Tạp chí Xưa và Nay: Số 469/2016

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST

Báo xấu

13
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 469/2016 tổng hợp các bài viết: Vấn đề tôn giáo ở Nam Bộ thời cận đại; Về cuộc khởi nghĩa của vua Duy Tân; Giải nghĩa một số địa danh trong cổ sử Việt; Tổng trấn Gia Định thành Nguyễn Văn Nhơn; Kinh Võ Văn Kiệt ở An Giang;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết tạp chí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 469/2016

Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 469868 ISSN (3 -- 331X 2016) NĂM THỨ HAI MƯƠI BA Chủ ISSN nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng biên tập Chủ nhiệm DƯƠNG TRUNG QUỐC PHẠM MAI HÙNG Phó Tổng biên tập Tổng biên tập ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH DƯƠNG TRUNG QUỐC Thư ký Tòa soạn Phó ĐÀOTổng THẾ biên ĐỨC tập NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam NGUYỄN THÁI NHÂN THỊHÒA HẬU Ảnh bìa 1: Chân dung Trưởng cơ quan đại Trị sựdiện phía Nam vua Duy Tân LÊ HỒNG TRẦN HỒNG LIÊMĐỨC ThưTrình ký Tòa bàysoạn Vêën àïì tön giaáo úã Nam böå thúâi cêån àaåi..............................4 ĐÀO THẾ TRẦN HỒNG ĐỨC KỲ ÀÖÎ QUANG HÛNG Hội phép Giấy đồng xuất biên tập bản Vïì cuöåc khúãi nghôa cuãa vua Duy Tên.................................9 363/GPXB Bộ Chủ tịch HĐ VHTT ngày 8-3-1994 TÖN THÊËT THOÅ GS. NGND. TòaPHAN soạn HUY LÊ Chên dung vua Duy Tên qua möåt vaâi sûã liïåu múái...............13 216 TrầnPhó chủ tịch Quang HĐHà Nội Khải, LÛU ANH RÖ ĐT: 38256588DƯƠNG TRUNG - Tài khoản QUỐC số: 030.01.01.000781.9 Giaãi nghôa möåt söë àõa danh trong cöí sûã Viïåt... ...............16 Ngân hàng Thươngvà cácmại uỷ Cổ viênphần Hàng hải NGUYÏÎN ÀÛÁC TÖË LÛU GSTS. ChiVŨ MINH nhánh Hà NộiGIANG GSTS. NGUYỄN QUANG NGỌC Coá hay khöng möåt hiïåp ûúác thûúng maåi bõ boã lúä?.................19 Cơ quan đại diện phía Nam PGSTS. 181 PHAN Đề Thám XUÂN - Q.1 BIÊN - TP.HCM BUÂI THÕ HUYÏÌN ĐT: 38385117 PGSTS. NGUYỄN - 38385126 VĂN NHẬT Töíng trêën Gia Àõnh thaânh Nguyïîn Vùn Nhún... ..............22 Email: xuanay@yahoo.com PGSTS. TỐNG TRUNG TÍN NGUYÏÎN ÀÖNG TRIÏÌU - PHAN MAÅNH HUÂNG Tài khoản số: 1600.311.000.483 PGSTS. TRẦN ĐỨC CƯỜNG Ngân hàng Nguyïîn Suãy hay Nguyïîn Suåy?.........................................26 Nông nghiệp & Phát PGSTS. triển Nông NGUYỄN VĂN thôn KIMViệt Nam NGUYÏÎN DUY LONG ChiLÊ TS. nhánh HỒNG Sài Gòn LIÊM Luêåt sû Nguyïîn Vùn Huyïìn... ..........................................29 In tại Công TS.tyNGUYỄN