §©y còng lµ ®¸nh gi¸ chung vÒ<br /> ®Ó th«ng b¸o t×nh h×nh cña du häc sinh nh÷ng ®ãng gãp to lín vµ quan träng<br /> ViÖt Nam ®ang ë NhËt B¶n, ®ång thêi cña T¨ng B¹t Hæ cho phong trµo §«ng<br /> tuyªn truyÒn, vËn ®éng quyªn gãp kinh Du trong nh÷ng n¨m ®Çu ®Çy khã kh¨n,<br /> phÝ cho phong trµo §«ng Du. ¤ng ho¹t gian khæ.<br /> ®éng tÝch cùc ë c¸c tØnh miÒn B¾c, lo thu<br /> Con ®−êng cøu n−íc cña T¨ng B¹t<br /> xÕp cho Kú Ngo¹i hÇu C−êng §Ó xuÊt<br /> Hæ, víi hµnh trang ngãt 30 n¨m trªn<br /> d−¬ng trãt lät, th−êng xuyªn liªn l¹c víi<br /> chiÒu dµi ®Êt n−íc, tõ miÒn Trung<br /> NguyÔn Th−îng HiÒn ë Nam §Þnh,<br /> Trung bé ra Hµ Néi, lªn S¬n T©y, Cao<br /> khuyÕch tr−¬ng ¶nh h−ëng cña Duy<br /> B»ng vµ ®Õn tËn Thailand, Trung Quèc,<br /> T©n Héi, cïng NguyÔn Th−îng HiÒn tæ<br /> Nga, NhËt B¶n xa x«i, ®Ó l¹i biÕt bao kû<br /> chøc, tuyÓn chän c¸c thanh niªn −u tó<br /> niÖm vµ nghÜa t×nh s©u l¾ng trong nh©n<br /> qua NhËt B¶n häc.<br /> d©n trªn mäi miÒn ®Êt n−íc vµ bÇu b¹n<br /> Gi÷a n¨m 1906, thêi gian nµy tiÕt xa gÇn tõ cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû<br /> trêi nãng nùc, do ®i l¹i nhiÒu vÊt v¶, XX. Mé phÇn cña «ng hiÖn n»m ë ngay<br /> khã nhäc, T¨ng B¹t Hæ bÞ m¾c bÖnh kiÕt trªn ®Ønh dèc BÕn Ngù (thµnh phè HuÕ),<br /> lÞ. BÖnh ngµy mét nÆng, «ng viÕt th− trong khu«n viªn v−ên vµ mé phÇn<br /> cho NguyÔn Th−îng HiÒn ®Ò nghÞ göi Phan Béi Ch©u. Mé x©y g¹ch, cã t−êng<br /> quÕ thanh cho «ng ch÷a bÖnh, nh−ng bao, nhuèm mµu thêi gian, bªn trong lµ<br /> còng kh«ng qua khái. ¤ng trót h¬i thë mét tÊm bia b»ng ch÷ H¸n, ngoµi cã<br /> cuèi cïng trong mét con thuyÒn trªn tÊm biÓn nhá ®Ò: L¨ng mé T¨ng B¹t Hæ.<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2010<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o b¶n dÞch cña T«n Quang PhiÖt). H.:<br /> V¨n häc, 1972.<br /> 1. Phan Béi Ch©u. Phan Béi Ch©u niªn<br /> biÓu. H.: V¨n Sö §Þa, 1957. 7. §inh Xu©n L©m, Ch−¬ng Th©u.<br /> Danh nh©n lÞch sö ViÖt Nam. H.:<br /> 2. TrÇn Huy LiÖu. LÞch sö t¸m m−¬i<br /> Gi¸o dôc, 1988.<br /> n¨m chèng Ph¸p. QuyÓn I. H.: V¨n<br /> Sö §Þa, 1956. 8. §Æng Quý §Þch. Nh©n vËt B×nh<br /> §Þnh. H.: V¨n hãa d©n téc, 2009.<br /> 3. NhiÒu t¸c gi¶. Tµi liÖu tham kh¶o<br /> lÞch sö c¸ch m¹ng cËn ®¹i ViÖt Nam 9. §µo Duy Anh. ViÖt Nam v¨n ho¸ sö<br /> (12 tËp). H.: V¨n Sö §Þa, 1957. c−¬ng. Sµi Gßn: Bèn Ph−¬ng, 1951.<br /> 4. NhiÒu t¸c gi¶. 90 n¨m sau nh×n l¹i 10. Ph−¬ng H÷u. Phong trµo §¹i §«ng<br /> cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña nhµ yªu Du. Sµi Gßn: 1950.<br /> n−íc T¨ng B¹t Hæ (Kû yÕu héi th¶o<br /> khoa häc vÒ T¨ng B¹t Hæ). Së V¨n 11. §ç Bang. §Þa chÝ B×nh §Þnh – tËp<br /> ho¸ Th«ng tin B×nh §Þnh – ViÖn LÞch sö. HuÕ: ThuËn Hãa, 2006.<br /> Khoa häc X· héi Tp. Hå ChÝ Minh.<br /> 11. Ch−¬ng Th©u. T¨ng B¹t Hæ víi<br /> Quy Nh¬n: 1996.<br /> phong trµo §«ng Du. Nghiªn cøu<br /> 5. §Æng §oµn B»ng. ViÖt Nam nghÜa lÞch sö, 1995, sè 5.<br /> liÖt sö. H.: V¨n häc, 1972.<br /> 12. Trinh NhËt (b¶n dÞch). Ngôc trung<br /> 6. §Æng §oµn B»ng, Phan ThÞ H¸n. th−- ®êi c¸ch m¹ng cña Phan Béi<br /> ViÖt Nam nghÜa liÖt sö (ch÷ H¸n – Ch©u. Sµi Gßn: T©n ViÖt, 1950.<br />