Tạp chí Xưa và Nay: Số 468/2016

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST

Báo xấu

11
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 468/2016 tổng hợp các bài viết: Hiệp định sơ bộ 6-3-1946; Vai trò của các chúa Nguyễn; Tìm về nước Thủy Xá và Hỏa Xá; Khoa thi Hương cuối cùng của thế kỷ XIX (1897); Phan Đình Phùng và giai thoại lịch sử; Bùi Quang Giao và sự kiện bắt phu;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết tạp chí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 468/2016

Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 468868 ISSN (2 -- 331X 2016) NĂM THỨ HAI MƯƠI BA Chủ ISSN nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng biên tập Chủ nhiệm DƯƠNG TRUNG QUỐC PHẠM MAI HÙNG Phó Tổng biên tập Tổng biên tập ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH DƯƠNG TRUNG QUỐC Thư ký Tòa soạn Ảnh bìa 1: Hình vẽ Phó ĐÀOTổngTHẾ biên ĐỨC tập quang cảnh thi cử ở NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam NGUYỄN THỊHÒA HẬU trường thi Nam Định THÁI NHÂN in trên phụ trương Trưởng cơ quan đại Trị sự diện phía Nam LÊ HỒNG LIÊM tờ Petit Jouranl ngày TRẦN HỒNG ĐỨC ThưTrình ký Tòa bàysoạn 28-7-1895 xuất bản ĐÀO THẾ TRẦN HỒNG ĐỨC KỲ ở Paris Hội phép Giấy đồng xuất biên tập bản 363/GPXB Bộ Chủ tịch HĐ VHTT ngày 8-3-1994 Hiïåp àõnh sú böå 6-3-1946... ................................................4 GS. NGND.TòaPHAN soạn HUY LÊ HOAÂNG VÔNH THAÂNH 216 TrầnPhó chủ tịch Quang HĐHà Nội Khải, DƯƠNG TRUNG QUỐC Vïì Hiïåp àõnh sú böå möìng 6 thaáng 3 nùm 1946..................8 ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 và cácmại Ngân hàng Thương uỷ Cổ viênphần Hàng hải HOAÂNG MINH GIAÁM GSTS. ChiVŨ MINH nhánh Hà NộiGIANG Vai troâ cuãa caác chuáa Nguyïîn... .........................................11 GSTS. NGUYỄN Cơ quan đại diệnQUANG phía NamNGỌC NGUYÏÎN THÕ HAÃI PGSTS. 181 PHAN Đề Thám XUÂN - Q.1 BIÊN - TP.HCM Bònh Àõnh trong quaá trònh phöi thai hònh thaânh chûä Quöëc ngûä ...15 ĐT: 38385117 PGSTS. NGUYỄN - 38385126 VĂN NHẬT TRÛÚNG ANH THUÊÅN Email: xuanay@yahoo.com PGSTS. TỐNG TRUNG TÍN Tòm vïì nûúác Thuãy Xaá vaâ Hoãa Xaá... ..................................21 Tài khoản số: 1600.311.000.483 PGSTS. TRẦN ĐỨC CƯỜNG Ngân hàng NHÊÅT PHÛÚNG Nông nghiệp & Phát PGSTS. triển Nông NGUYỄN VĂN thôn KIMViệt Nam Khoa thi Hûúng cuöëi cuâng cuãa thïë kyã XIX (1897)...........26 ChiLÊ TS. nhánh HỒNG Sài Gòn LIÊM PAUL DOUMER In tại Công TS.tyNGUYỄN in Báo Nhân THỊDân HẬUTP.HCM Tổng phátbày Trình hành Pau Doumer vúái biïín Phuá Yïn vaâ haãi àùng Àaåi Laänh.....30 Công TRẦN ty Trường HỒNGPhát KỲ NGUYÏÎN LUÅC GIA 179 Lý ChínhGiấy Thắng, phépP.9, Q.3, xuất ĐT: 39351751 bản Phan Àònh Phuâng vaâ giai thoaåi lõch sûã............................33 Phát Bộ 363/GPXB hành nướcngày VHTT ngoài 8-3-1994 CHÊU QUÊN Công ty XUNHASABA Tòa soạn - 25A - B Vïì núi sinh cuãa Thiïìn sû Tûâ Àaåo Haånh..........................36 Nguyễn BỉnhQuang 216 Trần Khiêm, Q.1,Hà Khải, TP.HCM Nội ÀÖÎ DANH HUÊËN ĐT: ĐT: 38241320 38256588 --Tài 38292900 khoản số:- Fax: 84.38.8241321 030.01.01.000781.9 Vïì hai baâi vùn tïë sau àaåi thùæng muâa xuên nùm Kyã Dêåu (1789)......40 Email: tapchixuanay@gmail.com NGUYÏÎN ÀÖNG TRIÏÌU Ngân hàng Thương mại Cổ phần Hàng Giá: hải8.000đ Buâi Quang Gieo vaâ sûå kiïån bùæt phu... ................................43 Chi nhánh Hà Nội PHAN MAÅNH HUÂNG – NGUYÏÎN VIÏåT QUÖËC Cơ quan đại diện phía Nam Chiïëc êën àùåc biïåt cuãa vua Àöìng Khaánh............................46 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 TÖN THÊËT THOÅ Email: xuanay@yahoo.com Chiïën luäy Àaá Röìng – Truöng Mua trïn vuâng àêët Tam Kyâ xûa......47 Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng MAI HÖÌNG LÊM Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Cêìn Thú xûa vaâ nhûäng dêëu tñch cuãa tön giaáo ÊËn Àöå..........50 Chi nhánh Sài Gòn DÛÚNG THÕ NGOÅC MINH In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM Huêën Àõch Thêåp Àiïìu baãn hiïën chûúng giaáo duåc triïìu Nguyïîn.....54 Tổng phát hành BUÂI THÕ HUYÏÌN Công ty Trường Phát Saách Maånh hoåc bêåc cao trung hoåc giaáo khoa... ..................57 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 HOAÂNG NGUYÏåT Phát hành nước ngoài Thanh thû vïì taâu thuyïìn...................................................62 Công ty XUNHASABA - 25A - B NGUYÏÎN DUY LONG Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Neát duyïn cuãa chúå Viïìng Nam Giang...............................64 TÖ VÙN BÒNH Giá: 20.000 đ Traång Gioáng Àùång Cöng Chêët (1621-1683)........................66 TRÊÌN HAÂNH SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 3
SỰ KIỆN Hiệp định sơ bộ 6-3-1946 giữaChính phủ Việt Nam DCCH Cộng hòa Pháp Hoàng Vĩnh Thành* TRONG LÕCH SÛÃ 30 NÙM ÀÊËU TRANH PHUÃ CÖÅNG HOÂA PHAÁP TAÅI VIÏÅT NAM. GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC CUÃA NHÊN DÊN KYÃ NIÏÅM LÊÌN THÛÁ 70 NGAÂY KYÁ KÏËT TA ÚÃ THÏË KYÃ XX BÏN CAÅNH HAI HIÏÅP HIÏÅP ÀÕNH (6-3-1946 – 6-3-2016) XIN ÀÏÌ CÊÅP ÀÕNH ÀAÁNH DÊËU NHÛÄNG MÖËC RÊËT QUAN LAÅI BÖËI CAÃNH LÕCH SÛÃ VAÂ MÖÅT SÖË BAÂI HOÅC TROÅNG TRONG LÕCH SÛÃ VIÏÅT NAM NHÛ COÁ THÏÍ RUÁT RA TÛÂ VIÏÅC ÀAÂM PHAÁN VAÂ KYÁ HIÏÅP ÀÕNH GENEÂVE NÙM 1954 VÏÌ ÀÖNG KÏËT HIÏÅP ÀÕNH NAÂY, ÀÖÌNG THÚÂI NHÊN DÛÚNG, HIÏÅP ÀÕNH PARIS NÙM 1973 VÏÌ DÕP NAÂY TAÅP CHÑ XÛA&NAY ÀÙNG LAÅI BAÂI VIÏÅT NAM COÂN COÁ MÖÅT HIÏÅP ÀÕNH KHAÁ VIÏËT CAÁCH ÀÊY 30 NÙM CUÃA GS. HOAÂNG ÀÙÅC BIÏÅT, ÀOÁ LAÂ HIÏÅP ÀÕNH SÚ BÖÅ 6-3-1946 MINH GIAÁM (THÊN PHUÅ CUÃA TAÁC GIAÃ, ÀÛÚÅC KYÁ KÏËT GIÛÄA CHUÃ TÕCH HÖÌ CHÑ NHAÂ NGOAÅI GIAO HOAÂNG VÔNH THAÂNH) MINH, ÀAÅI DIÏÅN CHÑNH PHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT ÀAÄ ÀÙNG TRÏN BAÁO TÖÍ QUÖËC NHÊN KYÃ NAM DCCH MÚÁI THAÂNH LÊÅP VAÂ ÖNG XANH NIÏÅM 40 NÙM HIÏÅP ÀÕNH SÚ BÖÅ. TÚ NI (JEAN SAINTENY) ÀAÅI DIÏÅN CHÑNH TRÊN TROÅNG GIÚÁI THIÏÅU I. Lúå i duå n g mêu thuêî n chó huy quên viïîn chinh Phaáp úã àûáng àêìu, ngûúâi àaä böí nhiïåm trong haâng nguä keã thuâ cuãa Àöng Dûúng ñt nhiïìu thûác thúâi, Àö àöëc Àaác-giùng-li-ú (Georges Caách maång trong àoá coá tûúáng Philip Lúclec Thiery D'Argenlieu, 1889-1964) 1. Mêu thuêîn trong nöåi böå nhaâ (Philip Leclerc, 1902-1947), Töíng laâm Cao uãy úã Àöng Dûúng (möåt cêìm quyïìn Phaáp úã Àöng Dûúng chó huy quên àöåi viïîn chinh Phaáp chûá c vuå thay thïë chûá c Toaâ n Cho túái àêìu nùm 1946, 3,5 vaån úã Àöng Dûúng, nhêån thêëy tònh quyïìn trûúác àêy), tûâ chûác. Chñnh quên Phaáp (2 sû àoaân böå binh vaâ hònh Viïåt Nam chó coá thïí àûúåc phuã múái do Phï-lñch-Goùng (Felix 1 binh àoaân thiïët giaáp) àaä àûúåc giaãi quyïët bùçng möåt giaãi phaáp Gouin), möåt àaãng viïn cuãa Àaãng àûa túái Nam Viïåt Nam, nhûng chñnh trõ: thûúng lûúång vúái Truâng Xaä höåi Phaáp lïn nùæm quyïìn. ÚÃ quên Phaáp vêîn khöng thïí bònh Khaánh àïí quên Tûúãng ruát, àïí cho Saâi Goân, phe chuã trûúng duâng àõnh Nam Viïåt Nam, khöi phuåc quên Phaáp vaâo thay thïë úã Bùæc vuä lûåc aáp àùåt laåi chïë àöå thûåc dên àûúåc tònh hònh nhû trûúác ngaây Viïåt Nam vaâ àiïìu àònh vúái Chñnh cuãa Phaáp úã Viïåt Nam do Cao uãy quên Nhêåt àaão chñnh Phaáp (9-3- phuã Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa Àaác-giùng-li-ú cêìm àêìu úã thïë bêët 1945). Ngoaâi sûå lo ngaåi trûúác tinh àïí traánh möåt cuöåc chiïën tranh lúåi. Giûäa thaáng 2-1946, Àaác giùng thêìn àoaân kïët, quyïët têm chöëng keáo daâi, khöng coá löëi thoaát. li ú phaãi trúã vïì Phaáp àïí vêån àöång xêm lûúåc cuãa toaân dên töåc ta, caác Luác naây tònh hònh chñnh trõ úã Paris khöng chêëp nhêån kïë hoaåch tûúáng lônh Phaáp coân e ngaåi khaã Phaáp coá nhûäng thay àöíi bêët lúåi àiïìu àònh vúái Chñnh phuã Viïåt nùng àuång àöå giûäa quên Phaáp vúái cho phe muöën thûåc thi Tuyïn böë Nam do tûúáng Lúc-leác àïì xuêët. 18 vaån quên Tûúãng Giúái Thaåch Bradavin 24-3-1945 cuãa tûúáng Tuy nhiïn, chñnh phuã Phï-lñch- möåt khi Phaáp muöën àûa quên ra Àúâ-Gön. Ngaây 20-1-1946, chñnh Goùng àaä àöìng yá vúái kïë hoaåch miïìn Bùæc Viïåt Nam. Nhûäng viïn phuã lêm thúâi do tûúáng Àúâ-Gön cuãa tûúáng Lúc-lec vïì viïåc thûúng 4 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
Lễ ký Hiệp định sơ bộ ngày 6-3-1946 giữa Chính phủ Việt Nam DCCH và Chính phủ Cộng hòa Pháp tại phòng nhà số 38, phố Lý Thái Tổ (Hà Nội). Từ trái sang phải: Chủ tịch Hồ Chí Minh; Giáo sư Hoàng Minh Giám; Jean Sainteny, đại diện Chính phủ Pháp; Caput, đại diện Đảng Xã hội Pháp; nhân viên trong phái đoàn Pháp (Giáo sư Hoàng Minh Giám đang đọc văn bản Hiệp định bằng tiếng Pháp trước khi hai bên ký chính thức) lûúång vúái Truâng Khaánh vaâ chñnh cuãa tûúáng Lúc-lec laâ phaãi àaåt Viïåt Nam - Phaáp 6-3-1946. phuã Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa àûúåc thoãa thuêån vúái Chñnh phuã Viïåc Hiïåp àõnh sú böå 6-3-1946 àïí àûa quên Phaáp ra Bùæc Viïåt Viïåt Nam àïí quên Phaáp ra Bùæc àûúåc kyá kïët vaâ sau àoá àûúåc Paris Nam. Àêìu thaáng 1-1946, theo uãy maâ khöng vêë p phaã i möå t cuöå c thöng qua laâm cho mêu thuêîn quyïìn cuãa tûúáng Lúclec, tûúáng khaáng chiïën coân aác liïåt, lêu daâi giûäa phe chuã trûúng duâng vuä lûåc Salan (1899-1984), Tû lïånh quên hún cuöåc chiïën maâ quên Phaáp xêm lûúåc laåi Viïåt Nam do Àaác- Phaáp úã Bùæc Àöng Dûúng, bùæt àêìu àang sa lêìy úã Nam Viïåt Nam. giùng-li-ú cêìm àêìu vaâ phe chuã caác cuöåc thûúng lûúång vúái chñnh Lúc-lec chó thõ khêín cêëp cho UÃy trûúng àaâ m phaá n traá n h xung quyïìn Tûúãng Giúái Thaåch úã Truâng viïn Cöång hoâa Phaáp taåi Bùæc Viïåt àöåt vúái Chñnh phuã Viïåt Nam àïí Khaánh... Ngaây 28-2-1946, Chñnh Nam Giùng-Xanh-tú-ny (Jean àûa quên Phaáp ra Bùæc Viïåt Nam quyïìn Tûúãng Giúái Thaåch vaâ Phaáp Sainteny, 1907-1978) phaãi nhanh do tûúáng Lúc-leác àaåi diïån thïm kyá Hiïåp àõnh Truâng Khaánh theo choáng àaåt àûúåc thoãa thuêån vúái sêu sùæc. Khi Àaác-giùng-li-ú trúã àoá Phaáp traã laåi cho Tûúãng caác tö Chñnh phuã Viïåt Nam vò haåm àöåi laåi Viïåt Nam thò Hiïåp àõnh sú böå giúái úã möåt söë tónh, thaânh úã Trung cuãa Phaáp àaä coá mùåt úã Võnh Bùæc vûâa àûúåc kyá kïët xong. Biïët àûúåc Quöëc vaâ nhên nhûúång möåt söë vêën böå tûâ 5-3-1946. Vuå àuång àöå giûäa tin naây, Àaác-giùng-li-ú àaä phï àïì kinh tïë, trong àoá coá nhûäng thoãa quên Tûúãng vaâ quên Phaáp saáng phaán gay gùæt Lúc-lec. Àaác-giùng- thuêån bêët chêëp caã chuã quyïìn cuãa ngaây 6-3-1946 úã Haãi Phoâng, àaä li-ú noái: "Lêu nay nûúác Phaáp nöíi Viïåt Nam DCCH (nhû quy chïë laâ xuác taác maånh àïí Phaáp phaãi tiïëng duäng caãm, sao caác anh laåi caãng Haãi Phoâng, miïîn thuïë haâng nhanh choáng chêëp nhêån kyá Hiïåp àêìu haâng nhanh thïë?" Lúc-lec hoáa cuãa Trung Quöëc úã Viïåt Nam). àõnh sú böå vúái Chñnh phuã Viïåt traã lúâi: "Vúái baãn Hiïåp àõnh nhû Àöíi laåi, Truâng Khaánh cho quên Nam vaâo buöíi chiïìu cuâng ngaây. thïë, sao laåi goåi laâ àêìu haâng?" Luác Phaáp vaâo miïìn Bùæc Viïåt Nam thay Ngaây 9-3-1946, Böå trûúãng Phaáp kyá Hiïåp àõnh sú böå, Lúc-lec vêîn thïë quên Tûúãng giaãi giaáp quên quöë c haã i ngoaå i Marius Mutet dûúái quyïìn Àaác-giùng-li-ú, nhûng Nhêåt tûâ 1 àïën 31-3-1946. trònh lïn Höåi àöìng Chñnh phuã Lúclec khöng xin yá kiïën viïn Cao Bûúác tiïëp theo trong kïë hoaåch Phaáp thöng qua Hiïåp àõnh sú böå uãy vò biïët rùçng nïëu xin thò khöng SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 5