in Báo Nhân THỊDân HẬUTP.HCM TRÛÚNG THÕ HOÂA Tổng phátbày Trình hành Giaáo sû Lyá Chaánh Trung... ..............................................32 Công TRẦN ty Trường HỒNGPhát KỲ NGUYÏÎN NGHÕ 179 Lý ChínhGiấy Thắng, phépP.9, Q.3, xuất ĐT: 39351751 bản Phát Bộ hành nướcngày ngoài Kinh Voä Vùn Kiïåt úã An Giang..........................................36 363/GPXB VHTT 8-3-1994 Công ty XUNHASABA Tòa soạn - 25A - B TRÊÌN VÙN ÀÖNG Nguyễn BỉnhQuang 216 Trần Khiêm, Q.1,Hà Khải, TP.HCM Nội Lïî Tõch àiïìn dûúái caác triïìu àaåi phong kiïën Viïåt Nam......39 ĐT: ĐT: 38241320 38256588 --Tài 38292900 khoản số:- Fax: 84.38.8241321 030.01.01.000781.9 BUÂI THÕ MAI Email: tapchixuanay@gmail.com Nhaâ sûã hoåc Taå Chñ Àaåi Trûúâng vûâa múái qua àúâi............42 Ngân hàng Thương mại Cổ phần HàngGiá:hải 8.000đ HAÄN NGUYÏN NGUYÏÎN NHAÄ Chi nhánh Hà Nội Lùng möå ngaâi Chêu Phï Phaåm Hûäu Kñnh...................................43 Cơ quan đại diện phía Nam LÏ QUÖËC THOÅ - HAÂ THÕ PHÛÚÁC 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM Tòm thêëy bñ mêåt thaânh Chas... .........................................45 ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 ÀINH BAÁ HOÂA Email: xuanay@yahoo.com Vùn tïë Haán Nöm vaâ tinh thêìn nhên àaåo... .....................48 Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng NGUYÏÎN ÀÖNG TRIÏÌU Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Chi nhánh Sài Gòn Yïëu tñnh Viïåt trong Thêìn nûä linh ûáng truyïån.................51 In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM TRÊÌN ÀÒNH HÙÇNG - LÏ ÀÒNH TUÂNG Tổng phát hành Di tñch miïëu Thai Dûúng úã laâng Cêu Nhi..........................54 Công ty Trường Phát TRÊÌN ÀÒNH HÙÇNG - TÖN NÛÄ KHAÁNH TRANG 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 Lõch sûã nghiïn cûáu haânh àöång... ....................................57 Phát hành nước ngoài NGUYÏÎN GIAÁO Công ty XUNHASABA - 25A - B Àöng dûúng xinh àeåp... ......................................................63 Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM LÛU ÀÒNH TUÊN (dõch) ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Vïì chuyïån vua caây...........................................................66 PHAN TROÅNG HIÏÌN Giá: 20.000 đ Àaåo Phöë Haâi xûa úã àêu?..................................................66 HOAÂNG HAÅNH SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 3
NGHIÊN CỨU Vấn đề tôn giáo Ở NAM BỘ THỜI CẬN ĐẠI Đỗ Quang Hưng TÛÂ LÊU VÊËN ÀÏÌ TÖN GIAÁO ÚÃ NAM BÖÅ ÀAÄ nhû mûa, baäo, sêëm, trùng, sao... àùåc biïåt laâ öng ÀÛÚÅC GIÚÁI NGHIÏN CÛÁU LÕCH SÛÃ, TÖN GIAÁO Àõa. Nguyïîn Huy Lai cuäng àûa ra nhêån àõnh vïì "tñnh khoan dung vaâ chuã nghôa tûå do vïì tön giaáo VAÂ VÙN HOÁA NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI CUÄNG cuãa ngûúâi Viïåt Nam"(2). NHÛ HOÅC GIAÃ TRONG NÛÚÁC CHUÁ YÁ, BÚÃI Nïëu nhû sûå phên loaåi trïn cuãa Nguyïîn Huy VÒ SINH HOAÅT TÖN GIAÁO VAÂ "VÊËN ÀÏÌ TÖN Lai chêëp nhêån àûúåc thò trûúác hïët noá àuáng vúái tònh GIAÁO" ÚÃ NÛÚÁC TA TUÂY THUÖÅC PHÊÌN LÚÁN hònh tön giaáo Nam böå. Hïå thöëng tön giaáo úã Nam VAÂO VUÂNG ÀÊËT PHÑA NAM NAÂY. böå quaã laâ phong phuá, àêy thûåc sûå laâ núi gùåp gúä BAÂI VIÏËT CUÃA CHUÁNG TÖI MUÖËN ÀÛÚÅC cuãa nhiïìu luöìng tön giaáo lúán trïn thïë giúái. Phêåt giaáo Nam böå khöng chó chiïëm söë àöng, TIÏËP TUÅC CAÁC SUY NGHÔ ÊËY, CUÅ THÏÍ ÀI SÊU maâ coân coá kïët cêëu àöåc àaáo: Phêåt giaáo cuãa ngûúâi THÏM TRÏN CAÁC PHÛÚNG DIÏÅN SAU: VÊËN Viïåt vúái caã 3 hïå phaái Phêåt giaáo Bùæc Töng, Nam ÀÏÌ HÏÅ THÖËNG TÖN GIAÁO, VÊËN ÀÏÌ NAÃY SINH Töng, Khêët Sô. Ngoaâi ra, coân coá khoaãng 1, 2 triïåu CAÁC TÖN GIAÁO MÚÁI VAÂ QUA ÀOÁ, PHÊN TÑCH tñn àöì Phêåt giaáo Nam Töng Khmer vúái gêìn 8.500 MÖÅT SÖË ÀÙÅC ÀIÏÍM SINH HOAÅT TÖN GIAÁO ÚÃ nhaâ sû, 440 ngöi chuâa phên böë úã 8 tónh Traâ Vinh, NAM BÖÅ THÚÂI CÊÅN ÀAÅI. QUAN TROÅNG HÚN, Soác Trùng, Cêìn Thú, Kiïn Giang... Àoá laâ chûa kïí Phêåt giaáo Hoa Töng, Phêåt giaáo cuãa àöìng baâo Hoa BAÂI VIÏËT SEÄ PHÊN TÑCH YÏËU TÖË TÖN GIAÁO úã caác tónh thaânh nhû Thaânh phöë Höì Chñ Minh, TRONG CAÁC VÊËN ÀÏÌ XAÄ HÖÅI ÚÃ NAM BÖÅ THÚÂI Baåc Liïu, Tiïìn Giang, An Giang, Caâ Mau... CÊÅN ÀAÅI VAÂ MÊËY LIÏN HÏÅ ÀÏËN HIÏÅN TAÅI. Cöng giaáo úã Nam böå cuäng coá võ trñ nöíi bêåt trong caã nûúác. Chó riïng vuâng Àöìng bùçng söng Cûãu Long vúái 4 giaáo phêån Cêìn Thú, Vônh Long, Long Xuyïn, Vaâi àùåc àiïím cuãa möåt hïå thöëng tön giaáo Myä Tho trong àoá coá khu Dinh àiïìn Caái Sùæn (huyïån Khi àûúåc múâi viïët caác muåc tûâ vïì tön giaáo úã Viïåt Thöët Nöët - Raåch Giaá) núi tuå cû cuãa trïn 20.000 Nam trong cuöën Tûâ àiïín Tön giaáo do Paul Poupard giaáo dên miïìn Bùæc bõ Myä Diïåm cûúäng eáp di cû vaâo chuã biïn, xuêët baãn úã Phaáp nùm 1986, Nguyïîn Huy Nam cuöëi 1954, cuâng vúái caác àõa àiïím khaác nhû Lai coá àûa ra quan niïåm vïì möåt hïå thöëng tön giaáo Höë Nai, taåo nïn vaânh àai chöëng Cöång nöíi tiïëng úã Viïåt Nam nhû sau: quanh Saâi Goân thúâi chöëng Myä. "Ngûúâi ta coá thïí phên biïåt úã Viïåt Nam: Caác tön Àoá laâ chûa kïí