bao giúâ Àaác-giùng-li-ú àöìng yá cho tranh laånh bùæt àêìu), Myä coá nhu Trung ûúng Àaã n g quyïë t àõnh Xanh-tú-ny kyá. Vò vêåy, Lúc-lec vaâ cêìu tranh thuã Phaáp. Àöíi laåi, Myä thúâi àiïím kyá Hiïåp àõnh sú böå Viïåt Xanh-tú-ny baân vúái nhau laâ ài khöng coân chöëng viïåc Phaáp quay Nam – Phaáp trong ngaây 6-3-1946 àïën viïåc kyá kïët Hiïåp àõnh sú böå laåi Àöng Dûúng nûäa. Vò vêåy, viïåc laâ rêët chñnh xaác. Trûúác ngaây 6-3- 6-3-1946. Truâng Khaánh àöìng yá cho quên 1946, Hiïåp àõnh chûa thïí àûúåc kyá Ngaây 24-3-1946, theo àïì nghõ Phaáp vaâo thay thïë quên Tûúãng úã vò caã quên Phaáp vaâ quên Tûúãng cuãa phña Phaáp, Höì Chuã tõch coá Viïåt Nam chó coân tuây thuöåc vaâo caái chûa bõ sûác eáp phaãi bùçng moåi giaá cuöåc gùåp vúái Àaác-giùng-li-ú, Lú- giaá maâ Phaáp coá thïí traã cho Tûúãng ài túái giaãi phaáp vúái Viïåt Nam àïí cleác vaâ nhiïìu tûúáng lônh, quan Giúái Thaåch. ngùn ngûâa chiïën sûå múã röång, chûác Phaáp trïn chiïën haåm Emile Trong khi Phaáp vaâ Tûúãng kyá khöng kiïím soaát àûúåc. Trûúác khi Bertin taåi võnh Haå Long àïí trao Hiïåp àõnh Truâng Khaánh 28-2- xung àöåt vúái quên Tûúãng úã Haãi àöíi viïåc thûåc hiïån Hiïåp àõnh sú 1946, thò úã Viïåt Nam, caác tûúáng Phoâng, phña Phaáp vêîn coân rêët böå 6-3-1946. Sau cuöåc gùåp ngaây lônh quên Tûúãng toã khöng mùån ngoan cöë chûa chõu chêëp nhêån 24-3-1946 trïn Võnh Haå Long, maâ vúái viïåc thûåc thi Hiïåp àõnh yïu cêì u chñnh àaá n g cuã a Viïå t mêu thuêîn giûäa Àaác-giùng-li-ú vaâ naây chuã yïëu vò hoå chûa thêëy coá Nam vïì vêën àïì àöåc lêåp dên töåc. Lúc-leác trúã nïn trêìm troång hún vaâ lúåi löåc gò cuå thïí. Viïån cúá Hiïåp àõnh Vuå xung àöåt Phaáp - Tûúãng saáng khöng thïí haân gùæn. Sau àoá, tûúáng Truâng Khaánh laâ do Böå Ngoaåi giao 6-3-1946 úã Haãi Phoâng àaä àêíy Lúc-leác àïå àún tûâ nhiïåm lïn chñnh Tûúãng kyá vúái Phaáp, nhûng Böå mêu thuêîn giûäa hai keã thuâ hung phuã Phaáp vaâ thaáng 6-1946 öng Töíng tham mûu úã Truâng Khaánh baåo cuãa Caách maång Viïåt Nam ta àûúåc thuyïn chuyïín sang laâm chûa coá lïånh naâo vïì viïåc cho quên àaä lïn túái àónh àiïím vaâ cêìn àûúåc Töíng thanh tra quên àöåi Phaáp Phaáp vaâo Bùæc Viïåt Nam thay thïë thaáo ngoâi nöí vaâ caã quên Phaáp vaâ úã Bùæc Phi. Tûúáng Lúc-lec qua quên Tûúãng, Böå Tû lïånh quên quên Tûúãng àïìu thêëy roä ngûúâi coá àúâi nùm 1947 trong möåt vuå tai Tûúã n g úã Viïå t Nam àaä khöng thïí giuáp thaáo ngoâi nöí êëy chñnh laâ naån maáy bay. Nùm 1952, Lúc-lec àöìng yá cho quên Phaáp àöí böå lïn Chñnh phuã Viïåt Nam. Nïëu Hiïåp àûúåc chñnh phuã Phaáp truy phong Haãi Phoâng vaâ noái roä seä nöí suáng àõnh sú böå àûúåc kyá sau ngaây 6-3- haâm Thöëng chïë (Marshal). Cuäng nïëu quên Phaáp cûá tiïën vaâo Haãi 1946, luác àoá quên Phaáp vaâ quên trong nùm 1952, Trung uáy Henry Phoâng. Luác naây úã Haâ Nöåi, àaám Tûúãng àaä daân xïëp xong vúái nhau Lúc-lec, con trai tûúáng Lúc-lec tûã tay sai cuã a Tûúã n g trong Viïå t thò ta seä mêët thúâi cú, khöng loaåi trêån úã Viïåt Nam. Ngaây 1-4-1947, Quöëc, Viïåt Caách tiïën haânh nhiïìu trûâ khaã nùng quên Phaáp seä àuång Àaác-giùng-li-ú bõ Cao uãy Emile hoaåt àöång khiïu khñch, kñch àöång àöå trûåc tiïëp vúái böå àöåi ta, chiïën Bollaert thay thïë. xung àöåt giûäa Viïåt Nam vaâ Phaáp. tranh Viïåt – Phaáp nöí ra trong Vuå àuång àöå giûäa quên Tûúãng luác quên Tûúãng coân hiïån diïån úã 2. Mêu thuêîn giûäa quên Phaáp vaâ quên Phaáp úã Haãi Phoâng saáng Viïåt Nam. Luác àoá caách maång Viïåt vaâ quên Tûúãng Giúái Thaåch úã Viïåt 6-3-1946 laâ àónh àiïím mêu thuêîn Nam seä úã thïë bêët lúåi phaãi cuâng luác Nam giûäa hai keã thuâ cuãa Caách maång àûúng àêìu vúái hai keã thuâ hung aác. Vaâo thúâi àiïím Phaáp vaâ Tûúãng Viïåt Nam vaâ caã hai bïn Phaáp, thûúng lûúå n g vúá i nhau thaá n g Tûúãng àïìu chõu thiïåt haåi, töín thêët. 1. Nhên nhûúång taåm thúâi vïì 1-1946, tònh hònh chñnh trõ, quên Ban àêìu, quên Tûúãng vaâ àaám khöng gian àïí tranh thuã thúâi gian sûå úã Trung Quöëc àang coá nhûäng tay sai cuãa hoå àõnh lúåi duång viïåc Coá thïí coi Hiïåp àõnh sú böå Viïåt- bêët lúåi cho chïë àöå cuãa Tûúãng Giúái quên Phaáp ra miïìn Bùæc Viïåt Nam Phaáp 6-3-1946 nhû möåt sûå vêån Thaåch do sûå lúán maånh cuãa Höìng àïí kñch àöång xung àöåt giûäa ta vaâ duång xuêët sùæc kinh nghiïåm cuãa quên do Àaãng Cöång saãn Trung Phaáp. Nhûng àiïìu trúá trïu laâ keã Lï-nin vaâ nûúác Nga Xö viïët khi kyá Quöëc laänh àaåo. Vò vêåy, chñnh àêìu tiïn nöí suáng vaâo quên Phaáp Hoâa ûúác Brest-Litov thaáng 3-1918 quyïìn Tûúãng Giúái Thaåch cuäng laåi laâ quên Tûúãng vaâ luác naây keã vúái àïë quöëc Àûác àïí àûa nûúác Nga muöën súám ruát 18 vaån quên tûâ Viïåt mong muöën phña ta vaâ Phaáp súám thoaát ra khoãi cuöåc chiïën tranh thïë Nam vïì àïí tùng cûúâng lûåc lûúång àaåt thoãa thuêån laåi chñnh laâ àaám giúái thûá I (1914-1918), baão vïå sûå àöëi phoá vúái Àaãng Cöång saãn Trung tûúáng lônh chó huy quên Tûúãng. töìn taåi cuãa chñnh quyïìn Xö viïët Quöëc. Duâ cuäng àûúåc coi laâ möåt Àïm 5-3-1946 vaâ saáng 6-3-1946, vûâa àûúåc thaânh lêåp sau thùæng trong caác nûúác thùæng trêån trong caác tûúáng lônh Tûúãng nhiïìu lêìn lúåi cuãa Caách maång thaáng Mûúâi chiïën tranh thïë giúái II, nhûng chïë àïì nghõ Chñnh phuã ta nïn súám nùm 1917. Àïí coá àûúåc hoâa bònh, àöå Tûúãng Giúái Thaåch chuã yïëu phaãi àaåt thoãa thuêån vúái phña Phaáp àïí tranh thuã thúâi gian cuãng cöë, xêy dûåa dêîm vaâo sûå uãng höå, viïån trúå traánh chiïën tranh múã röång. dûång chñnh quyïìn Xö viïët non treã, cuãa Myä àïí töìn taåi. Luác naây, sau Lï-nin vaâ Àaãng Bolsevik Nga àaä khi chuã nghôa phaát xñt bõ àaánh II. Têån duång àuáng thúâi cú phaãi chêëp nhêån nhûäng yïu saách baåi, mêu thuêîn giûäa Myä, Anh vúái kyá Hiïåp àõnh sú böå 6-3-1946 rêët nùång nïì cuãa Àûác vïì laänh thöí Liïn Xö úã chêu Êu tùng lïn (chiïën Höì Chuã tõch vaâ Thûúâng vuå (mêët gêìn 750.000km2) vaâ vêåt chêët 6 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
(böìi thûúâng 6 tyã mark vaâng). Tuy uãy Àaác-giùng-li-ú). Trong khi àoá so vúái àöëi phûúng. Khaác vúái hai nhiïn, chó vaâi thaáng sau khi Hiïåp nhên dên ta laåi phaãi cuâng luác àöëi hiïåp àõnh trïn, Hiïåp àõnh sú böå àõnh Brest - Litov àûúåc kyá kïët, phoá vúái 3,5 vaån quên Phaáp xêm 6-3-1946 khöng phaãi möåt vùn nûúác Àûác bõ baåi trêån trong chiïën lûúåc úã miïìn Nam, 18 vaån quên kiïån chêëm dûát möåt cuöåc chiïën tranh thïë giúái thûá I vaâ chñnh phuã Tûúãng vaâ beâ luä tay sai lùm le àe tranh maâ múái chó laâ möåt hiïåp Nga Xö viïët tuyïn böë Hiïåp àõnh doåa sûå töìn taåi cuãa chïë àöå caách àõnh taåm thúâi giaãi quyïët quan Brest - Litov khöng coân hiïåu lûåc. maång úã miïìn Bùæc. Àoá laâ chûa hïå Viïåt Nam - Phaáp, trûúác khi ài Hiïåp àõnh Brest - Litov laâ möåt vñ kïí túái haâng nghòn quên Phaáp bõ túái möåt thoãa thuêån song phûúng duå àiïín hònh cuãa saách lûúåc nhên Nhêåt bùæt giûä sau ngaây 9-3-1945 úã chñnh thûác. Àuáng hún àêy laâ nhûúång coá nguyïn tùæc, hy sinh Bùæc Viïåt Nam àang chúâ àûúåc traã möåt hoaåt àöång ngoaåi giao nhaâ khöng gian àïí tranh thuã thúâi gian tûå do vaâ trang bõ laåi àïí böí sung nûúác nhùçm gaåt boã möëi àe doåa cuãng cöë lûåc lûúång caách maång. cho àöåi quên xêm lûúåc. Luác àoá roä hiïån hûäu àöëi vúái sûå töìn vong cuãa Theo Hiïå p àõnh sú böå 6-3- raâng ta khöng coá vaâ khöng thïí chïë àöå múái, traánh cho nhên dên 1946, ta cho pheáp 15.000 quên dûåa vaâo bêët cûá sûå trúå giuáp naâo ta phaãi cuâng luác chöëng laåi hai keã Phaáp vaâo miïìn Bùæc thay thïë 18 tûâ bïn ngoaâi, maâ chñnh chuáng ta thuâ xêm lûúåc hung aác, àïí chñnh vaån quên Tûúãng vaâ phaãi ruát ài phaãi tûå àûáng ra baão vïå chïë àöå phuã vaâ nhên dên ta coá thïm thúâi trong thúâi haån 5 nùm. Viïåc naây àaä múái. Nhúâ nùæm vûäng tònh hònh, gian chuêín bõ cho cuöåc chiïën traánh cho ta phaãi cuâng luác chöëng khön kheáo linh hoaåt vïì saách lûúåc, àêëu lêu daâi hún sau naây. Khi kyá caã hai keã thuâ hung aác, àöìng thúâi ta àaä giaânh àûúåc nhûäng àiïìu kiïån Hiïåp àõnh sú böå 6-3-1946, tuy ta giuáp cho ta coá thïm thúâi gian töëi ûu trong böëi caãnh so saánh lûåc coá sûác maånh chñnh trõ to lúán laâ xêy dûång cuãng cöë chñnh quyïìn lûúång cuå thïí bêëy giúâ. tinh thêìn yïu nûúác nöìng naân, sûå caách maång non treã, tùng cûúâng Trong möå t lêì n noá i chuyïå n àoaân kïët uãng höå cuãa toaân dên töåc tiïìm lûåc quên àöåi chuêín bõ cho vúái caán böå ngoaåi giao, Höì Chuã àöëi vúái Àaãng, Chñnh phuã vaâ Höì cuöåc chiïën àêëu lêu daâi sau naây. tõch noái: "Thûåc lûåc laâ caái chiïng, Chuã tõch, nhûng vïì mùåt quên sûå, Viïåc kyá Hiïåp àõnh sú böå àaä trûåc ngoaåi giao laâ caái tiïëng. Chiïng coá lûåc lûúång cuãa ta coân nhiïìu haån tiïëp giuáp giaãm búát sûác eáp quên to thò tiïëng múái lúán". Trong àêëu chïë so vúái àöëi phûúng. Coá thïí noái sûå cuãa Phaáp lïn lûåc lûúång khaáng tranh ngoaåi giao, àiïìu Baác Höì luác àoá vêån mïånh cuãa quöëc gia, chiïën cuãa ta úã Nam böå. Thaáng noái trïn luön laâ chên lyá. Trong nïìn àöåc lêåp dên töåc àang àûáng 2-1951, trong baáo caáo chñnh trõ lõch sûã 30 nùm àêëu tranh giaãi trûúác thûã thaách nghiïm troång trònh baây taåi Àaåi höåi toaân quöëc phoáng àêët nûúác, Chñnh phuã ta "ngaân cên treo súåi toác". Chñnh thûá hai cuãa Àaãng, Höì Chuã tõch àaä kyá vúái àöëi phûúng 3 hiïåp àõnh trong thúâi àiïím àoá, Höì Chuã tõch noái chñnh àöìng baâo vaâ àaãng viïn rêët quan troång laâ Hiïåp àõnh sú vaâ Thûúâng vuå Trung ûúng Àaãng úã Nam böå àaä khùèng àõnh viïåc kyá böå Viïåt Nam - Phaáp 6-3-1946, àaä nhòn thêëy roä vaâ khai thaác coá Hiïåp àõnh sú böå 6-3-1946 laâ hoaân Hiïåp àõnh Geneâve 1954 vïì àònh hiïåu quaã nhûäng mêu thuêîn sêu toaân àuáng àùæn. chó chiïën sûå lêåp laåi hoâa bònh úã sùæc trong haâng nguä keã thuâ (giûäa Àöng Dûúng vaâ Hiïåp àõnh Paris quên Phaáp vaâ quên Tûúãng, giûäa 2. Quyïët àõnh àaâm phaán, kyá 1973 vïì chêëm dûát chiïën tranh phe cuãa Àaác-giùng-li-ú vaâ phe kïë t Hiïå p àõnh sú böå 6-3-1946 lêåp laåi hoâa bònh úã Viïåt Nam. Vïì cuãa Lúc-lec - Xanh-tú-ny) phuåc khùèng àõnh sûå àöåc lêåp, saáng taåo baãn chêët, caác Hiïåp àõnh Geneâve vuå töët nhêët lúåi ñch cuãa ta. Àöìng cuãa Höì Chuã tõch vaâ Àaãng ta trong 1954 vïì Àöng Dûúng vaâ Hiïåp thúâi àïí phaá vúä bïë tùæc, ta àaä coá àêëu tranh ngoaåi giao àõnh Paris 1973 vïì Viïåt Nam laâ sûå nhên nhûúång taåm thúâi coá Cuöåc àaâm phaán giûäa Chñnh hai vùn kiïån giaãi quyïët hai cuöåc nguyïn tùæc trong vêën àïì Phaáp phuã Viïå t Nam vaâ Chñnh phuã chiïën tranh xêm lûúåc cuãa thûåc cöng nhêån Viïåt Nam laâ "Quöëc Phaá p nùm 1945-1946 diïî n ra dên Phaáp vaâ àïë quöëc Myä chöëng gia tûå do" vaâ àõnh nghôa cuå thïí trong böëi caãnh Caách maång Viïåt nhên dên Viïåt Nam vaâ gùæn liïìn cuãa tûâ "tûå do", vaâ töí chûác trûng Nam vûâa thaânh cöng, chûa àûúåc vúá i chiïë n thùæ n g veã vang cuã a cêìu dên yá úã ba miïìn vïì vêën àïì möåt nûúác naâo trïn thïë giúái cöng quên dên ta trong caác trêån quyïët toaân veån laänh thöí, nhên nhûúång nhêån, khöng nhêån àûúåc bêët cûá chiïën chiïën lûúåc úã Àiïån Biïn Phuã vïì khöng gian (cho 15.000 quên sûå uãng höå quöëc tïë naâo. Lï-öng- 1954, Haâ Nöåi - Àiïån Biïn Phuã Phaáp ra miïìn Bùæc thay 18 vaån Pi-nhöng, Cöë vêën chñnh trõ cuãa trïn khöng thaáng 12-1972 vaâ quên Tûúãng) àïí giaânh lêëy thúâi Cao uãy Phaáp, àaä nhêån xeát tònh cuöåc Tiïën cöng chiïën lûåúåc Xuên gian baão toaân chïë àöå, chuêín hònh cuãa Viïåt Nam DCCH luác àoá - Heâ 1972. Àiïìu naây cho thêëy bõ tiïëp cho cuöåc khaáng chiïën laâ "khöng coá àöìng minh, khöng khi tiïën haânh àaâm phaán, kyá kïët trûúâng kyâ sau naây. coá tiïìn vaâ hêìu nhû khöng coá vuä hai Hiïåp àõnh Geneâve 1954 vaâ khñ” (baáo caáo ngaây 28-10-1945 Paris 1973, thïë vaâ lûåc cuãa ta úã * Nguyïn Àaåi sûá Viïåt Nam taåi cuã a Lï-öng-Pi-nhöng gûã i Cao mûác àöå khaác nhau àaä coá ûu thïë Australia SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 7