àïën nhûäng hònh thûác sinh hoaåt giaáo truyïìn thöëng coá nguöìn göëc baãn àõa, caác tön tñn ngûúäng cuäng cûåc kyâ phong phuá úã Nam böå. giaáo nhêåp höåi: Nho giaáo, Àaåo giaáo, Phêåt giaáo, Kitö Khi noái àïën yïëu töë tön giaáo trong àúâi söëng xaä giaáo vaâ nhûäng tön giaáo höîn húåp naãy sinh vaâ töìn taåi höåi cuãa Nam böå thúâi Cêån àaåi, chuáng ta khöng thïí úã miïìn Nam Viïåt Nam laâ Cao Àaâi vaâ Hoâa Haão"(1). khöng dûâng laåi phên tñch caác hònh thaái tön giaáo Trong muåc tûâ Caác tön giaáo truyïìn thöëng úã Viïåt múái naãy sinh tûâ baãn àõa. Trong hïå thöëng tön giaáo Nam, öng phên loaåi cuå thïí thaânh 6 loaåi: thúâ Trúâi, múái xuêët hiïån úã Nam kyâ tûâ giûäa thïë kyã XIX, chuáng thúâ cuáng gia àònh, thúâ caác töí nghïì, thúâ thaânh ta coá thïí thêëy phêìn lúán xuêët phaát tûâ hai nguöìn hoaâng, thúâ cuáng Quöëc gia, thúâ cuáng nhiïn thêìn chñnh sau àêy: 4 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
Thûá nhêët, tûâ "doâng Tiïn tri Nam böå" coá nhûäng àaánh giaá thûåc sêu sùæc: "Nhûäng Vûúng Coá möåt hiïån tûúång nöíi lïn trong sinh hoaåt tû Quöëc Chñnh, Voä Trûá... nûúng cûãa Phêåt cûáu nûúác tûúãng, chñnh trõ - àuáng hún laâ trong phong traâo thûúng noâi... àõch ñt maâ thùæng vò ûu thïë vuä khñ. chöëng Phaáp cuãa dên töåc ta nûãa cuöëi thïë kyã XIX Vêën àïì têm lyá súå àõch laâ coá thûåc, chïnh lïåch vïì - laâ möåt söë phong traâo dên töåc coá xu hûúáng dûåa vuä khñ, caác chñ sô sûã duång ma thuêåt, phuâ thuãy àïí vaâo sûå yïím trúå cuãa thêìn linh, nhûäng phong traâo nghôa quên chó coá giaáo maác maâ khöng ngaåi... Tuy nöng dên mang maâu sùæc tön giaáo cûáu thïë. ÚÃ Bùæc cuöëi cuâng vaâ thûåc chêët àoá laâ tû tûúãng phong kiïën, vaâ Trung kyâ, àoá laâ Kyâ Àöìng - Maåc Àônh Phuác (Thaái nhûng vêîn laâ tû tûúãng vò nûúác thûúng dên. Ngûúâi Bònh, Bùæc Giang, Quaãng Yïn, 1887 - 1897), "Giùåc ta uãng höå cuöåc baäi cöng cuãa phu xe thöí möå chöëng Chaây Vöi" (Huïë, 1886), Baåch Xó (Haâ Tônh, 1885), cöng ty xe buyát cuãa tû baãn Phaáp thò cuäng khöng coá àùåc biïåt vuå nhaâ sû Vûúng Quöëc Chñnh (úã Sún Têy, lyá do gò maâ khöng dúã noán trûúác nhûäng ngûúâi àeo Haâ Nöåi, 1898)... ÚÃ Nam kyâ coân söi àöång hún rêët buâa maâ cêìm giaáo maác xöng lïn giïët giùåc Phaáp..."(4). nhiïìu. Àaåo Bûãu Sún Kyâ Hûúng do Àûác Phêåt Thêìy Trong tònh traång khuãng hoaãng yá thûác hïå (Nho Têy An laâ Àoaân Minh Huyïn lêåp ra taåi nuái Sam, giaáo ngaây caâng múâ nhaåt), trïn vuâng àêët múái hoang Chêu Àöëc nùm 1849, àûúåc coi laâ "khúãi àêìu doâng vu, nhûäng lúáp cû dên àa chuãng cuãa àêët Àöìng Nai Tiïn tri Nam böå". Gêìn nhû song song vúái sûå kiïån vûâa chõu aáp lûåc cuãa sûå hêîng huåt vïì têm thûác tön naây laâ àaåo Tûá Ên Hiïëu Nghôa cuãa Àûác Böín Sû giaáo - tñn ngûúäng trong cuöåc phiïu lûu khai phaá Ngö Lúåi lêåp ra úã nuái Tûúång, Long Xuyïn. Sau Àûác miïìn Hêåu Giang àêìy bñ êín, laåi vûâa chõu sûå taác Phêåt Thêìy Têy An laâ haâng loaåt caác mön àïå tiïëp àöång ngaây caâng tùng cuãa uy thïë thêìn linh liïn khu nöëi sûá mïånh "giaáng thïë" nhû caác öng Àaåo Xuyïën, vûåc (Àöng Nam AÁ vaâ Nam Trung Quöëc). Àaåo Lêåp, Àaåo Sô, Àaåo Thùæng, Àaåo Chúå röìi caã Àûác Nhûäng chuyïín biïën têm lyá vaâ têm thûác tön Huyânh Giaáo chuã cuãa Phêåt giaáo Hoâa Haão sau naây. giaáo êëy thûåc ra àaä àûúåc "phaát hiïån" tûâ lêu trong Trêìn Vùn Thaânh, thuã lônh cuöåc khúãi nghôa Baãy ghi cheáp cuãa nhiïìu giaáo sô, caác nhaâ thaám hiïím Thûa (1873) úã Long Xuyïn, möåt àïå tûã rêët nöíi tiïëng phûúng Têy. Chùèng haån nhêån xeát sau àêy cuãa trong söë àoá àaä lêåp ra Àaåo Laânh, coá tñn àöì úã hêìu M.Bouillevaux giûäa thïë kyã XIX: "Thaái àöå cuãa ngûúâi hïët caác tónh àêët Gia Àõnh... Cao Miïn àöëi vúái sû saäi hoaân toaân traái ngûúåc vúái Vïì mùåt tön giaáo, coá nhaâ nghiïn cûáu goåi chung thaái àöå ngûúâi Nam kyâ: ngûúâi Cao Miïn rêët suâng hiïån tûúång caác öng Àaåo laâ: "doâng Tiïn tri taãn maån" àaåo Phêåt nïn hoå toã ra tön kñnh caác nhaâ sû, coân àïí phên biïåt vúái àaåo Cao Àaâi, Hoâa Haão laâ "doâng ngûúâi Nam kyâ thò laåi nhaåo baáng hoå vaâ chùèng bao Tiïn tri lúán"(3) sau naây. giúâ böë thñ cho hoå. Ngûúâi Nam kyâ tin tûúãng úã caác Nhòn nhêån caác phong traâo nöng dên mang thêìy phuâ thuãy nhiïìu hún caác nhaâ sû, hoå súå siïu maâu sùæc tön giaáo naây, tûâ lêu Trêìn Vùn Giaâu àaä linh nhiïìu hún laâ kñnh troång Phêåt..."(5). Một buổi hành lễ của tín đồ Bửu Sơn Kỳ Hương dưới tượng Phật Di Lặc trên Thiên Cấm Sơn, An Giang SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 5
Khña caånh quan troång àoá trong tònh caãm tön lùæm sao?... Töi khöng cöåt Cao Àaâi vaâo viïåc chñnh giaáo cuãa ngûúâi Viïåt àaä àûúåc khaái quaát bùçng nhêån trõ... Ngûúâi Phaáp nghe tiïëng phaáo nöí tûúãng suáng xeát cuãa linh muåc L.Cadieâre: "Tön giaáo thûåc sûå cuãa thêìn cöng, thêëy giêëy haát raãi ngoaâi àûúâng tûúãng ngûúâi Annam laâ sûå thúâ cuáng caác thêìn linh (culte laâ truyïìn àún cöång saãn. Hoå cuäng coi Cao Àaâi laâ des Esprits)(6)". "phong traâo chñnh trõ" chúá coá biïët àêu Cao Àaâi chó Chùæc rùçng Taå Chñ Àaåi Trûúâng àaä dûåa vaâo luêån laâ möåt thûá taâ àaåo, mï hoùåc dên chuáng maâ thöi..."