VỀ HIỆP ĐỊNH SƠ BỘ Mồng 6 tháng 3 năm 1946(*) Hoàng Minh Giám N gaây möìng 9 thaáng 3 nùm (àûúåc caác nûúác Àöìng minh uãy àïí trao àöíi yá kiïën vïì vêën àïì quan 1945, quên àöåi Nhêåt àaão nhiïåm giaãi giaáp quên àöåi Nhêåt) hïå giûäa hai nûúác". chñnh Phaá p , lêå t àöí böå ra sûác giuáp Leclerc vaâ Cesdille Hoå noái tiïëp: "Öng Sainteny maáy cai trõ cuãa thûåc dên Phaáp úã bùæt àêìu cuöåc chiïën tranh xêm hiïå n àang úã trong phuã Toaâ n Àöng Dûúng. 15 ngaây sau (24-3- lûúåc miïìn Nam nûúác ta. Leclerc quyïì n , nhûng quên àöå i Nhêå t 1945), chñnh quyïìn Phaáp do De huyïnh hoang tuyïn böë seä "bònh khöng cho pheáp liïn laåc vúái bïn Gaulle cêìm àêìu, lûu vong úã nûúác àõnh Nam kyâ" trong böën tuêìn lïî. ngoaâi. Hai chuáng töi phaãi àaánh ngoaâi, ra möåt tuyïn ngön, noái Tïn Messmer nhaãy duâ xuöëng lûâa boån lñnh Nhêåt, múái àïën àûúåc rùçng sau chiïën tranh Phaáp vêîn vuâng Bùæc Ninh, bõ dên quên àõa àêy. Tûâ núi chuáng töi bõ giam seä trúã laåi cai trõ Àöng Dûúng. phûúng bùæ t àûúå c , nhûng dên loãng, chuáng töi àaä theo doäi cuöåc Thaáng 8 nùm 1945, Nhêåt àêìu quên vò sú suêët, àïí noá söíng mêët. mñt tinh ngaây möìng 2 thaáng 9 cuãa haâng caác nûúác Àöìng minh. De Trong thúâ i gian àoá , möå t sô caác öng, rêët àöng ngûúâi dûå, nhûng Gaulle vöåi vaâng cûã tûúáng Leclerc quan tònh baáo Phaáp tïn laâ Sain- rêët trêåt tûå, àïí laåi cho chuáng töi chó huy möåt àöåi quên viïîn chinh teny, chó huy möåt àún võ tònh möåt êën tûúång sêu sùæc". ài taái chiïëm Àöng Dûúng, vaâ cûã baáo Phaáp àoáng úã Cön Minh (tónh Töi ghi tïn hai ngûúâi Phaáp, vaâ thuãy sû Àö àöëc d' Argenlieu laâm Vên Nam, Trung Quöëc) ài nhúâ baão hoå töi seä traã lúâi sau. Cao uãy Cöång hoâa Phaáp úã Àöng möåt maáy bay Myä àïën Gia Lêm, Töi baáo caáo vúái Baác Höì vaâ anh Dûúng (tûác laâ toaân quyïìn Àöng bõ quên àöåi Nhêåt phaát hiïån, àûa Voä Nguyïn Giaáp (luác àoá laâ Böå Dûúng, vúái möåt nhaän hiïåu múái). vïì Haâ Nöåi, giam loãng úã phuã Toaân trûúãng Böå Nöåi vuå) vaâ noái thïm Chñnh phuã De Gaulle cûã möåt quyïìn. rùçng töi àaä nghe noái vïì Sainteny: "quan cai trõ thuöåc àõa" tïn laâ Möåt ngaây trong khoaãng giûäa y laâ con rïí cuãa Albert Sarraut, Cedille laâm uãy viïn Cöång hoâa thaáng 9-1945, töi àang laâm viïåc nguyïn Toaân quyïìn Àöng Dûúng; Phaáp taåi Nam kyâ (tûác laâ thöëng taåi 12 Ngö Quyïìn (truå súã cuãa Böå tïn thêåt cuãa y laâ Jean Roger, vaâ àöëc Nam kyâ), vaâ möåt "quan cai trõ Nöåi vuå, àöìng thúâi laâ núi laâm viïåc y cuäng àaä laâ chuã möåt haäng baão thuöåc àõa" tïn laâ Messmer laâm uãy cuãa Höì Chuã tõch), möåt àöìng chñ hiïím úã Haãi Phoâng. viïn cöång hoâa Phaáp úã Bùæc kyâ (tûác caãnh vïå gaác cöíng vaâo baáo caáo coá Baác noái: "Chuá Giaáp coá thïí cho laâ thöëng sûá Bùæc kyâ). hai ngûúâi nûúác ngoaâi xin gùåp möåt anh ta gùåp, xem anh ta noái gò". Luá c àoá , Caá c h maå n g thaá n g quan chûác Viïåt Nam. Àûúåc cho Töi baáo cho Sainteny àïën gùåp Taám àaä thaânh cöng, nûúác Viïåt vaâo, hai ngûúâi kia noái: "Chuáng anh Giaáp, vaâ sau àoá, anh Giaáp Nam dên chuã cöång hoâa àaä àûúåc töi laâ hai sô quan Phaáp, giuáp viïåc cho biïët: "Thaái àöå cuãa Sainteny laâ thaânh lêåp. Tïn Cesdille nhaãy duâ öng Sainteny, àaåi diïån Chñnh phuã mïìm moãng, nhûng lêåp trûúâng cuãa xuöëng vuâng Têy Ninh. Tûúáng Phaáp. Öng êëy àïì nghõ àûúåc gùåp anh ta thò khöng khaác lêåp trûúâng Gracey chó huy quên àöåi Anh àaåi diïån cuãa Chñnh phuã Viïåt Nam cuãa tuyïn ngön ngaây 24-3-1945 8 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
cuãa De Gaulle". thuêån vúái nhau trïn nguyïn tùæc, àõnh cuãa Quöëc höåi Phaáp. Baác noái: Thaáng 9-1945, quên àöåi Tûúãng nhûng trïn hai vêën àïì cú baãn thò "Rêët tiïëc chuáng töi khöng thïí Giúái Thaåch keáo vaâo miïìn Bùæc bïë tùæc: àöìng yá vúái caác öng". nûúác ta, vúái danh nghôa thay mùåt 1- Ta àoâi Phaáp cöng nhêån Viïåt Hai bïn chia tay luá c 1 giúâ Àöìng minh giaãi giaáp quên Nhêåt, Nam laâ möåt nûúác àöåc lêåp, Phaáp saáng. Hai ngûúâi Phaáp toã yá rêët nhûng vúái yá àöì seä úã laåi vônh viïîn. chó cöng nhêån Viïåt Nam laâ möåt lo lùæng. Chuáng keáo theo möåt beâ luä tay nûúác tûå trõ. Saáng höm sau, coá tin quên sai laâ Viïåt Nam quöëc dên àaãng 2- Ta àoâ i Phaá p cöng nhêå n Tûúãng àaä nöí suáng khi haåm àöåi vaâ Viïåt Nam caách maång Àöìng Nam kyâ, Trung kyâ, Bùæc kyâ laâ àêët Phaáp tiïën vaâo Cûãa Cêëm, vaâ hai minh höåi sùén saâng gêy röëi vaâ lêåt nûúác Viïåt Nam; Phaáp tûâ chöëi, bïn àaä bùæn nhau. àöí Chñnh phuã ta. vúái lyá leä Nam kyâ laâ thuöåc àõa cuãa Phña ta àïì nghõ vúái phña Phaáp Luác àoá, tònh hònh rêët phûác taåp: Phaáp. coá cuöåc hoåp luác 12 giúâ trûa. 1- ÚÃ miïìn Nam, cuöåc khaáng Cuöëi thaáng 2-1946, ta àûúåc tin Trong buöíi hoåp, Baác àïì nghõ chiïën cuãa àöìng baâo ta laâ vö cuâng Phaáp vaâ Tûúãng àaä kyá möåt baãn thay tûâ "àöåc lêåp" bùçng tûâ "tûå do" anh duäng, vaâ gêy cho àõch nhiïìu thoãa thuêån. Phaáp àaä bùçng loâng trong dûå thaão hiïåp àõnh vúái möåt khoá khùn, nhûng giùåc Phaáp àûúåc traã giaá cho viïåc Tûúãng ruát quên, àõnh nghôa cuãa tûâ "tûå do". Phña thûåc dên Anh uãng höå, ra sûác àêíy àïí quên Phaáp vaâo thay thïë. Caái Phaáp àöìng yá, vaâ hai bïn thöng maånh khuãng böë, caân queát, lêën giaá àoá laâ: qua baãn dûå thaão Hiïåp àõnh sú böå. chiïëm. Phaáp traã laåi cho Tûúãng nhûäng Sau àêy, toám tùæt nöåi dung möåt 2- ÚÃ miïìn Bùæc, 180.000 quên nhûúång àõa cuãa Phaáp trïn àêët söë àiïím: Tûúã n g nhïë c h nhaá c , àoá i khaá t , Trung Quöëc, nhûúâng cho Tûúãng 1- Chñnh phuã Phaáp cöng nhêån bïånh têåt, ùn baám, vûâa laâ möåt phêìn con àûúâng xe lûãa Viïåt Nam nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa gaánh nùång, vûâa laâ möåt möëi àe úã bïn kia biïn giúái Viïåt - Trung, laâ möåt quöëc gia tûå do coá Chñnh doå a . Boå n Viïå t Nam quöë c dên bùç n g loâ n g cho haâ n g hoá a cuã a phuã, coá Quöëc höåi, coá quên àöåi, coá àaãng vaâ Viïåt Nam caách maång Trung Quöëc àûúåc miïîn thuïë vaâo taâi chñnh cuãa mònh, laâ thaânh viïn Àöìng minh höåi luön luön quêëy caãng Haãi Phoâng, núái röång qui chïë cuãa Liïn hiïåp Phaáp vaâ cuãa Liïn röëi, yïu saách, chöëng àöëi. nhûäng Hoa kiïìu söëng trïn àêët bang Àöng Dûúng. 3- Giûäa Tûúãng vaâ Phaáp coá mêu nûúác Viïåt Nam. 2- Chñnh phuã Phaáp cam àoan thuêîn roä raâng: Quên àöåi Tûúãng Leclerc ra lïånh cho haåm àöåi seä thûâa nhêån quyïët àõnh cuãa cuöåc coân úã àoá, thò quên àöåi Phaáp khöng Phaáp sùén saâng lïn àûúâng ra miïìn trûng cêìu dên yá vïì vêën àïì thöëng thïí keáo vaâo. Mêu thuêîn giûäa Bùæc, àöìng thúâi chó thõ cho Sain- nhêët ba kyâ. Tûúãng vaâ Phaáp, trïn möåt khña teny phaãi kyá àûúåc möåt thoãa thuêån 3- Nûúác Viïåt Nam thuêån cho caånh naâo àoá, coá lúåi cho ta; nhûng vúái Chñnh phuã Höì Chñ Minh, vò 15.000 quên Phaáp vaâo Bùæc Viïåt Baác vaâ Thûúâng vuå Trung ûúng nïëu Chñnh phuã Höì Chñ Minh phaát Nam thay thïë quên Trung Quöëc Àaãng Cöång saãn Àöng Dûúng àaä àöång chiïën tranh du kñch thò seä giaãi giaáp quên Nhêåt. Söë quên thêëy trûúác rùçng hai tïn keã cûúáp "röëi ren lùæm!". Phaáp àoá seä phaãi ruát hïët trong haån kia, möåt ngaây naâo àoá, seä ài àïën Ngaây möìng 5 thaáng 3 nùm 5 nùm, möîi nùm ruát 1/5. daân xïëp vúái nhau "trïn lûng" 1946, coá tin haåm àöåi Phaáp àaä 4- Hai bïn seä àònh chiïën ngay chuáng ta. àïën Võnh Haå Long, vaâ saáng höm àïí múã cuöåc àaâm phaán chñnh thûác. Quaã nhiïn, thaáng Giïng nùm sau seä àïën Haãi Phoâng. Trong caác Quên hai bïn úã àêu vêîn cûá úã àêëy. 1946, ta àûúåc tin àaåi diïån cuãa tûúáng taá Trung Quöëc khöng coá 5- Cuöåc àaâm phaán chñnh thûác Phaáp vaâ àaåi diïån cuãa Tûúãng àang sûå nhêët trñ: Coá keã taán thaânh ruát seä tiïën haânh úã Haâ Nöåi, Saâi Goân mùåc caã vúái nhau úã Truâng Khaánh. quên, coá keã khöng taán thaânh. Möåt hoùåc Paris, vúái nöåi dung: quan hïå Thúâi gian àoá, Baác vaâ Sain- tïn àïën gùåp Baác, veã höët hoaãng, ngoaåi giao cuãa Viïåt Nam vúái nûúác teny àaä bùæt àêìu coá nhûäng cuöåc hoãi: "Sao phña Viïåt Nam khöng ngoaâi, qui chïë cuãa Àöng Dûúng, gùåp nhau. Phaãi gùåp nhau möåt thoãa thuêån vúái Phaáp? Nïëu xaãy nhûäng quyïìn lúåi kinh tïë vaâ vùn caách bñ mêåt. Giuáp viïåc Baác, chó ra chiïën tranh thò ai chõu traách hoáa cuãa nûúác Phaáp úã Viïåt Nam. coá töi. Giuáp viïåc Sainteny, chó nhiïåm?" Keâm theo baãn Hiïåp àõnh sú böå, coá Pignon. Chó hoåp buöíi töëi, sau Töëi höm àoá, Baác vaâ Sainteny coá möåt baãn phuå (accord annexe) 20 giúâ. Hoåp trong ngöi nhaâ hiïån hoåp àïën quaá nûãa àïm, maâ khöng qui àõnh söë quên Phaáp àûúåc vaâo nay mang söë 38 Lyá Thaái Töí, trïn coá kïët quaã. Phña Phaáp àïì nghõ miïìn Bùæc Viïåt Nam àïí thay thïë möåt phöë vùæng ngûúâi, gêìn núi úã giaãi quyïët vêën àïì Nam kyâ bùçng quên àöåi Trung Quöëc laâ 15.000 cuãa Sainteny vaâ núi laâm viïåc cuãa möåt cuöåc trûng cêìu dên yá. Phña ngûúâi, seä phaãi ruát hïët söë quên Baác. Baão vïå an toaân vaâ bñ mêåt caác ta àöìng yá. Nhûng vïì vêën àïì cöng àoá khoãi Viïåt Nam sau thúâi haån 5 buöíi hoåp, do phña ta àaãm nhiïåm. nhêån àöåc lêåp cuãa nûúác Viïåt Nam nùm, möîi nùm ruát 1/5. Möåt söë vêën àïì coá thïí thoãa thò Sainteny noái phaãi chúâ quyïët Vò tònh hònh khêín trûúng, lïî SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 9
Chủ tịch Hồ Chí Minh, Giáo sư Hoàng Minh Giám chụp lưu niệm với ông Jean Sainteny và các lãnh sự Mỹ, Anh, Trung Quốc; đại diện Đảng Xã hội Pháp sau buổi lễ ký Hiệp định Sơ bộ 6-3-1946. kyá Hiïåp àõnh sú böå tiïën haânh höìi bònh, maâ laâ hoâa hoaän) àïí tranh Sau àoá, Baác Höì cuäng phaát 16 giúâ 30 phuát höm àoá, taåi ngöi thuã thúâi gian, cuãng cöë vaâ phaát biïíu: "Muåc tiïu cuöëi cuâng cuãa nhaâ 38 Lyá Thaái Töí, vúái sûå coá mùåt triïín lûåc lûúång, àïí tiïëp tuåc vaâ chuáng ta laâ àöåc lêåp, thöëng nhêët; cuãa caác laänh sûå Myä, Anh, Trung àêíy maånh cuöåc chiïën àêëu lêu daâi, cuöåc àêëu tranh coân lêu daâi, gian Quöëc vaâ àaåi diïån Àaãng SFIO(1) gian khöí, nhûng nhêët àõnh thùæng khöí, ta àaä nhêån cho 15.000 quên laâ Caput. lúåi veã vang. Phaáp vaâo thay quên àöåi Trung Sau lïî kyá, Sainteny nêng cöëc Töëi höm möìng 6 thaáng 3 nùm Quöëc, sau 5 nùm Phaáp seä ruát hïët chuác mûâng Baác. Baác bònh tônh traã 1946, Höì Chuã tõch vaâ anh Voä quên àöåi vïì nûúác. Chuáng ta phaãi lúâi: "Caãm ún öng. Nhûng thêåt ra, Nguyïn Giaáp baáo caáo vúái Höåi tin vaâo Chñnh phuã, phaãi àoaân kïët, töi chûa vûâa loâng. Öng biïët àêëy, àöìng Chñnh phuã vïì viïåc kyá Hiïåp tiïëp tuåc chiïën àêëu. Riïng töi, töi töi muöën nhiïìu hún, töi muöën àõnh sú böå, vaâ chiïìu höm sau hûáa vúái àöìng baâo tiïëp tuåc trung nûúác töi àöåc lêåp, vaâ chùæc chùæn (möìng 7 thaáng 3 nùm 1946) ta töí thaânh vúái Töí quöëc, vúái àöìng baâo, nûúác töi seä àöåc lêåp". chûác möåt cuöåc mñt tinh taåi Quaãng Höì Chñ Minh nhêët àõnh khöng Ba ngaây sau, ngaây 9-3-1946, trûúâng trûúác Nhaâ haát thaânh phöë. bao giúâ baán nûúác!". Thûúâ n g vuå Trung ûúng Àaã n g Anh Giaáp trònh baây nöåi dung, yá Têët caã vaån ngûúâi nghe Baác àïìu Cöång saãn Àöng Dûúng ra chó thõ nghôa cuãa baãn Hiïåp àõnh. Anh vö cuâng xuác àöång, vöî tay vaâ tiïëng nhan àïì "Hoâa àïí tiïën". nhêën maånh lyá do khiïën ta phaãi hoan hö "Höì Chuã tõch muön nùm! Coá thïí noái rùçng àoá chñnh laâ kyá laâ Myä vaâ Anh uãng höå Phaáp Höì Chuã tõch muön nùm!" vang lïn nöåi dung cêu traã lúâi vùæn tùæt cuãa vaâ Trung Quöëc àaä kyá thoãa thuêån nhû sêëm. Baác cho Sainteny. Trong hoaân cho quên àöåi Phaáp thay quên àöåi caãnh phûác taåp vaâ nguy hiïím phaãi Trung Hoa. Hiïåp àõnh sú böå vûâa CHUÁ THÑCH: àöëi phoá cuâng möåt luác vúái nhiïìu kyá coá thïí vñ nhû Hiïåp àõnh Brest thuâ trong giùåc ngoaâi, ta cêìn möåt - Litosk kyá kïët vaâo nùm 1918 giûäa (*) Baáo Töí Quöëc, thaáng 3-1986. sûå hoâa hoaän (khöng phaãi laâ hoâa chñnh quyïìn Xö Viïët vúái Àûác. (1) Àaãng Xaä höåi Phaáp. 10 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
NGHIÊN CỨU Vai trò của các chúa Nguyễn đối với sự ra đời chữ Quốc ngữ ở Đàng Trong Nguyễn Thị Hải CHÛÄ QUÖË C NGÛÄ RA ÀÚÂ I COÁ YÁ GÙÆN VÚÁI VAI TROÂ CUÃA NHAÂ NÛÚÁC DUÂ NGHÔA HÏËT SÛÁC TO LÚÁN ÀÖËI VÚÁI ÀOÁ LAÂ VAI TROÂ TRÛÅC TIÏËP HAY GIAÁN LÕCH SÛÃ VÙN HOÁA NÛÚÁC NHAÂ. ÀOÁ LAÂ TIÏËP. SÛÅ RA ÀÚÂI CUÃA CHÛÄ QUÖËC MÖÅT QUAÁ TRÒNH DAÂI VÚÁI SÛÅ ÀOÁNG NGÛÄ CUÄNG KHÖNG NÙÇM NGOAÂI QUY GOÁP CUÃA NHIÏÌU NGÛÚÂI, NHIÏÌU THÏË LUÊÅT ÀOÁ. NHAÂ NÛÚÁC ÀÊÌU TIÏN COÁ HÏÅ VAÂ NHIÏÌU VUÂNG ÀÊËT KHAÁC NHAU VAI TROÂ ÀÛA ÀÏËN SÛÅ HÒNH THAÂNH TRÏN KHÙÆP MOÅI MIÏÌN ÀÊËT NÛÚÁC PHÖI THAI CHÛÄ VIÏËT NAÂY PHAÃI NOÁI MAÂ LÊU NAY GIÚÁI NGHIÏN CÛÁU HAY ÀÏËN CHÑNH QUYÏÌN CHUÁA NGUYÏÎN ÚÃ NHÙÆC ÀÏËN NHÛ: CAÁC GIAÁO SÔ THÛÂA ÀAÂNG TRONG. BÙÇNG NHÛÄNG CHÑNH SAI, CAÁC CHA NGÛÚÂI VIÏÅT, CAÁC CAÃNG SAÁCH VAÂ BIÏÅN PHAÁP ÛU AÁI ÀÖËI VÚÁI THÕ NHÛ HÖÅI AN, NÛÚÁC MÙÅN, THANH CAÁC NHAÂ TRUYÏÌN GIAÁO VAÂ THUYÏÌN HAÂ ÚÃ ÀAÂNG TRONG HAY CAÁC CAÃNG ÚÃ BUÖN PHÛÚNG TÊY, CAÁC CHUÁA ÀAÂNG NGOAÂI. TUY NHIÏN, LÕCH SÛÃ NGUYÏÎN ÀAÄ GOÁP PHÊÌN KHÖNG NHOÃ ÀAÄ CHO THÊËY SÛÅ RA ÀÚÂI CUÃA BÊËT CÛÁ CHO SÛÅ RA ÀÚÂI CUÃA CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ LOAÅI CHÛÄ VIÏËT NAÂO CUÄNG ÀÏÌU NHÛÄNG NÙM ÀÊÌU THÏË KYÃ XVII. Chuáa Nguyïîn vaâ chñnh saách múã cûãa àöëi vúái caãng maâ coân àûúåc chuáa tiïëp àoán nöìng nhiïåt, giaáo sô àaåo Thiïn chuáa Bandinoti cuäng cho biïët thïm: "Chuáa tiïëp àaäi chuáng Chñnh quyïìn chuáa Nguyïîn àûúåc thaânh lêåp àuáng töi rêët niïìm núã, khoaãn àaäi chuáng töi möåt bûäa tiïåc thúâi àuáng buöíi cuãa möåt thúâi àaåi thûúng nghiïåp coá nhiïìu moán ùn, laåi hûáa vúái chuáng töi laâ khi cêìn vaâo thïë kyã XVII, cuâng vúái àoá laâ giaáo höåi úã caác nûúác àïën, chuáa seä hïët sûác giuáp àúä"(2). phûúng Têy àang phaát triïín àïën àónh cao. Caác chuáa Trong khi Nhêåt Baãn, Trung Quöëc vaâ caã chñnh Nguyïîn àaä biïët chúáp thúâi cú cuãa thúâi àaåi múái trong quyïìn Àaâng Ngoaâi àïìu ra sûác thûåc hiïån chñnh saách viïåc phaát triïín nûúác nhaâ, àoá laâ thûåc hiïån chñnh saách cêëm àaåo möåt caách gùæt gao(3) thò chñnh quyïìn Àaâng múã cûãa àöëi vúái têët caã caác nûúác khi àïën Àaâng Trong. Trong laåi sùén saâng daânh cho nhûäng giaáo sô, nhûäng Giaáo sô C. Borri cho biïët: "Chuáa Àaâng Trong khöng giaáo dên theo àaåo möåt maãnh àêët àïí söëng. Chuáa Saäi àoáng cûãa trûúác möåt quöëc gia naâo, ngaâi àïí cho tûå do Nguyïîn Phuác Nguyïn (1613-1635) àaä cho pheáp hoå vaâ múã cûãa cho têët caã ngûúâi ngoaåi quöëc"(1). Ngay tûâ àïën Höåi An, Thanh Chiïm, Àaâ Nùéng, Nûúác Mùån... thúâi Tiïn chuáa Nguyïîn Hoaâng vaâ àùåc biïåt dûúái thúâi nhûäng trung têm thûúng maåi sêìm uêët àïí giaãng àaåo chuáa Saäi Nguyïîn Phuác Nguyïn, caác giaáo sô cuäng nhû vaâ buön baán, cho pheáp hoå coá thïí "xêy cêët möåt thaânh thûúng nhên phûúng Têy àïën Àaâng Trong khöng phöë vúái têët caã nhûäng gò cêìn thiïët, cuäng nhû ngûúâi chó àûúåc taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi khi vaâo caác thûúng Taâu vaâ ngûúâi Nhêåt àaä laâm"(4). Caác chuáa Nguyïîn coân SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 11
troång duång hoå laâm viïåc trong phuã chuáa: Chùèng haån Trong vaâ noá cuäng coá aãnh hûúãng nhêët àõnh àïën sûå vúái vai troâ laâ nhaâ toaán hoåc vaâ thiïn vùn hoåc coá giaáo sô ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä trong giai àoaån naây. Antonio de Arnedo thúâi chuáa Minh vûúng, àïën chuáa Voä vûúng vai troâ naây thuöåc vïì giaáo sô Neugebauer Chuáa Nguyïîn vúái sûå ra àúâi caãng thõ Nûúác nùæm giûä vaâ Siebert laâm quan ngûå y, tûâ nùm 1745 Mùån vaâ chûä Quöëc ngûä úã Bònh Àõnh. laâ giaáo sô Slamenski vaâ Koffler. Àiïìu àoá cho thêëy Phuã Quy Nhún laâ vuâng àêët giaâu coá vïì taâi nguyïn tinh thêìn hoåc hoãi vaâ mong muöën àûúåc tiïëp xuác vúái thiïn nhiïn khöng chó saãn phêím nöng nghiïåp, cêy nïìn vùn minh múái àûúåc caác chuáa Nguyïîn tiïëp thu cöng nghiïåp phuåc vuå cho caác nghïì thuã cöng maâ coân hïët sûác tñch cûåc. laâ núi coá nhiïìu taâi nguyïn quyá hiïëm caã trïn rûâng Nhû vêåy, tûâ chuáa Saäi Nguyïîn Phuác Nguyïîn vaâ dûúái biïín. Vò thïë, sau khi khai thaác vaâ múã röång cho àïën Voä vûúng Nguyïîn Phuác Khoaát khi múái laänh thöí, nùm 1604 chuáa Nguyïîn Hoaâng àaä àöíi phuã lïn ngöi àïìu coá nhûäng chñnh saách ûu aái àöëi vúái caác Hoaâi Nhún thaânh phuã Quy Nhún àùåt caác chûác Tuêìn giaáo sô, cho pheáp hoå àûúåc giaãng àaåo, duâ cuöëi möîi phuã, Khaám lyá cai quaãn. Hai caãng tiïu biïíu cuãa Quy Nhún laâ Keã Thûã vaâ Nûúác Mùån àaä coá thúâi kyâ phaát triïín trûúác àoá, àïën àêy caác chuáa Nguyïîn chuá troång naåo veát caác cûãa söng, cûãa biïín biïën núi àêy thaânh trung têm thuyïn chuyïín haâng hoáa tûâ vuâng Nam böå ra Phuá Xuên vaâ Àaâng Ngoaâi. Chuáa Nguyïîn vaâ viïn quan cai Trêën thuã Quy Nhún Trêìn Àûác Hoâa àaä coá nhiïìu biïån phaáp khuyïën khñch thûúng nghiïåp núi àêy phaát triïín trong àoá àaáng chuá yá laâ viïåc múâi caác giaáo sô phûúng Têy nhû Buzomi, De Pina vaâ Borri tûâ Höåi An àïën Quy Nhún lêåp nhaâ thúâ úã Nûúác Mùån, cho pheáp truyïìn giaáo vaâ mua baán. Borri sau thúâi gian söëng úã Quy Nhún vaâo thïë kyã XVII àaä nhêån xeát àêy laâ vuâng àêët "rêët giaâu coá vïì moåi thûá cêìn thiïët cho sûå nuöi söëng con ngûúâi... Hoå rêët sung sûúáng khi nhòn thêëy nhûäng ngûúâi khöng nhûäng tûâ caác tónh, caác vûúng quöëc lên cêån maâ caã nhûäng vuâng xa hún àïën àêët hoå àïí giao dõch buön baán"(6). Taåi Nûúác Mùån, dûúái sûå chó àaåo cuãa triïìu àaåi àïìu coá chñnh saách cêëm àaåo àûúåc àûa ra chuáa Nguyïîn Phuác Nguyïn vaâ quan Trêën thuã Quy nhûng khöng àïën mûác gùæt gao. Trong möåt bûác thû Nhún, caác cha doâng Tïn ngûúâi Böì Àaâo Nha vaâ YÁ àûúåc cuãa cha Chauseaume viïët nùm 1750 cho biïët: ''Tûâ pheáp xêy cêët möåt nhaâ thúâ theo yá nguyïån vúái àêìy àuã nhiïìu nùm nay, àaåo àaä àûúåc giaãng daåy vaâ truyïìn caác tiïån nghi vaâ nhûäng nhu cêìu cêìn thiïët. Taåi àêy caác baá cöng khai. Vaâ 11 nùm vûâa qua, cöng viïåc truyïìn cha àûúåc tiïëp àoán long troång nhû caách maâ ngûúâi Àaâng giaáo àûúåc hoaân toaân tûå do''(5). Sûå coá mùåt cuãa caác giaáo Trong chó daânh cho caác öng hoaâng, baâ chuáa vaâ haâng sô úã Àaâng Trong giai àoaån naây coá yá nghôa rêët lúán thaáng àûúåc cung cêëp tiïìn, gaåo, thûác ùn, quaâ baánh vaâ khöng chó vúái cöng cuöåc truyïìn giaáo vaâ phaát triïín caác àöì vêåt khaác àïí böìi dûúäng cho caác cha vaâ nhûäng kinh tïë ngoaåi thûúng maâ coân laâ bûúác khúãi àêìu cho ngûúâi thöng ngön(7). Súã dô caác chuáa Nguyïîn vaâ caác sûå ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä úã Viïåt Nam. Trong möåt cha doâng Tïn choån Nûúác Mùån – Quy Nhún laâm núi khaão cûáu cuãa hoåc giaã Phaåm Quyânh àùng trïn taåp xêy dûång nhaâ thúâ vaâ laâ möåt trong nhûäng trung têm chñ Nam Phong söë 122 (nùm 1927) àaä cho biïët: "Chûä truyïìn giaáo úã Àaâng Trong vò: Àöëi vúái chuáa Nguyïîn, Quöëc ngûä laâ do caác cöë Têy sang giaãng àaåo bïn Viïåt àêy laâ vuâng àêët xa kinh thaânh, laâ núi coá caãng biïín Nam àùåt ra vaâo àêìu thïë kyã XVII; caác cöë àoá, ngûúâi röång àïí thuyïìn beâ ài laåi vaâ cuäng laâ vuâng coá nhiïìu taâi Böì Àaâo Nha coá, ngûúâi YÁ Àaåi Lúåi coá, ngûúâi Phaáp Lan nguyïn thiïn nhiïn phuåc vuå thûúng nghiïåp, trong Têy coá, chùæc cuâng nhau nghô àùåt, chêm chûúác, sûãa khi àoá àêy laåi laâ vuâng àêët àûúåc khai thaác sau vuâng sang trong lêu nùm, chûá khöng phaãi möåt ngûúâi naâo Thuêån Hoáa, taâi nguyïn chûa àûúåc khai phaá, dên laâm ra möåt mònh vêåy". Àiïìu àoá coá thïí thêëy, chñnh cû thûa thúát vaâ àïí múã röång hún nûäa vïì kinh tïë vaâ saách múã cûãa dûúái thúâi caác chuáa Nguyïîn coá vai troâ laänh thöí xuöëng phña Nam, Nûúác Mùån àûúåc xem laâ rêët lúán trong sûå du nhêåp àaåo Thiïn chuáa vaâo Àaâng bûúác àïåm, laâ cêìu nöëi giûäa Nam böå vaâ vuâng Thuêån 12 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
Quaãng. Àïí thuác àêíy quaá trònh giao lûu buön baán Trong vaâo nùm 1617 taåi Höåi An vaâ nùm sau 1618 vaâ phuåc vuå cho muåc àñch cuãa mònh, chuáa Nguyïîn öng àaä rúâi Höåi An vaâo Nûúác Mùån. Trong thúâi gian Phuác Nguyïn àaä xem caác giaáo sô nhû laâ nhûäng söëng úã Nûúác Mùån cha De Pina cuâng vúái Borri àaä mùæt xñch quan troång nöëi giûäa chñnh quyïìn Àaâng nghiïn cûáu vaâ bùæt àêìu ghi êm tiïëng Viïåt bùçng Trong vúái caác thûúng nhên. Nhûäng thuyïìn buön nhûäng mêîu tûå La-tinh. Trong cuöën saách àûúåc phûúng Têy khi sang Àaâng Trong àïìu àûa theo Borri viïët vïì xûá Àaâng Trong nùm 1621 vaâ àûúåc caác giaáo sô, khi àûa caác giaáo sô àïën Nûúác Mùån cuäng in êën taåi YÁ nùm 1631, cha Àöî Quang Chñnh àaä laâ àûa caác thuyïìn buön àïën vúái vuâng àêët naây vaâ chó ra rùçng àaä coá rêët nhiïìu chûä Quöëc ngûä xuêët möåt chûâng mûåc naâo àoá, caác giaáo sô cuäng laâ nhûäng hiïån trong cuöën saách naây nhû: Anam – An Nam; con buön hoùåc nùçm trong hïå thöëng chên rïët cuãa Tunchim – Àöng Kinh; Kemoi – Keã moåi; Cac- caác thûúng nhên phûúng Têy. Hún nûäa luác naây ciam- Ca Chaâm tûác Keã Chaâm,...