(8). àïì naây cuãa L.Cadieâre, goåi "religions des Esprits", Ngöå nhêån cuãa Àaâo Trinh Nhêët laâ thûá ngöå nhêån möåt thûá Höìn Linh giaác, laâ tön giaáo chuã yïëu cuãa keáp, caã phûúng diïån tön giaáo vaâ phûúng diïån chñnh ngûúâi Viïåt àïí coá thïí phên chia "caác doâng tiïn tri" trõ - xaä höåi cuãa hiïån tûúång. noái trïn. Öng coân noái roä hún: Cao Àaâi laâ sûå "caách Ngaây nay, chuáng ta coá thïm nhiïìu tri thûác cuãa tên theo löëi caãi biïn", hûúáng ngoaåi(7), coân Phêåt caã ngaânh Tön giaáo hoåc, nhêët laâ tön giaáo hoåc Maác- giaáo Hoâa Haão laâ "con àûúâng truyïìn thöëng caách xñt coá caã àöå luâi cêìn thiïët àïí hiïíu àaåo Cao Àaâi noái tên" theo chiïìu hûúáng chung cuãa sûå têåp húåp vaâ riïng vaâ noái chung, hiïån tûúång Tön giaáo höîn húåp giao lûu lúán cuãa hïå thöëng thêìn linh àõa phûúng úã rêët Nam böå êëy. xûá Nam kyâ thúâi Cêån àaåi. Nhûng coá leä chung hún vêîn laâ caái nhòn dûúái àêy Nùm 1926, àaåo Cao Àaâi dûång thaánh àõa úã àêët cuãa caác taác giaã saách Tûâ àiïín tön giaáo xuêët baãn úã Têy Ninh saát naách Saâi Goân. Viïåc naây lêåp tûác gêy Paris nùm 1981, trong muåc tûâ Caodaisme: "Cao ra nhiïìu sûå tranh caäi vaâ cuâng vúái caách hiïíu tûâ Àaâi laâ möåt tön giaáo töíng húåp, coá khuynh hûúáng "spiritisme" àaä dêîn túái cuöåc tranh luêån quyïët liïåt thöng thiïn hoåc, kïët húåp Phêåt giaáo, Kitö giaáo, vïì àaåo Cao Àaâi. Rêët nhiïìu cêu hoãi àûúåc àùåt ra: Nho giaáo, Àaåo giaáo, Thêìn àaåo. Nhûng nöíi bêåt vêîn Sûå pha tröån giaáo lyá cuãa Cao Àaâi laâ coá thêåt? Muåc laâ thuyïët Thöng linh (spiritisme). Giaáo phaái tön àñch cuãa sûå pha tröån? Thûåc chêët Cao Àaâi laâ möåt giaáo - chñnh trõ naây àûúåc töí chûác chùåt cheä vaâ sûã thûá Tin Laânh vúái Phêåt giaáo hay chó giaãn àún laâ duång cú cêëu êëy àïí truyïìn baá caác sûá àiïåp tûâ thïë truyïìn thöëng Tam giaáo àöìng nguyïn höìn nhiïn giúái bïn kia...". cuãa xûá Nam kyâ maâ thöi?... Sûå phaát triïín cuãa thuyïët Thöng linh, Thöng Nhiïìu nhên vêåt nöíi tiïëng àûúng thúâi, tûâ Phan thiïn hoåc úã miïìn Nam keáo daâi maäi sau naây. Vaâo Chêu Trinh vûâa úã Phaáp vïì Saâi Goân àïën Trêìn Huy thêåp kyã 60, úã miïìn Nam vêîn coân coá möåt söë höåi Liïåu, coá leä vò àûáng trïn bònh diïån lyá thuyïët (vïì tön viïn cuãa Thöng thiïn hoåc (truå súã Quöëc tïë cuãa höåi giaáo) thuêìn tuáy vaâ noái chung laâ "rêët duy lyá", nïn naây àùåt úã Adyar, Madras, ÊËn Àöå). Chuyïn nghiïn phï phaán