(11). Cha De Pina Àaâng Trong vêîn öín àõnh, nhu cêìu vïì vuä khñ chûa cuäng àaä chõu khoá lùæng nghe ngûúâi Viïåt phaát êm àïën mûác cêëp thiïët nïn caác chuáa Nguyïîn chûa phuå röìi duâng nhûäng mêîu tûå La-tinh àïí diïîn taã êm thuöåc nhiïìu búãi caác nhaâ truyïìn giaáo. Trong khi àoá, tiïët theo caách maâ tiïëng Böì Àaâo Nha thûúâng laâm. caác giaáo sô doâng Tïn nhû cha Francisco Buzomi Kïí tûâ nùm 1622, öng àaä xêy dûång möåt hïå thöëng (1615-1623), cha Francisco de Pina (1585-1625), chuyïín mêîu tûå La-tinh cho húåp vúái thanh àiïåu vaâ cha Cristoforo Borri (1583-1632) cuâng möåt söë löëi phaát êm cuãa tiïëng Viïåt. Trong thúâi gian naây giaáo dên àaä tûâ Höåi An àaä àïën Quy Nhún tûâ nùm öng àaä biïn soaån baãn thaão nhûäng cuöën saách àêìu 1618 búãi vò úã àoá hoå tòm thêëy "möåt caánh cûãa rêët tiïn nhû Chuyïn luêån vïì tûâ vûång vaâ caác thanh töët àeåp múã ra cho caác nhaâ truyïìn giaáo cuãa Chuáa vaâ hoaân thaânh caác sûu têåp chuyïån cöí tñch vaâ caác Kitö àïën rao giaãng Phuác êm"(8) nhû giaáo sô Borri baâi viïët hay nhêët cuãa Àaâng Trong dûúái daång chûä àaä nhêån xeát. Khöng nhûäng thïë, nhûäng nùm àêìu Quöëc ngûä(12). Àêy laâ nhûäng cuöën saách vaâ nhûäng thïë kyã XVII àang laâ giai àoaån phaát triïín öín àõnh cöng trònh àûúåc biïët àïën nùm 1623 vaâ 1625 khi cuãa chñnh quyïìn Àaâng Trong do àoá duâ khöng coá öng truyïìn giaáo úã Höåi An vaâ Thanh Chiïm, tuy nhûäng chñnh saách cêëm àaåo tûâ chuáa Nguyïîn vaâ nhiïn coá thïí hiïíu rùçng nhûäng cöng trònh naây àaä àûúåc caác chuáa ûu àaäi nhûng caác Cha doâng Tïn àûúåc phöi thai tûâ thúâi gian trûúác àoá khi öng coá laåi vêëp phaãi nhûäng trúã ngaåi tûâ àöåi nguä quan laåi, nhûäng àiïìu kiïån thuêån lúåi úã Quy Nhún. Ngoaâi hoå laâ nhûäng ngûúâi theo àaåo Phêåt, lo súå trûúác sûå De Pina vaâ Borri coân coá giaáo sô Joao Roiz àïën aãnh hûúãng cuãa möåt tön giaáo múái (hêìu hïët sûå cêëm Àaâng Trong nùm 1621 vaâ trong baãn baáo caáo gûãi àaåo cuãa caác chuáa Nguyïîn àûa ra àïìu dûåa trïn baáo cha doâng Tïn coá viïët vïì cú súã Nûúác Mùån trong caáo cuãa quan laåi vaâ caác chñnh saách àoá cuäng nhùçm àoá coá möåt söë chûä Quöëc ngûä àoá laâ: Annam: An laâm giaãm búát nhûäng bêët àöìng trong nöåi böå chñnh Nam; Sinoa: xûá Hoáa tûác Thuêån Hoáa; Unsai: öng quyïìn maâ thöi). Vò thïë, caác giaáo sô phûúng Têy Saäi; Cacham: Keã Chaâm; Ungue: öng Ngheâ (nùm àaä choån Höåi An vaâ Nûúác Mùån laâ hai cú súã truyïìn 1651 cha Alexandre de Rhodes viïët tûâ Öng Ngheâ àaåo chñnh úã Àaâng Trong tûâ 1618-1623 (möåt trung laâ Oun ghe); Nuocman: Nûúác Mùån,...(13). Trong têm nûäa úã Thanh Chiïm - Àaâ Nùéng luác naây chó bûác thû cuãa cha Gaspar Luis gûãi Bïì trïn àûúåc àoáng vai troâ laâ àiïím nghó chên maâ chûa coá giaáo sô viïët nùm 1626 taåi Nûúác Mùån vaâ cha Antonio de naâo úã àêy thûúâng xuyïn)(9). Ngay tûâ giai àoaån àêìu Fontes úã Keã Chaâm, cha Buzomi úã Àaâng Trong khi àïën Nûúác Mùån (1618-1621), caác giaáo sô doâng (1 trong 3 ngûúâi àêìu tiïn àïën Nûúác Mùån, nhûng Tïn àaä coá thïí dïî daâng hoâa nhêåp vaâ hoå àaä nhanh thúâi àiïím naây khöng roä Buzomi coá coân úã Nûúác choáng hoåc àûúåc tiïëng Viïåt khi hoå thêëy àêy laâ möåt Mùån hay khöng hay úã Höåi An, taâi liïåu khöng thûá tiïëng dïî hún caác tiïëng khaác búãi vò khöng chia noái roä) cuäng àaä sûã duång rêët nhiïìu chûä Quöëc ngûä àöång tûâ, khöng coá biïën caách caác danh tûâ nïn dïî trong nhûäng bûác thû(14). hoåc vaâ chó trong 6 thaáng cho Borri àaä coá thïí noái Trïn cú súã nhûäng tû liïåu cuãa caác giaáo sô àïën chuyïån vaâ giaãi töåi àûúåc bùçng tiïëng Viïåt. trûúác hoùåc cuâng thúâi caác cha khi doâng Tïn khi Khoaãng thúâi gian tûâ 1618-1625 laâ khoaãng àïën Àaåi Viïåt àaä tiïëp thu vaâ hoåc hoãi thïm trong thúâi gian maâ caác giaáo sô phûúng Têy giaânh àûúåc thúâi gian àïën truyïìn giaáo úã àêy, tûâ àoá phöi thai caãm tònh vaâ sûå ûu aái cuãa chuáa Nguyïîn vaâ dên hònh thaânh nïn nhûäng cöng trònh vïì chûä Quöëc chuáng nhiïìu nhêët, vò thïë caác cha khöng chó giaãng ngûä nhû Tûâ àiïín Viïåt - Böì cuãa cha Gaspar do àaåo, chiïu naåp thïm nhiïìu àïå tûã úã Àaâng Trong Amaral vaâ cuöën Böì -Viïåt cuãa cha Antonio de trong àoá coá caã quan laåi vaâ ngûúâi trong hoaâng Barbosa, maâ sau naây cha Alexandre de Rhoder töåc(10) maâ coân coá nhiïìu thúâi gian àïí nghiïn cûáu àaä kïë thûâa vaâ in êën thaânh cuöën Tûâ àiïín Viïåt - phûúng phaáp La-tinh hoáa tiïëng Viïåt nhùçm phuåc Böì - La nùm 1651. vuå cho cöng taác truyïìn giaãng àaåo àûúåc dïî daâng Trong thúâi gian khi cha Alexandre de Rho- hún. Ngûúâi coá cöng àêìu tiïn trong viïåc La-tinh der àïën Àaâng Trong cho àïën khi cha rúâi khoãi hoáa tiïëng Viïåt laâ cha De Pina, öng àïën Àaâng núi àêy (1624-1626; 1640-1642;1644-1645) mùåc SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 13
duâ khöng coân nhêån àûúåc sûå ûu aái cuãa caác chuáa laâ àaä taåo ra möåt maãnh àêët töët àïí caác giaáo sô coá Nguyïîn nhû trûúác àêy, song nhûäng chñnh saách thïí gieo tröìng nhûäng haåt giöëng àêìu tiïn vïì tû àûúåc coi laâ cêëm àaåo cuãa chuáa Nguyïîn giai àoaån tûúãng vaâ chûä viïët cho möåt thúâi àaåi múái cuãa Viïåt naây cuäng khöng phaãi laâ khùæt khe vaâ gay gùæt nhû Nam – thúâi àaåi höåi nhêåp vaâ phaát triïín. chñnh quyïìn Nhêåt vaâ Trung Quöëc àaä laâm. Àïën nùm 1699, dûúái thúâi Minh vûúng Nguyïîn Phuác CHUÁ THÑCH: Chu (1691-1725) múái coá chñnh saách cêëm àaåo àûúåc quy àõnh thaânh vùn àûúåc ghi cheáp laåi trong Àaåi 1. Cristophoro Borri, Xûá Àaâng Trong nùm 1621, Nam thûåc luåc: ''Kyã Maäo (1699) thaáng 10 sai Gia dõch vaâ chuá thñch: Höìng Nhuïå, Nguyïîn Khùæc Xuyïn, Àõnh tra bùæt ngûúâi theo àaåo Hoa Lang, phaâm Nguyïîn Nghõ, Nxb. Töíng húåp Thaânh phöë Höì Chñ ngûúâi Têy phûúng àïën úã lêîn àïìu àuöíi vïì nûúác(15). Minh, 2014, tr.92. Trûúác àoá, dûúái thúâi chuáa Nguyïîn Phuác Nguyïn, 2. Theo Nguyïîn Vùn Kim, "Xûá Àaâng Trong trong Nguyïîn Phuác Lan, chñnh saách cêëm àaåo möåt mùåt caác möëi quan hïå vaâ tûúng taác quyïìn lûåc khu vûåc", Taåp naâo àoá àaä àûúåc àûa ra nhùçm öín àõnh tònh hònh chñ Nghiïn cûáu Lõch sûã, söë 6, 2006, tr.32. chñnh trõ vaâ trêën an dû luêån. Tuy nhiïn, nhûäng 3. Chñnh saách cêëm àaåo úã Nhêåt àûúåc ban haânh dûúái chñnh saách, biïån phaáp naây chó mang tñnh chiïëu triïìu àaåi Tokugawa nùm 1612, 1613 vaâ àónh cao laâ lïå vaâ chó töìn taåi trong thúâi gian ngùæn vò àöëi vúái 1638. ÚÃ Àaâng Ngoaâi, caác vuå truy naä xaãy ra nhiïìu lêìn Àaâng Trong vai troâ cuãa caác giaáo sô laâ rêët lúán, hoå vaâo caác nùm 1712, 1721, 1737, 1745, 1773, àùåc biïåt khöng chó uyïn thêm vïì mùåt khoa hoåc, kyä thuêåt, trong caác nùm 1723, 1737 àaä coá nhûäng thêìy doâng thiïn vùn, y hoåc vaâ toaán hoåc maâ coân laâ cêìu nöëi Tïn bõ xûã traãm; nùm 1745, 1773 coá nhûäng Thêìy doâng giûäa Àaâng Trong vúái phûúng Têy. Vò thïë, àïën Dominicain bõ xiïìng xñch vaâ kïët töåi tûã hònh. Ninh vûúng Nguyïîn Phuác Chuá (1725-1738), chuáa 4. C.Borri, Xûá Àaâng Trong nùm 1621, sàd, tr.93. rêët khoan dung vúái àaåo Thiïn chuáa, àiïìu naây 5. Favre, Nhûäng bûác thû thiïån duå vaâ kyâ laå, Q.XVI, àaä àûúåc caác giaáo sô phûúng Têy thûâa nhêån rùçng tr.166 trong Thû tûâ giao dõch chung, Súã lûu trûä quöëc ''Thaánh luêåt cuãa àûác Chuáa trúâi àaä coá thïí àem ra gia Phaáp, CI1 thuöåc àõa). Theo Charles B.Maybon, giaãng daåy vaâ thûåc hiïån trong vûúng quöëc. Khùæp Nhûäng ngûúâi chêu Êu úã nûúác An Nam, sàd, tr.79. núi ngûúâi ta xêy dûång nhaâ thúâ, coá túái 5 caái nhaâ 6. Cristophoro Borri, Xûá Àaâng Trong nùm 1621, thúâ trong kinh thaânh Huïë''(16) vaâ àïën trûúác nùm sàd, tr.89. 1750 caác chuáa Nguyïîn àïìu toã ra dïî daäi vúái àaåo Hiïån nay taåi huyïån Tuy Phûúác, tónh Bònh Àõnh coá Cú Àöëc. Chñnh vò thïë, cha Alexandre de Rhoder àaâi tûúãng niïåm caác giaáo sô àaä tûâng söëng úã Nûúác Mùån cuäng nhû caác giaáo sô khaác múái coá thïí tiïëp tuåc vaâ goáp cöng vaâo sûå ra àúâi chûä Quöëc ngûä thïë kyã XVII. truyïìn àaåo vaâ hoaân thiïån cöng cuöåc La-tinh hoáa 7. Cristophoro Borri, Xûá Àaâng Trong nùm 1621, tiïëng Viïåt maâ caác cha ài trûúác àaä laâm. sàd, tr.100, 101. 8. Cristophoro Borri, Xûá Àaâng Trong nùm 1621, Nhêån xeát sàd, tr.50. Tûâ nhûäng phên tñch trïn àêy coá thïí thêëy 9. Roland jacques, L'ocuvre de quelques pionniers rùçng, quaá trònh du nhêåp cuãa Thiïn chuáa giaáo vaâo Portugais dans le domaine de la linguistique Vietna- vuâng àêët phña Nam Viïåt Nam cuäng nhû sûå ra àúâi mienne jusqu'en 1650, Paris, 1995. Dêîn theo Nguyïîn cuãa chûä Quöëc ngûä trïn maãnh àêët naây àaä chûáng Phûúác Tûúng, "Vai troâ cuãa ngûúâi Viïåt vaâ àõa àiïím àêìu toã vai troâ cuãa caác chuáa Nguyïîn laâ khöng thïí phuã tiïn trong viïåc phaát minh ra chûä Quöëc ngûä úã nûúác ta", nhêån. Vúái nhûäng chñnh saách khoan dung, röång Taåp chñ Nghiïn cûáu lõch sûã, söë 5,2003, tr.47. múã vaâ biïët chúáp thúâi cú cuãa möåt giai àoaån hïët sûác 10. Trûúâng húåp Minh Àûác Thaái Phi (ngûúâi thiïëp àùåc biïåt trong lõch sûã nhên loaåi – giai àoaån cuãa nhoã nhêët cuãa Nguyïîn Hoaâng) toâng giaáo nùm 1624. nhûäng cuöåc phaát kiïën àõa lyá vaâ sûå kïët nöëi giûäa 11. Xin xem thïm Àöî Quang Chñnh, Lõch sûã chûä caác chêu luåc. Nhûäng chñnh saách, biïån phaáp naây Quöëc ngûä 1620-1659, sàd, tr.37-40. khöng nhûäng giuáp chñnh quyïìn chuáa Nguyïîn 12. Nguyïîn Phûúác Tûúng, "Vai troâ cuãa ngûúâi Viïåt àûáng vûäng úã Àaâng Trong, coá thïí múã mang búâ vaâ àõa àiïím àêìu tiïn trong viïåc phaát minh ra chûä Quöëc coäi, phaát triïín kinh tïë vaâ bûúác àêìu àaä coá sûå hoâa ngûä úã nûúác ta", Nghiïn cûáu Lõch sûã, söë 5 - 2003, tr.49. nhêåp vaâo luöìng thûúng maåi AÁ - Êu. Chñnh saách 13. Àöî Quang Chñnh, Lõch sûã chûä Quöëc ngûä 1620- àoá coân goáp phêìn vaâo cöng cuöåc phaát triïín vùn 1659, sàd, tr.31-32. hoáa xaä höåi úã Àaâng Trong, trong àoá coá sûå giao 14. Xem thïm Àöî Quang Chñnh, Lõch sûã chûä Quöëc lûu vúái caác nûúác phûúng Têy vïì mùåt ngön ngûä, ngûä 1620-1659, sàd, tr.41-50. vïì giao tiïëp ûáng xûã vaâ phong tuåc têåp quaán, tûâ 15. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Àaåi Nam thûåc àoá dêîn àïën sûå ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä úã Àaâng luåc, têåp 1, Nxb. Giaáo Duåc, 2008, tr.112. Trong. Àiïìu àoá cho thêëy vai troâ cuãa caác chuáa 16. Xem trong chuá thñch cuãa Charles B.Maybon, Nguyïîn àöëi vúái sûå ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä àoá Nhûäng ngûúâi chêu Êu úã nûúác An Nam, sàd, tr.174. 14 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
BÌNH ĐỊNH trong quá trình phôi thai hình thành CHỮ QUỐC NGỮ Trương Anh Thuận ÀÊÌU THÏË KÓ XVII, CUÂNG VÚÁI VIÏÅC TRÚÃ THAÂNH MÖÅT TRONG NHÛÄNG CÛ SÚÃ TRUYÏÌN GIAÁO QUAN TROÅNG NHÊËT XÛÁ ÀAÂNG TRONG CUÃA CAÁC GIAÁO SÔ DOÂNG TÏN, NÛÚÁC MÙÅN, BÒNH ÀÕNH CUÄNG ÀÖÌNG THÚÂI ÀAÃM NHÊÅN LUÖN VAI TROÂ TRUNG TÊM DAÅY TIÏËNG VIÏÅT VAÂ LAÂ "PHAÁT NGUYÏN ÀÕA" SAÁNG TAÅO CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ GIAI ÀOAÅN SÚ KHÚÃI. TRÏN CÚ SÚÃ THAM KHAÃO VAÂ KÏË THÛÂA NHÛÄNG CÖNG TRÒNH NGHIÏN CÛÁU TRONG VAÂ NGOAÂI NÛÚÁC, NHÛÄNG TAÂI LIÏÅU ÀÛÚÅC GHI CHEÁP BÚÃI CAÁC THÛÂA SAI ÀÛÚNG THÚÂI, ÀÙÅC BIÏÅT LAÂ TÛ LIÏÅU CUÃA CAÁC GIAÁO SÔ ÀAÄ COÁ THÚÂI GIAN TRUYÏÌN GIAÁO VAÂ HOÅC TIÏËNG VIÏÅT TRÏN VUÂNG ÀÊËT NAÂY, BAÂI VIÏËT ÀI SÊU NGHIÏN CÛÁU, ÀÏÍ COÁ CAÁI NHÒN TOAÂN DIÏÅN, KHAÁCH QUAN TRONG QUAÁ TRÒNH ÀAÁNH GIAÁ VAI TROÂ CUÃA BÒNH ÀÕNH ÚÃ GIAI ÀOAÅN PHÖI THAI HÒNH THAÂNH CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ ÀÊÌU THÏË KÓ XVII, ÀÙÅT TRONG MÖËI QUAN HÏÅ ÀÖËI SAÁNH VÚÁI MÖÅT SÖË ÀÕA PHÛÚNG KHAÁC VAÂ TRONG TOAÂN BÖÅ TIÏËN TRÒNH LÕCH SÛÃ CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ. Nûúá c Mùå n , Bònh Àõnh - sô Alessandro Valignano (hay Macao xaác àõnh têìm quan troång Trung têm hoåc tiïëng Viïåt cuãa coân goåi laâ "Kïë hoaåch Alessandro vaâ thïí hiïån sûå quan têm àöëi vúái caác thûâa sai doâng Tïn àêìu thïë Valignano") àaä laâm thay àöíi têët caác khu vûåc truyïìn giaáo Nhêåt kó XVII caã. Nhòn thêëy nhûäng haån chïë tûâ Baãn, Trung Quöëc vaâ Viïåt Nam Nûãa àêìu thïë kó XVI, khi viïåc thêët baåi cuãa caác giaáo sô tiïn khúãi, laâ khaác nhau, nïn thúâi gian khúãi tuyïn giaãng Phuác Êm úã Trung thûâa sai Valignano chó roä muöën àöång cöng cuöåc chinh phuåc àûác Quöëc rúi vaâo bïë tùæc, nhaâ tiïn khu chinh phuåc àûác tin cuãa cû dên tin úã möîi nûúác vaâ viïåc chuêín bõ cuãa cöng cuöåc truyïìn giaáo vuâng baãn àõa thò khöng coá caách naâo cho quaá trònh naây cuäng coá nhiïìu Viïîn Àöng Xavier vaâ caác giaáo sô khaác laâ phaãi thûåc sûå lônh höåi caác àiïím khaác biïåt. Ngay tûâ cuöëi thïë khaác duâ duâng trùm phûúng ngaân giaá trõ vùn hoáa lõch sûã, phong tuåc kó XVI, trûúác khi tiïën haânh cöng kïë vêîn khöng thïí àaåt àûúåc muåc têåp quaán, àùåc biïåt laâ phaãi hoåc cuöåc truyïìn giaáo úã Trung Quöëc, àñch xêm nhêåp vaâo nöåi àõa Trung têåp vaâ sûã duång thöng thaåo ngön Nhêå t Baã n , caá c thûâ a sai doâ n g Hoa loan baáo Tin mûâng, luác bêëy ngûä, vùn tûå cuãa dên töåc àoá. Àöìng Tïn àïìu àûúåc thöng qua nhiïìu giúâ trong nöåi böå caác thûâa sai àaä thúâi, öng coi àoá laâ chiïëc chòa khoáa phûúng thûác khaác nhau hoåc tiïëng xaãy ra möåt cuöåc tranh luêån gay vaån nùng giuáp múã toang caánh Haán, tiïëng Nhêåt úã AÁo Mön. Trong gùæt vïì saách lûúåc vaâ phûúng thûác cûãa vaâ "Thiïn Chuáa giaáo hoáa" khi àoá, cuäng cuâng thúâi gian, viïåc truyïìn giaáo [9, tr. 74]. Tuy nhiïn, caác quöëc gia vuâng Viïîn Àöng [7, giaãng daåy tiïëng Viïåt cho caác giaáo sûå ra àúâi cuãa trung têm truyïìn tr.142-143]. sô dûúâng nhû bõ boã ngoã. Thêåm chñ giaáo AÁo Mön àùåt dûúái sûå baão trúå Àûúng thúâi, caác giaáo sô doâng àïën àêìu thïë kó XVII, khi caác thûâa trûåc tiïëp cuãa ngûúâi Böì (1576) Tïn úã AÁo Mön àïìu thêëm nhuêìn sai doâng Tïn àùåt chên túái Höåi vaâ àùåc biïåt laâ saách lûúåc "thñch saách lûúåc truyïìn giaáo naây. Tuy An (Quaãng Nam) vúái muåc àñch ûáng vùn hoáa baãn àõa" cuãa giaáo nhiïn, do trung têm truyïìn giaáo chùm soác àúâi söëng Phuác Êm cho SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 15
gò àïën lúâi noái cuãa ba ngûúâi khöën naån, söëng àún àöåc giûäa dên ngoaåi" [5, tr.76]. Trïn thûåc tïë, viïåc hoåc tiïëng Viïåt cuãa caác thûâa sai úã trõ súã Nûúác Mùån, Bònh Àõnh trong khoaãng thúâi gian tûâ 1618 àïën 1620 àaä àaåt àûúåc nhûäng kïët quaã khaã quan vúái sûå tiïën böå nhanh choáng cuãa caác giaáo sô vïì ngön ngûä baãn àõa. Nïëu nhû thûâa sai Francisco de Pina - ngûúâi maâ nùm 1617 khi àïën Àaâng Trong chûa tûâng hoåc qua tiïëng Viïåt vaâ viïåc naây chó thûåc sûå bùæt àêìu tûâ khi àïën Nûúác Mùån, Bònh Àõnh (1618) thò chó sau hai nùm úã àêy, vöën tiïëng Viïåt cuãa öng àaä coá nhûäng tiïën böå vûúåt bêåc, àïí àïën nùm 1620, khi trúã laåi Höåi An phuåc vuå cho cöång àöìng Cöng giaáo Nhêåt Baãn vaâ phaát triïín cöng Đài tưởng niệm 3 linh mục dòng Tên: Cristophoro Borri, Francesco Buzomi cuöåc truyïìn giaáo cho ngûúâi Viïåt úã (người Ý), Francisco de Pina (người Bồ Đào Nha) đặt tại nhà ông Võ Cự Anh, caãng thõ naây, "ngaâi àaä biïët thaânh ở thôn An Hòa, xã Phước Quang, huyện Tuy Phước, Bình Định thaåo tiïëng baãn xûá, nïn ngaâi vêîn tiïëp tuåc giaãng àaåo cho ngûúâi baãn lûåc lûúång giaáo dên Nhêåt Baãn àïën trúå sô ngûúâi Böì theo quan phuã xûá" [3, tr.106] nhû thûâa nhêån cuãa Àaâng Trong laánh naån búãi cuöåc Qui Nhún (Trêìn Àûác Hoâa - TG thûâa sai Borri. Àiïìu naây cuäng àaä baách haåi aác liïåt cuãa Nhêåt hoaâng chuá thñch) vïì àõa súã Nûúác Mùån" àûúåc giaáo sô Alexandre de Rhodes Daifusama àöëi vúái Thiïn Chuáa [3, tr.104]. Trïn thûåc tïë, khöng coá khùèng àõnh khi öng àïën Àaâng giaáo nùm 1614 [2, tr. 290], trong nhiïìu tû liïåu lõch sûã noái vïì àiïìu Trong nùm 1624: "Cha Francisco giaáo àoaân tiïn khúãi naây, khöng coá naây, tuy nhiïn goáp nhùåt tûâ trong de Pina khöng cêìn thöng ngön vò möåt võ giaáo sô naâo biïët tiïëng Viïåt. möåt söë ghi cheáp cuãa caác thûâa sai noái (tiïëng Viïåt - TG chuá thñch) Tuy nhiïn, möåt àiïìu tûúãng àûúng thúâi, àùåc biïåt thöng qua rêët thaåo" [1, tr.55]. Thûâa sai Pina chûâng nhû hoaân toaân bêët lúåi cho taâi liïåu cuãa giaáo sô Cristophoro cuä n g chñnh laâ thêì y daå y tiïëng caác thûâa sai laåi taåo ra cho hoå möåt Borri, giúái nghiïn cûáu hoaân toaân Viïåt cuãa Alexandre de Rhodes [6, cú höåi àûúåc trûåc tiïëp hoåc ngön coá àuã cú súã khoa hoåc àïí khùèng tr.108] - Möåt trong nhûäng ngûúâi ngûä vúái cû dên caác vuâng truyïìn àõnh luêån àiïím trïn. coá vai troâ quan troång trong cöng giaáo maâ hoå ài qua úã Àaâng Trong, Ghi cheáp vïì giai àoaån sau khi cuöåc phaát triïín chûä Quöëc ngûä duâng kñ tûå Latinh phiïn êm tiïëng àïën Nûúác Mùån, Bònh Àõnh, giaáo sô giai àoaån sau, vò vêåy vöën tiïëng noái cuãa ngûúâi Viïåt, taåo ra möåt Borri trong tûúâng trònh cuãa mònh Viïåt maâ öng truyïìn daåy laåi cho loaåi vùn tûå múái - chûä Quöëc ngûä, àïì cêåp túái sûå kiïån coá leä xaãy ra cuöëi Alexandre de Rhodes trong thúâi trûúác tiïn àïí phuåc vuå cho cöng nùm 1618 hoùåc àêìu nùm 1619(2), gian naây, nïëu khöng phaãi laâ têët viïåc truyïìn giaáo. Trong àoá, vuâng àoá laâ quan trêën Qui Nhún Trêìn caã thò cuäng laâ möåt phêìn mang àêët Bònh Àõnh àaä coá möåt vai troâ Àûác Hoâa mêët vaâ nhûäng thiïåt haåi êm hûúãng Bònh Àõnh maâ öng àaä khöng nhoã, nïëu nhû khöng muöën maâ sûå viïåc naây mang túái cho cöng hoåc qua trïn vuâng àêët naây tûâ noái laâ möåt trong nhûäng "phaát cuöåc truyïìn giaáo. Tuy nhiïn, qua nùm 1618 àïën nùm 1620. Khöng nguyïn àõa" quan troå n g nhêë t chi tiïët naây, giúái nghiïn cûáu laåi nhûäng tinh thöng tiïëng Viïåt, tòm hònh thaânh chûä Quöëc ngûä cuãa coá àûúåc möåt tû liïåu thaânh vùn duâ caách thuác àêíy cöng viïåc hoåc ngön dên töåc trong giai àoaån phöi thai. laâ ñt oãi àïí khùèng àõnh chùæc chùæn ngûä baãn àõa àöëi vúái caác thûâa sai Viïåc hoåc tiïëng Viïåt cuãa caác caác thûâa sai Buzomi, Pina, Dias cuâng thúâi vaâ àïën sau, Pina coân thûâa sai doâng Tïn tiïn khúãi cuãa vaâ chñnh Borri àaä hoåc tiïëng Viïåt laâ ngûúâi tiïn phong trong söë caác Thiïn Chuáa giaáo Àaâng Trong trïn úã Nûúác Mùån, Bònh Àõnh. "Khöng thûâa sai doâng Tïn úã Àaâng Trong vuâng àêët Bònh Àõnh àûúåc bùæt àêìu coá möåt ai túái vúái chuáng töi nûäa. thúâi bêëy giúâ chuá troång nghiïn tûâ nùm 1618(1) - Thúâi àiïím giaáo sô Chuáng töi khöng coân uy tñn nhû cûáu möåt caách baâi baãn êm vêån vaâ "Francesco Buzomi, Francisco de trûúác. Mùåc dêìu chuáng töi àaä hoåc caách phiïn êm tiïëng Viïåt. Trong Pina, Cristophoro Borri vaâ möåt tiïëng baãn xûá, hoå vêîn khöng àïí yá bûác thû gûãi bïì trïn Jeroánimo 16 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
Rodrigues Senior, phuå traách caác chên àïën Àaâng Trong cuäng "liïìn cuäng laâ möåt trong nhûäng ngûúâi miïìn truyïìn giaáo Nhêåt Baãn vaâ xuöëng Nûúác Mùån àïí hoåc tiïëng ài tiïn phong trong cöng cuöåc Trung Hoa, taåi Macao àêìu nùm Viïåt" [6, tr. 22]. Àiïìu àoá cho thêëy, Latinh hoáa tiïëng Viïåt bùçng viïåc 1623, öng viïët: "Ngön ngûä naây luác bêëy giúâ Nûúác Mùån, Bònh Àõnh "duâng mêîu tûå Latinh röìi dûåa vaâo (tiïëng Viïåt - TG chuá giaãi) laâ möåt àaä trúã thaânh möåt trong nhûäng phêìn naâo cuãa chûä Böì Àaâo Nha, YÁ ngön ngûä coá cung àiïåu, giöëng trung têm àaâ o taå o tiïë n g Viïå t vaâ mêëy dêëu Hi Laåp àïí laâm thaânh nhû cung nhaåc, vaâ cêìn phaãi biïët quan troång cuãa caác thûâa sai doâng chûä maâ chuáng ta àang duâng" [6, xûúáng cho àuáng thanh àiïåu trûúác Tïn trïn caã vuâng àêët Àaâng Trong. tr.22]. àaä, sau àoá múái hoåc caác êm qua Trïn thûåc tïë, úã giai àoaån àêìu baãng chûä caái... Vïì phêìn con, con Nûúá c Mùå n , Bònh Àõnh - thïë kó XVII, "phöi thai" cuãa chûä àaä soaån möåt têåp nhoã vïì chûä viïët "Phaát nguyïn àõa" chïë taác chûä Quöëc ngûä ngaây nay coá thïí tòm vaâ vïì caác cung àiïåu cuãa ngön Quöëc ngûä úã giai àoaån sú khúãi thêëy nùçm raäi raác trong caác taác ngûä naây; con hiïån àang bùæt tay (1621-1626) phêí m hoùå c tûúâ n g trònh àûúå c vaâo ngûä phaáp. Tuy nhiïn, mùåc Viïåc hoåc thöng thaåo tiïëng Viïåt viïët bùçng tiïëng Latinh, tiïëng Böì duâ con cuäng àaä têåp húåp nhûäng cuãa caác giaáo sô Doâng Tïn taåi caãng hoùåc tiïëng YÁ cuãa caác giaáo sô vïì cêu chuyïån thuöåc nhiïìu thïí loaåi thõ Nûúác Mùån, Bònh Àõnh trong tònh hònh truyïìn giaáo úã Àaâng khaác nhau àïí ghi trñch dêîn cuãa giai àoaån 1618-1620 coá thïí khùèng Trong. Trong caác vùn baãn naây, caác taác giaã, hêìu xaác àõnh yá nghôa cuãa caác tûâ ngûä vaâ caác meåo luêåt ngûä phaáp, thò cho àïën giúâ naây con vêîn coân phaãi nhúâ möåt ngûúâi àoåc àïí con ghi ra bùçng mêîu tûå Böì Àaâo Nha, hêìu cho nhûäng ngûúâi cuãa chuáng ta sau naây coá thïí àoåc vaâ hoåc thuöåc loâng, nhû tûâng hoåc Ciceáron vaâ Virgile. Ngoaâi ra, con àaä tuyïín àûúåc ba têåp caác baãn vùn coá lyá giaãi trong söë nhûäng taác phêím hay nhêët maâ con tòm thêëy taåi vûúng quöëc naây"(3). Tûâ dêîn chûáng trïn, coá thïí khùèng àõnh, Francisco de Pina chñnh laâ ngûúâi àêìu tiïn àùåt nïìn moáng cho viïåc La tinh hoáa tiïëng Viïåt thöng qua nhûäng khaão cûáu hïët sûác coá giaá trõ vïì tûâ vûång, caác thanh, ngûä phaáp vaâ caách phiïn êm ngön ngûä naây. Àöëi vúái caác thûâa sai khaác, mùåc duâ khöng quaá xuêët sùæc nhû giaáo àõnh laâ möåt trong nhûäng tiïìn àïì söë lûúång caác chûä tiïëng Viïåt nhiïìu sô Francisco de Pina, tuy nhiïn, tiïn quyïët àïí chñnh hoå vaâ caác lúáp ñt khaác nhau(4), chiïëm àaåi àa söë khoaãng thúâi gian hoåc tiïëng Viïåt giaáo sô àïën sau saáng taåo ra möåt vêîn laâ caác tûâ àõa danh úã khu vûåc úã Nûúác Mùån, Bònh Àõnh cuäng àaä vùn tûå múái: chûä Quöëc ngûä. ÚÃ Àaâng Trong, trong àoá coá möåt söë giuáp cho trònh àöå Viïåt ngûä cuãa àêy, cêìn thêëy roä möëi liïn hïå, àoá àõa danh trïn vuâ n g àêë t Bònh hoå coá nhûäng bûúác tiïën roä rïåt. laâ tûâ caái nöi Bònh Àõnh, caác thûâa Àõnh nhû Qui Nhún (Quignin, Nùm 1622, sau khi thûâa sai Borri sai Francisco de Pina, Francesco Quinhin), Nûúác Mùån (Nuocman, trúã vïì Macao, hai trong ba giaáo Buzomi, Cristophoro Borri... Nouecman, Nuáocmam), Bïën Àaá sô àûúåc AÁo Mön gûãi àïën Àaâng khöng nhûäng coá thïí trang bõ cho (Bendê, Bïën Àaá), Böì Àïì (Bödï, Trong laâ Emmanuel Borges vaâ baãn thên möåt nïìn taãng tiïëng Viïåt Bude), tiïëp àïën laâ caác tûâ danh Louis Leira àaä àïën Qui Nhún hoåc vûäng chùæc vaâ döìi daâo maâ coân àem xûng. Caác chûä tiïëng Viïåt àûúåc tiïëng Viïåt dûúái sûå hûúáng dêîn cuãa caái vöën êëy truyïìn daåy laåi cho caác caác giaáo sô phiïn êm cuäng hoaân thûâa sai Buzomi [3, tr. 108]. Nùm thûâa sai lúáp sau, nhûäng ngûúâi toaân khaác xa vúái ngaây nay, sûå lùæp 1624, thûâa sai Gaspar Luis - Möåt àûúåc coi laâ àùåt nïìn taãng cho sûå ra gheáp caác mêîu tûå Latinh thaânh trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn trong àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä trong giai möåt chûä chûa phaãn aãnh àûúåc êm tûúâng trònh gûãi vïì La Maä (1621 àoaån phöi thai nhû Alexandre de chuêín cuãa tûâ tiïëng Viïåt àoá. Àaåi vaâ 1626) àaä duâng La tûå phiïn êm Rhode, Gaspar Luis, Antonio de àa söë caác chûä tiïëng Viïåt àïìu àûúåc möåt söë tûâ tiïëng Viïåt sau khi àùåt Fontes... Àöìng thúâi, chñnh caác öng viïët liïìn nhau vaâ khöng coá dêëu. SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 17