gay gùæt noá. Àaâo Trinh Nhêët, nhaâ baáo tïn cûáu khoa hoåc, triïët hoåc vaâ tön giaáo, àùåc biïåt "vêën tuöíi, cho ra mùæt cuöën Caái aán Cao Àaâi khaá daây dùån. àïì têån thïë vaâ höåi Long Hoa". Sûå chïë taác caác tön Öng nghiïn cûáu rêët kyä khaái niïåm "spiritisme" cuãa giaáo theo löëi höîn dung êëy coân dêîn àïën hiïån tûúång chêu Êu, maâ öng dõch laâ Cêìu tiïn. Nhûng khi nhòn thûåc àöåc àaáo laâ sûå khai múã nhiïìu Höåi thaánh úã "hiïån tûúång tön giaáo Cao Àaâi", öng baác boã gay gùæt: miïìn Nam, trong àoá coá Höåi thaánh Di Lùåc Vônh "Àêët Nam kyâ laâ núi caãi hoáa súám nhêët maâ nay caái Long nùm 1962. Höåi thaánh naây khöng nhûäng thu tuåc mï tñn cêìu tiïn lïn túái quaá àoá thò quaã laâ àiïìu huát thiïån nam, tñn nûä cuãa Phêåt giaáo, àaåo hûäu Cao laå. Baãy trùm ngaân ngûúâi trong àaåo Cao Àaâi bêy Àaâi, maâ coân caã tñn hûäu cuãa Cöng giaáo cuâng chung giúâ àïìu mï tñn sûå cêìu tiïn caã chùèng phaãi quaái laå lo xêy dûång cú súã lêåp àaân cêìu cú àïí àöëi thoaåi vúái caác Àêëng Vö Hònh... Gêìn àêy, nhaâ nghiïn cûáu ngûúâi Nga D.V.Pivovarov trong baâi Tön giaáo: Baãn chêët vaâ sûå àöíi múái, àaä phên chia hïå thöëng tön giaáo thaânh hai loaåi: Loaåi thûá nhêët, thûá tön giaáo coi tûå nhiïn laâ trung têm nhû kiïíu Kitö giaáo, Phêåt giaáo vaâ Höìi giaáo... Cú súã cuãa loaåi tön giaáo naây laâ sûå "suâng baái vïì möåt khöëi nguyïn siïu tûå nhiïn" vaâ coá khaã nùng liïn kïët toaân böå vuä truå. Loaåi thûá hai, thûá tön giaáo coi xaä höåi laâ trung têm ("tön giaáo thïë tuåc"), thêìn thaánh hoáa nhûäng khaách thïí coá giaá trõ àùåc biïåt nhû suâng baái laänh tuå, suâng baái möåt dên töåc, möåt giai cêëp àûúåc "choån lûåa"... Thïë kyã XX, theo taác giaã, àaä dêìn dêìn diïîn ra sûå thêm nhêåp, àan xen 6 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
nhau khaá phûác taåp giûäa caác tön giaáo êëy vaâ xuêët khi phï phaán thùèng thûâng nhûäng haång ngûúâi lúåi hiïån "loaåi tön giaáo tñch húåp"(9). Taác giaã àûa ra thñ duång tön giaáo hay nhûäng keã mûúån tön giaáo laâm duå vïì àaåo Ba Kha do nhaâ tiïn tri Ba Kha-Ulla phûúng kïë sinh nhai, Nguyïîn An Ninh viïët: "Möåt (1817 - 1892) saáng lêåp úã vuâng Trung Cêån Àöng. nhaâ xaä höåi hoåc bïn Êu Chêu coá mêëy yá kiïën naây Àïën nay, àaåo naây tuy chó coá 5 triïåu tñn àöì nhûng àöëi vúái tön giaáo, xin trñch dõch ra àêy laâm yá kiïën laåi laâ cöng dên cuãa haâng chuåc nûúác vaâ nhiïìu vuâng kïët luêån cho têåp naây: laänh thöí. Phï bònh tön giaáo laâ àiïìu kiïån àêìu hïët thaãy Ngaây àêìu thïë kyã