Tûâ àùåc àiïím naây coá thïí suy àoaán ngûä khaác nhau (tiïëng YÁ, tiïëng Böì, àaä duâng möåt cuåm tûâ cuãa ngön luác bêëy giúâ caác thûâa sai coá leä chûa tiïëng La...) àïí phiïn êm cuâng möåt ngûä àõa phûúng vöën khöng hïì phên biïåt àûúåc löëi caách ngûä cuäng chûä tiïëng Viïåt, vò caác thûâa sai àïìu àûúåc duâng àïí noá vïì thêìn thaánh nhû caác êm vêån khaác nhau cuãa biïët rêët nhiïìu ngön ngûä cuãa caác cuãa ngûúâi ngoaåi. Tuy nhiïn, vò tiïëng Viïåt. Caách phiïn êm tiïëng quöëc gia chêu Êu. caác saách chûä Haán àûúåc duâng úã Viïåt cuãa caác thûâa sai úã thúâi àiïím Thûá hai, nïëu àoá laâ caách phiïn àêy chuáng töi thónh thoaãng phaãi àoá cuäng chõu aãnh hûúãng tûâ caách êm cuãa riïng tûâng giaáo sô vaâ viïåc noái "thien chuä" (Thiïn Chuã)" [4, phaát êm cuãa àõa phûúng maâ hoå naây chó chõu aãnh hûúãng tûâ vùn tr. 111]. Qua ghi cheáp naây cuãa àùåt chên àïën. Ngoaâi ra, ngön ngûä phaåm cuãa möåt ngön ngûä (hoùåc Bozumi, coá thïí biïët àûúåc luác bêëy duâng àïí viïët tû liïåu cuãa caác giaáo tiïëng YÁ, hoùåc tiïëng Böì, hoùåc tiïëng giúâ ngûúâi Àaâng Trong rêët ñt khi sô cuäng aãnh hûúãng khöng nhoã àïën Latinh...) thò àiïìu naây cho thêëy duâng tûâ "Thiïn Chuã". "Cuåm tûâ caách phiïn êm tiïëng Viïåt cuãa hoå. luác bêëy giúâ baãn thên caác öng chùæc ngön ngûä àõa phûúng" duâng àïí Ngoaâi ra, khi khaão cûáu chûä chùæn chûa coá möåt sûå àõnh hònh roä chó Chuáa Deus maâ öng nhùæc àïën Quöëc ngûä trong vùn baãn cheáp raâng vaâ thöëng nhêët vïì caách phiïn úã àêy chùæc chùæn laâ möåt tûâ thuêìn tay cuãa caác thûâa sai doâng Tïn êm tiïëng Viïåt. Viïåt, coá thïí laâ "Chuáa Trúâi" hoùåc trong giai àoaån 1621–1616, giúái Möå t trûúâ n g húå p nûä a cuä n g "Thiïn Chuáa". Àùåc biïåt, nïëu àem nghiïn cûáu coân thêëy àûúåc möåt khöng thïí khöng àïì cêåp àïën khi caác tûâ "xaán tñ”, "thien chu" hay hiïån tûúång àùåc biïåt, àoá chñnh laâ nghiïn cûáu chûä Quöëc ngûä trong "thien chuä" maâ Bozumi viïët so khöng nhûäng duâng caác ngön ngûä giai àoaån sú khai hònh thaânh àoá saánh vúái êm tiïëng Haán tûúng khaác nhau taåo ra caác caách phiïn laâ caác tûâ tiïëng Viïåt trong bûác ûáng, coá thïí thêëy àûúåc möëi quan êm khaác nhau àöëi vúái cuâng möåt thû gûãi bïì trïn doâng Tïn nùm hïå rêët gêìn trong caách phaát êm. Phiên âm của Francesco Âm chữ Hán Tiếng Việt Chữ Hán Buzomi (pīn yīn) Thượng đế xán tí 上帝 shàng dì Chúa Trời, Thiên Chúa thien chu, thien chũ 天主 tiān zhǔ Thiên Chúa Thượng đế thien chũ xán tí 天主上帝 tiān zhǔ shàng dì chûä tiïëng Viïåt, maâ ngay caác chûä 1626 cuã a thûâ a sai Francesco Tûâ baãng so saánh trïn, coá thïí tiïëng Viïåt giöëng nhau trong cuâng Buzomi. Trong taâi liïåu viïët tay thêëy rùçng, luác bêëy giúâ thûâa sai möåt vùn baãn cuãa caác giaáo sô thò naây, coá 4 chûä Quöëc ngûä, trong Bozumi khöng phaã i duâ n g caá c caách phiïn êm cuäng khöng thöëng àoá chó coá tûâ "ngaoc huan" (Ngoåc chûä "xaá n tñ”, "thien chu" hay nhêët(5). Tûâ caách phiïn êm khöng Hoaâng) laâ phiïn êm tiïëng Viïåt. "thien chuä" àïí phiïn êm caác tûâ àöìng nhêët naây, coá thïí suy àoaán Àöëi vúái ba tûâ "xaán tñ” (thûúång thuêìn Viïåt coá nghôa tûúng ûáng, hai khaã nùng: àïë), "thien chu" (Thiïn Chuã hay maâ öng àaä duâng kñ tûå Latinh vaâ Thûá nhêët, caác giaáo sô trong Thiïn Chuáa) vaâ "thien chuä xaán caách phiïn êm tiïëng Viïåt àûúåc quaá trònh phiïn êm caác tûâ tiïëng tñ” thò coân nhiïìu nghi vêën. Coá caác giaáo sô sûã duång phöí biïën thúâi Viïåt naây, ngoaâi caách phiïn êm leä àûúng thúâi ngûúâi Viïåt khöng bêëy giúâ àïí ghi laåi êm chûä Haán. cuãa riïng mònh coân tham khaão thïí phaát êm tûâ "thûúång àïë" laâ Tuy vêåy, caác chûä naây àïìu àûúåc caách phiïn êm tûâ tiïëng Viïåt àoá "xaán tñ” àûúåc, vò hai caách phaát viïët taách baåch roä raâng vaâ coá dêëu, trong taâi liïåu cuãa caác thûâa sai êm naây vïì mùåt ngön ngûä dûúâng àiïìu àoá phaãn aãnh sûå tiïën böå cuãa khaác vaâ àöìng thúâi sûã duång têët nhû chùèng coá sûå liïn quan naâo Bozumi so vúái caác giaáo sô trûúác caã caác caách viïët. Tuy nhiïn, àiïìu vúái nhau. Àöëi vúái tûâ "thien chu" àoá vïì vêën àïì caách ngûä vaâ êm vêån naây xem ra khöng mêëy thuyïët vaâ "thien chuä", trong taâi liïåu viïët trong viïåc vêån duång caách phiïn phuåc vò úã thúâi àiïím àoá, viïët tûúâng tay nùm 1626 cuãa mònh, thûâa sai êm tiïëng Viïåt. trònh, baáo caáo, thû tûâ gûãi vïì AÁo Buzomi noái roä: "Àöëi vúái giaáo àoaân Toám laåi, tûâ nhûäng khaão cûáu Mön hay La Maä laâ cöng viïåc caá Àaâng Trong chuáng töi, theo möåt trïn àêy, caác hoåc giaã àaä phêìn nhên vaâ quaá trònh phiïn êm möåt trong hai bïn (tûác laâ cuöåc tranh naâo nhòn thêëy àûúåc súåi dêy liïn söë àõa danh hay danh xûng cuãa caäi giûäa caác thûâa sai úã Macao vïì hïå giûäa viïåc hoåc tiïëng Viïåt cuãa ngûúâi Viïåt cuäng chó àïí duâng riïng viïåc duâng tûâ "Chuáa Deus" hay caác giaáo sô doâng Tïn tiïn khúãi cuãa cho caá nhên hoå. Cuäng khöng loaåi "Thiïn Chuã"- TG chuá giaãi) àïìu Thiïn Chuáa giaáo Àaâng Trong taåi trûâ khaã nùng caác öng thûã nghiïåm laâ ñt quan troång. Búãi vò àïí noái cû súã Nûúác Mùån, Bònh Àõnh vúái sûã duång vùn phaåm cuãa caác ngön vïì Chuáa (Deus, Dieu) chuáng töi viïåc chïë taác chûä Quöëc ngûä giai 18 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
àoaån sú khúãi. ÚÃ àêy, súã dô chuáng töi chó lûåa choån nghiïn cûá u giai àoaå n manh nha hònh thaâ n h chûä Quöëc ngûä 1621-1626 laâ vò muöë n laâ m roä vai troâ vaâ aãnh hûúãng trûåc tiïë p cuã a caá c thûâ a sai àêìu tiïn hoåc tiïëng Viïåt úã Bònh Àõnh, cuäng nhû muöën nhêën maånh võ thïë vaâ têìm quan troång cuãa vuâng àêët naây àùåt trong toaân böå quaá trònh hònh thaâ n h chûä Quöë c ngûä . Trïn thûåc tïë, Nûúác Mùån, Bònh Àõnh khöng nhûäng laâ núi àêìu tiïn caác giaáo sô Francesco Buzomi, Fran- cisco de Pina, Cristophoro Borri... àïë n hoå c tiïë n g Viïåt maâ coân laâ "trûúâng daåy Quöëc ngûä" cho caác lúáp giaáo sô tiïëp theo nhû Emmanuel Borges vaâ Louis Leira (1622), Gas- öng tiïëp tuåc tiïëp thu vaâ böìi àùæp àêìu thïí kó XVII, vuâng àêët Nûúác par Luis (1624), Girolamo Ma- vöën tiïëng Viïåt cuãa mònh úã caác àõa Mùå n , Bònh Àõnh àaä trûå c tiïë p jorica (1624)... Tûâ "caái nöi" Nûúác phûúng khaác. hoùåc giaán tiïëp aãnh hûúãng àïën Mùån, Bònh Àõnh, thûâa sai Pina Bïn caånh àoá, trong söë caác thûâa quaá trònh tiïëp xuác, lônh höåi tiïëng àaä àûúåc lônh höåi möåt vöën tiïëng sai hoåc tiïëng Viïåt taåi Nûúác Mùån, Viïåt cuãa caác thûâa sai doâng Tïn, Viïåt döìi daâo àïí sau àoá khi trúã Bònh Àõnh, àaä coá khöng ñt giaáo tûâ àoá taåo tiïìn àïì quan troång cho laåi cû súã Höåi An, öng àaä àem caái sô trúã thaânh ngûúâi tiïn phong viïåc chïë taác chûä Quöëc ngûä ngay vöën êëy truyïìn laåi cho thûâa sai trong viïåc Latinh hoáa ngön ngûä taåi thúâi àiïím bêëy giúâ vaâ caã giai Alexandre de Rhode - möåt trong naây. Thûâa sai Pina coá leä laâ möåt àoaån sau àoá. Dêîu biïët rùçng chûä nhûä n g ngûúâ i coá vai troâ quan trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn chuá Quöëc ngûä laâ cöng trònh têåp thïí, laâ troång trong giai àoaån phaát triïín troång nghiïn cûáu Viïåt ngûä vaâ àaä sûå nghiïåp chung cuãa nhiïìu thïë hïå vaâ hoaân thiïån chûä Quöëc ngûä sau àïí laåi möåt phûúng phaáp phiïn nhaâ truyïìn giaáo vaâ nhên sô ngûúâi naây. ÚÃ àêy, chuáng töi chûa thïí êm ûu viïåt, sau naây àûúåc Alex- Viïåt, sûå hònh thaânh cuãa noá mang chûáng minh bùçng phûúng phaáp andre de Rhode kïë thûâa. Trong àêåm êm hûúãng phûúng ngûä cuãa àõnh lûúång "yïëu töë Bònh Àõnh" söë baãy taâi liïåu cheáp tay coá chûä nhiïìu vuâng àêët khaác nhau, trong chiïëm bao nhiïu phêìn trùm trong Quöëc ngûä giai àoaån 1621-1626 àoá phaãi kïí àïën Höåi An - Thanh toaân böå vöën tiïëng Viïåt cuãa thûâa thò coá àïën ba tû liïåu thuöåc vïì ba Chiïm, Quaãng Nam, tuy nhiïn, sai Pina, trong khi àoá , khöng giaáo sô trûåc tiïëp hoåc tiïëng Viïåt vúái nhûäng taâi liïåu lõch sûã khaách thïí phuã nhêån sûå aãnh hûúãng cuãa úã Nûúác Mùån, Bònh Àõnh, àoá laâ quan àûúåc chñnh caác giaáo sô àûúng "tiïëng Quaãng" àöëi vúái võ thûâa sai Francesco Buzomi, Cristophoro thúâi ghi cheáp, kïët húåp vúái nhûäng naây nhû möåt söë nhaâ nghiïn cûáu Borri vaâ Gaspar Luis. Àùåc biïåt, suy luêån mang tñnh khoa hoåc, giúái àaä tûâng khùèng àõnh [10, tr.11], coá nhûäng vùn baãn àûúåc ra àúâi nghiïn cûáu hoaân toaân coá àêìy àuã tuy nhiïn, vúái khoaãng thúâi gian ngay trïn vuâng àêët Nûúác Mùån, cú súã àïí khùèng àõnh têìm quan tûâ 1618 àïën 1620 hoåc vaâ thöng Bònh Àõnh, nhû taâi liïåu cheáp tay troång vaâ aãnh hûúãng chuã àaåo cuãa thaåo tiïëng Viïåt úã Nûúác Mùån, Bònh nùm 1626 cuãa Gaspar Luis, hoùåc vuâng àêët Bònh Àõnh trong giai Àõnh nhû ghi cheáp trong taâi liïåu chûä Quöëc ngûä trong caác taâi liïåu àoaån phöi thai hònh thaânh chûä tûúâng trònh cuãa thûâa sai Borri, àoá àûúåc viïët ra úã thúâi àiïím taác Quöëc ngûä àêìu thïë kó XVII. coá leä chñnh vuâng àêët Bònh Àõnh giaã hoaåt àöång taåi àêy, àiïín hònh laâ núi ñt nhêët àaä trang bõ cho öng laâ baãn tûúâng trònh nùm 1621 cuãa CHUÁ THÑCH: möåt nïìn taãng tiïëng Viïåt cùn baãn Cristophoro Borri. Tûâ têët caã caác àêìu tiïn, àïí tûâ àoá taåo cú súã cho phên tñch trïn, coá thïí thêëy rùçng, 1. Hiïån nay, hêìu hïët caác nhaâ SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 19
nghiïn cûáu vïì lõch sûã Thiïn Chuáa vïì nhûäng khöí nhoåc do möåt cuöåc baách chên lyá lõch sûã. (Xem Trûúng Baá Cêìn giaáo Viïåt Nam àïìu cho rùçng thúâi haåi taân nhêîn thò laåi rêët lúán". Tûâ sûã (1999), "Lõch sûã phaát triïín Cöng giaáo àiïím Francesco Buzomi, Francisco de liïåu naây, coá thïí suy ra sûå kiïån haån Viïåt Nam", Nguyïåt san Cöng giaáo vaâ Pina, Cristophoro Borri vaâ Antoánio haán, mêët muâa dêîn àïën viïåc truåc xuêët Dên töåc, söë 50, thaáng 2-1999, tr.92- Dias àïën Nûúác Mùån, Bònh Àõnh laâ giaáo sô xaãy ra nùm thûá hai (tûác 1616) 110; Taác giaã Cristophoro Borri, dõch nùm 1618. Tuy nhiïn, öng Trûúng Baá giaáo àoaân cuãa thûâa sai Buzomi àïën giaã Phaåm Vùn Bên (2011), "Tûúâng Cêìn trong Lõch sûã phaát triïín Cöng Àaâng Trong. Thûá hai, öng dêîn ra trònh vïì sûá maång múái cuãa caác linh giaáo úã Viïåt Nam laåi cho rùçng thúâi nöåi dung bûác thû cuãa Francisco de muåc doâng Jeásus taåi Vûúng Quöëc An àiïím böën thûâa sai trïn theo quan Pina viïët cho bïì trïn úã AÁo Mön ngaây Nam", dõch tûâ baãn tiïëng Phaáp cuãa Khaám lñ phuã Qui Nhún Trêìn Àûác Hoâa 7-6-1616, trong àoá coá àïì cêåp àïën caác Bonifacy in trong Bulletin des Amis vïì àõa súã Nûúác Mùån laâ àêìu nùm 1617. biïën cöë xaãy ra vúái mònh vaâ Buzomi do du Vieux Huïë, nùm thûá 18, söë thaáng Trïn thûåc tïë, quan àiïím naây rêët àaáng sûå kiïån truy bùæt, truåc xuêët thûâa sai 7 vaâ thaáng 12-1931, tr.60-61). àûúåc quan têm búãi möåt söë sûã liïåu maâ nùm 1616 gêy ra. Àiïìu àoá coá nghôa laâ 2. Trong baã n tûúâ n g trònh cuã a taác giaã àûa ra. mònh, thûâa sai Cris- Khaá c vúá i möå t söë “ …Tôi thích ý tưởng của linh mục Võ Đình Đệ. Ông coi tophoro Borri khöng nhaâ nghiïn cûá u cho sự ra đời của chữ Quốc ngữ như một dòng sông, và nguồn àïì cêå p cuå thïí thúâ i rùçng nùm 1617, úã Àaâng của dòng sông đó là Nước Mặn. Tôi chỉ bổ sung thêm dòng gian quan Khaá m lyá Trong xaãy ra haån haán, sông chữ Quốc ngữ do nhiều con suối tạo nên, trong đó Nước phuã Qui Nhún Trêì n mêë t muâ a , caá c "On- Mặn là một con suối, Thanh Chiêm là một con suối, Hội An Àûác Hoâa qua àúâi, tuy saij" (Öng Saäi) vaâ dên là một con suối. nhiïn, noái vïì nhûäng chuáng töë caáo chñnh caác Tôi nghĩ rằng không nên coi chữ Quốc ngữ là một sự kiện töín thêët àöëi vúái cöng thûâa sai phûúng Têy gắn với một con người, một địa điểm quá chật quá hẹp. Đây cuöå c truyïì n giaá o úã àaä laâm cho thêìn linh là hiện tượng văn hóa - xã hội có cả quá trình dài với sự tham Pulo Cambi sau khi nöíi giêån vaâ trûâng phaåt gia của nhiều người. Vì vậy, đi tìm một người, một nơi khởi quan phuã Qui Nhún hoå, vò vêåy, hoå gêy aáp nguồn chữ Quốc ngữ là điều hết sức chủ quan. Phải nhìn mêët, öng viïët: "Ba nùm lûåc buöåc Chuáa Nguyïîn rộng ra Bình Định trong vị trí của dinh Quảng Nam, trong tröi qua theo caách naây, phaãi truy bùæt vaâ truåc vị trí của Đàng Trong thì đây là một trong những nơi có thể vaâ chuáng töi chùæc chùæn xuêët giaáo sô, öng àûa ra đời sớm nhất của chữ Quốc ngữ cùng với Hội An, Thanh ñt bõ thûã thaách qua sûå ra hai taâi liïåu chûáng Chiêm. Trong 3 trung tâm này thì Nước Mặn có quyền tự khöën khöí vïì khña caånh minh sûå kiïån naây xaãy hào là nơi ra đời chữ Quốc ngữ sớm hơn. Bình Định trong nuöi dûúäng thên xaác ra àêìu nùm 1616. Thûá đó có Nước Mặn giữ vai trò quan trọng trong giai đoạn đầu cuãa chuáng töi, búãi vò nhêë t , trong Tûúâ n g phôi thai nảy nở chữ Quốc ngữ. So với những nơi khác, chó coá Àûác Chuáa Trúâi trònh vïì sûá maång múái Nước Mặn vẫn còn một số di tích cần được quan tâm gìn múá i biïë t tònh traå n g cuãa caác linh muåc doâng giữ, nghiên cứu thêm…” maâ trong àoá chuáng töi Jeásus taåi Vûúng Quöëc bõ khöí súã, àoá laâ têm An Nam, Cristophoro GS. Phan Huy Lê traång suy nghô thêëy Borri viïët: "Chuáa àaä thiïëu têët caã hy voång laâm têët caã nhûäng sûå àïí chuáng töi dûå kiïën àoá (yá noái vïì sûå tiïën triïín cuãa cöng sûå kiïån naây chùæc chùæn khöng thïí xaãy múã röång sûå phuåc vuå Thiïn Chuáa cuöåc truyïìn giaáo - TG chuá giaãi) trong ra sau thúâi àiïím Pina viïët thû. Bûác úã giûäa nhûäng ngûúâi khaác àaåo naây, khoaãng möåt nùm (tûác 1615 - TG chuá thû trïn kïët húåp vúái nhûäng ghi cheáp búãi vò chuáng töi chó thaânh cöng caãi giaãi), qua trung gian cuãa töi túá ngûúâi cuãa thûâa sai Borri cuäng cho thêëy thúâi àaåo cho möåt ñt ngûúâi so vúái caái giaá laâ Francesco Buzomi. Tiïëng tùm cuãa gian Pina àïën Àaâng Trong laâ 1616 phaãi boã ra nhiïìu nöî lûåc vaâ cöng viïåc cöng cuöåc truyïìn giaáo úã Àaâng Trong chûá khöng phaãi 1617. Öng cuäng cho khöng thïí giaãi thñch àûúåc". Chuáng àaä thêëu túái Macao, nïn laâ bïì trïn rùçng, Borri àïën Àaâng Trong àêìu nùm ta biïët rùçng, Borri rúâi Àaâng Trong giaám tónh thêëy laâ cêìn phaãi sai àïën 1617 (chûá khöng phaãi laâ nùm 1618) vaâo nùm 1621, vò vêåy, tûâ thúâi àiïím möåt cha treã hún vúái möåt thêìy trúå sô vaâ cuâng Buzomi, Pina vaâ Dias theo naây ài ngûúåc laåi ba nùm vïì trûúác, coá ngûúâi Nhêåt Baãn àïí sau khi hoåc tiïëng quan phuã Qui Nhún vïì Nûúác Mùån thïí suy àoaán thúâi gian quan phuã Qui xong coá thïí giaãng àaåo maâ khöng cêìn trong thúâi gian àoá. Chuáng töi àaä khaão Nhún mêët, dêîn àïën nhûäng khoá khùn thöng dõch viïn. Àoá laâ cha Francisco cûáu, kiïím tra caác sûã liïåu trong tûúâng trong cöng cuöåc truyïìn giaáo àûúåc öng de Pina, ngûúâi Italia, laâ hoåc troâ trûúác trònh cuãa Borri, nhûng àöëi vúái bûác àïì cêåp trong caác doâng ghi cheáp trïn àêy cuãa cha Buzomi vïì mön thêìn thû cuãa Pina thò chûa àûúåc tiïëp cêån coá leä laâ cuöëi 1618 hoùåc àêìu nùm 1619. hoåc. Nïëu nhûäng thaânh quaã thu lûúåm vùn baãn göëc, vò vêåy, vêën àïì nïu trïn (Xem Taác giaã Cristophoro Borri, dõch trong nùm sau khöng döìi daâo nhû úã àûúåc àûa vaâo baâi viïët naây chó mang giaã Phaåm Vùn Bên (2011), "Tûúâng nùm àêìu (1615 - TG chuá giaãi), xeát vïì tñnh chêët tham khaão vaâ gúåi múã àïí giúái trònh vïì sûá maång múái cuãa caác linh söë nhûäng ngûúâi theo àaåo, nhûng xeát hoåc giaã tiïëp tuåc nghiïn cûáu, tòm ra muåc doâng Jeásus taåi Vûúng Quöëc An 20 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016
TƯ LIỆU Nam", dõch tûâ baãn tiïëng Phaáp cuãa Bonifacy in trong Bulletin des Amis du Vieux Huïë, nùm thûá 18, söë thaáng 7 vaâ thaáng 12-1931, tr.76; Àöî Quang Chñnh (1972), Lõch sûã chûä Quöëc ngûä (1620 - 1659), Nxb. An Tön vaâ Àuöëc Tìm về nước Saáng in laåi nùm 2007 theo nguyïn vùn êën baãn cuãa tuã saách Ra Khúi, Saâi Goân, tr.34). 3. Christopho Borri, Relation de la Nouvelle mission des peâres de la Compagnie de Jeásus au royaume de la Cochinchine, Traduite de IItalien THỦY XÁ VÀ HỎA XÁ Paris, 1921, tr.361-362; Xem Trûúng Baá Cêìn (1999), "Lõch sûã phaát triïín Cöng giaáo Viïåt Nam", Nguyïåt san qua Mộc bản triều Nguyễn Cöng giaáo vaâ Dên töåc, söë 50, thaáng 2-1999, tr.106. Nhật Phương 4. Trong 7 taâi liïåu thò taâi liïåu viïët tay 1621 cuãa Joaäo Roiz coá 11 tûâ vaâ cuåm tûâ tiïëng Viïåt, taâi liïåu viïët tay 1621 cuãa Gaspar Luis coá 5 tûâ, taâi liïåu NOÁI ÀÏËN NÛÚÁC THUÃY XAÁ 水舍 VAÂ HOÃA XAÁ 火舍 CHÙÆC viïët tay 1621 cuãa Cristophoro Borri KHÖNG MÊËY AI BIÏËT HAI NÛÚÁC NAÂY ÚÃ ÀÊU, ÀÚÂI SÖËNG 32 tûâ vaâ cuåm tûâ, taâi liïåu viïët tay 1625 VÙN HOÁA THÏË NAÂO VAÂ COÁ MÖËI QUAN HÏÅ BANG GIAO RA cuãa Alexandre de Rhode coá 3 tûâ, taâi SAO VÚÁI TRIÏÌU NGUYÏÎN? QUA TÒM HIÏÍU MÖÅC BAÃN TRIÏÌU liïåu viïët tay 1626 cuãa Gaspar Luis NGUYÏÎN ÀANG BAÃO QUAÃN TAÅI TRUNG TÊM LÛU TRÛÄ QUÖËC coá 13 tûâ vaâ cuåm tûâ, taâi liïåu viïët tay GIA - ÀAÂ LAÅT, CHUÁNG TÖI XIN GIÚÁI THIÏÅU CUÂNG BAÅN ÀOÅC 1626 cuãa Antonio de Fontes coá 16 tûâ VÏÌ HAI NÛÚÁC THUÃY XAÁ VAÂ HOÃA XAÁ, MAÂ THÛÅC TÏË NGAÂY vaâ cuåm tûâ, taâi liïåu viïët tay nùm 1626 NAY CHÑNH LAÂ VUÂNG ÀÊËT TÊY NGUYÏN - MÖÅT PHÊÌN LAÄNH cuãa Francesco Buzomi 4 tûâ. (Dûåa vaâo THÖÍ CUÃA VIÏÅT NAM. Àöî Quang Chñnh, Lõch sûã chûä Quöëc ngûä (1620 - 1659), Nxb. An Tön vaâ Àuöëc Saáng, 1972, in laåi nùm 2007 theo nguyïn vùn êën baãn cuãa tuã saách Ra Khúi, Saâi Goân, tr.22-49 thöëng kï). Võ trñ cuãa nûúác Thuãy Xaá coäi, nuái söng cuãa hai nûúác Thuãy 5. Trong tûúâng trònh vïì Àaâng vaâ Hoãa Xaá Xaá vaâ Hoãa Xaá. Trêën Têy dêng Trong nùm 1621 cuãa Cristophoro Theo Möå c baã n saá c h Àaå i súá têu: "Hai nûúác Thuãy Xaá vaâ Borri, öng duâng hai tûâ "Quamguya", Nam thûåc luåc thò nûúác Thuãy Hoãa Xaá úã gêìn nhau, nïëu ài tûâ "Quanghia" àïí phiïn êm "Quaã n g Xaá vaâ Hoãa Xaá xûa goåi laâ Nam phña Àöng huyïån Sún Böëc, traãi Nghôa". Trong bûác thû nùm 1625 Baân, laâ doâng doäi Chiïm Thaânh, qua 15 höm múái àïën chöî Quöëc cuãa Alexandre de Rhode, chûä "Àöng Lï Thaá n h Töng àaá n h àûúå c trûúãng nûúác Thuãy Xaá úã. Àêët êëy Kinh" àûúåc öng viïët laâ "Tunquim", Chiïm Thaânh, lêåp cho con chaáu phña Àöng giaáp nûúác Hoãa Xaá, "Tunquin". Trong tûúâng trònh nùm vua nûúác êëy goåi laâ nûúác Nam phña Têy giaáp huyïån Sún Böëc, 1626 cuãa thûâa sai Antonio de Fontes Baân, úã phña têy nuái Thaåch Bi, phña Nam giaáp man Àen Àen, cuäng duâng ba chûä "Sinua", "Sinuê”, cùæt àêët tûâ nuái Thaåch Bi trúã vïì phña Bùæc giaáp man Lai. Chöî úã "Sinoaá” àïí phiïn êm tûâ "Xûá Hoáa". phña Têy ban cho. Nûúác coá àöå ba mùåt coá nuái ngùn trúã, möåt hún 50 thön, trong nûúác coá nuái mùåt laâ caánh àöìng röång, trong TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO: Baâ Nam rêët cao, Thuãy vûúng coá nhaâ dên ûúác 100 noác. Coân úã phña Àöng nuái, Hoãa vûúng úã Quöëc trûúãng nûúác Hoãa Xaá thò 1. Alexandre de Rhodes, baãn dõch phña Têy nuái. Baãn triïìu ta thúâi úã caách Thuãy Xaá ûúác àöå 3 ngaây. Viïåt ngûä cuãa Höìng Nhuïå, Haânh trònh sú quöëc cho laâ àõa giúái giaáp Phuá Àêët cuãa Hoãa Xaá toaân laâ caánh vaâ truyïìn giaáo, UÃy ban Àoaân kïët Yïn, nïn 5 nùm möåt lêìn sai àöìng röång, khöng coá nuái söng Cöng giaáo Thaânh phöë Höì Chñ Minh, ngûúâi àïën nûúác àoá ban cho caác hiïím trúã". Tuã saách Àaåi Kïët, Thaânh phöë Höì Chñ phêím vêåt. Huyïån uáy Sún Böëc tïn laâ Minh, 1994 Thaá n g 4-1840, vua Minh Liïå t laå i têu: "Àûúâ n g ài tûâ (Xem tiïëp trang 47) Maång sai ngûúâi ài xem xeát búâ huyïå n Sún Böë c àïë n chöî úã SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016 21
àïën hoåp, thïë laâ thaânh hön. Àaåi ûúác ra úã riïng thò ñt, ài gûãi rïí thò nhiïìu. Khi chïët khöng quan quaách, chó àùåt lïn trïn giûúâng. Hoå haâng àïën thùm, khoác viïëng, möî i ngûúâ i lêë y möå t nùæ m cúm nhoã nheát vaâo miïång ngûúâi chïët. Cúm nheát vaâo möìm àaä àêìy röìi, ngûúâi sau àïën lêëy tay moác cúm cuä ra, cho cúm múái vaâo. Àuã ba ngaây thò àûa thêy vaâ giûúâng ài, àaâo huyïåt chön, àùæp thaânh nêëm laâm lïî cuáng röìi vïì. Con chaáu aáo mùåc vêîn nhû thûúâng, chó coá trong 3 thaáng phaãi xoäa toác, gùåp ngaây giöî cuäng àem phêím vêåt ra cuáng úã möå. Phong tuåc cuãa hai nûúác noái laâ Ảnh dập Mộc bản ghi chép về vị trí của Thủy xá và Hỏa xá àïm khöng noái laâ ngaây, cûá thoác chñn laâ 1 nùm, khöng noái àïën cuãa Quöëc trûúãng Thuãy Xaá ûúác quan chûác, cuäng khöng bùæt lñnh nùm. Quan goåi laâ Lung, sûá giaã 6 ngaây àûúâng, caách chöî úã cuãa àùåt hònh phaáp. Dên khöng biïët khöng daám xûng laâ Lung, nïn Quöëc trûúãng Hoãa Xaá ûúác 2 ngaây chûä, coá vay mûúån thò lêëy dêy thùæt goåi laâ Ma. àûúâng. Àêët cuãa Thuãy Xaá phña nuát àïí ghi nhúá; caách sinh nhai Vïì êm nhaåc thò duâng 5 chiïëc Àöng giaáp Hoãa Xaá, phña Têy giaáp thò chùåt cêy àaâo àêët tröìng cêëy, chiïng àöìng lúán vaâ nhoã, 1 chiïëc Man Phuã Nön vaâ tiïëp giaáp caác khöng coá caây bûâa. Haâng nùm thanh la àöìng, 1 chiïëc tröëng, viïåc huyïån: Sún Phuã, Sún Böëc, Quïë khöng coá nöåp tö nöåp thuïë, Quöëc hiïëu hyã àïìu duâng caã. Lêm, phña Nam vaâ phña Bùæc tiïëp trûúãng cuäng khöng traách thu. Tûúng truyïìn Thuãy Xaá coá 2 giaáp caác Laåc man khöng roä àïën Khi Quöëc trûúãng muöën ài chúi, khöëi àaá vaâ 1 àoaån roi mêy, Hoãa têån àêu. Núi êëy dêîu nhiïìu nuái chöî gêìn thò ngûúâi ài theo àöå 3, Xaá coá 1 chiïëc dao ngùæn, àûúåc khe nhûng cuäng thêëp nhoã, khöng 4 ngûúâi, chöî xa cuäng chùèng qua xem laâ vêåt rêët thiïng àúâi àúâi roä hònh thïí to lúán thïë naâo". hún 10 ngûúâi, cûúäi 3 thúát voi, lêëy truyïìn laåi cho nhau, khöng roä Vua laåi ban duå cho ngûúâi ài noán laá che àêìu, khöng coá duâ loång. linh nghiïåm thïë naâo maâ khöng doâ xeát lêìn nûäa thò àïën thaáng 12, Vïì phong tuåc cuãa Thuãy Xaá vaâ cho ngûúâi khaác àïën gêìn àïí xem. Suêët àöåi Nguyïîn Vùn Quyïìn cuãa Hoãa Xaá, khi trai gaái bùçng loâng Dên coá öëm àau thò àem lïî vêåt thuöåc trêën Phuá Yïn têu: "Àêët nhau, thò bïn trai àûa àuã trêu nhoã moån àïën cêìu khêën laâ khoãi, nûúác Thuãy Xaá, phña Têy giaáp rûúåu àïën nhaâ gaái, múâi dên súã taåi ngûúâi ngûúâi àïìu cho laâ thêìn. Moåi nûúác Hoãa Xaá, phña Àöng giaáp àöìn Phuác Sún thuöåc tónh haåt Phuá Ảnh dập Mộc bản ghi chép về đời sống văn hóa của Thủy Xá và Hỏa Xá Yïn vaâ giaáp thuïë Man úã Thaåch Thaâ n h, phña Bùæ c giaá p hoang Man úã Bònh Àõnh. Coân àêët Hoãa Xaá, phña Nam vaâ Bùæc àïìu giaáp Laåc man. Giao giúái cuãa Thuãy Xaá vaâ Hoãa Xaá laâ hai quaã nuái àûáng cao, àõa thïë nhû noác nhaâ". Àúâ i söë n g vùn hoá a cuã a Thuãy Xaá vaâ Hoãa Xaá Theo Möåc baãn saách Àaåi Nam chñnh biïn liïå t truyïå n sú têå p thò àúâi söëng vùn hoáa cuãa Thuãy Xaá vaâ Hoãa Xaá gêìn giöëng nhau. Rûúåu thò àöí lêîn vúái nûúác laä cho vaâo caái chum, lêëy öëng truác huát vaâo uöëng. Trong nûúác khöng àùåt 22 SỐ 468 THÁNG 2 NĂM 2016