XX, Nam böå àaä laâ möåt maãnh cuãa caã moåi phï bònh... àêë t töë t cuã a xu hûúá n g àoá Caái cùn böín cuãa sûå phï trong sinh hoaåt tön giaáo úã bònh tön giaáo laâ àêy: Con khu vûåc Àöng Nam AÁ. Àiïìu ngûúâi laâm ra tön giaáo, khöng àoá cuäng cùæt nghôa sûå hêëp phaã i tön giaá o laâ m ra con dêîn lêu daâi cuãa maãnh àêët ngûúâi... Con ngûúâi, laâ caái naây vúái caác nhaâ nghiïn cûáu. thïë giúái cuãa con ngûúâi, laâ Möåt luêån aán tiïën sô gêìn àêy quöëc gia, laâ xaä höåi. Caái quöëc nhêët cuãa möåt ngûúâi Nga vïì gia, caái xaä höåi êëy sanh ra tön àaåo Cao Àaâi laâ thñ duå. giaáo, tön giaáo laâ sûå hiïíu sai Àêë t Nam böå saã n sinh thïë giúái, vò quöëc gia êëy, xaä ra biïët bao àaåo múái tûâ àêìu höåi êëy laâ möåt thïë giúái sai... thïë kyã. Nhûng cuäng chñnh úã Tön giaá o laâ gioå n g thúã maãnh àêët naây laåi coá khöng than cuã a con ngûúâ i bõ sûå ñt tiïëng noái tiïën böå vïì lônh khöën khöí àeâ aáp, noá laâ linh vûåc tön giaáo. höìn cuãa möåt thïë giúái khöng Trêì n Vùn Giaâ u trong biïët thaãm thûúng ai, noá cuäng cuöën Sûå phaát triïín cuãa tû laâ tinh thêìn cuãa möåt thúâi kyâ tûúãng úã Viïåt Nam tûâ thïë kyã ngu muöåi. XIX àïën Caách maång thaáng Noá laâ thuöëc phiïån cuãa Taám: Hïå yá thûác tû saãn vaâ dên..."(11). sûå thêët baåi cuãa noá trûúác caác Gioång vùn dõch coá thay nhiïåm vuå lõch sûã (10) tûâng ca àöíi ñt nhiïìu so vúái caác baãn ngúåi quan àiïím duy vêåt Maác- dõch cuãa chuáng ta höm nay. xñt vïì tön giaáo cuãa Nguyïîn Nhûng ta dïî daâng nhêån ra Tûã Thûác, taác giaã cuöën Noái ngay, àoá laâ nhûäng luêån àiïím chuyïån àaåo nûúác mònh (Saâi quan troå n g bêå c nhêë t cuã a Goân, 1929). C.Maác vïì tön giaáo trong taác phêím Goáp phêìn phï ÚÃ àêy, chuáng töi xin noái roä thïm vïì möåt nhên bònh triïët hoåc phaáp quyïìn cuãa Heágel(12). vêåt khaác. Coá thïí khùèng àõnh rùçng, Nguyïîn An Ninh laâ Nùm 1932, Nguyïîn An Ninh cho xuêët baãn úã ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn giúái thiïåu caác quan àiïím Saâi Goân cuöën Tön giaáo sau khi öng àaä nhiïìu nùm cuãa C.Maác vïì tön giaáo qua möåt taác phêím cuå thïí, ngöìi tuâ Khaám Lúán. Àaä coá luác öng bõ nhûäng ngûúâi mùåc duâ öng goåi C.Maác möåt caách kñn àaáo laâ "möåt Maác-xñt chï laâ "quay vïì vúái tön giaáo" giûäa luác thoaái nhaâ xaä höåi hoåc bïn Êu Chêu". traâo caách maång. Hai laâ, vêën àïì "Thiïn Àõa höåi" (höåi kñn) Trong cuöën saách naây, taác giaã àaä dõch tûâ "spir- Nhaâ vùn Sún Nam, taác giaã thiïn khaão cûáu itisme" laâ àaåo Cêìu höìn vaâ phên tñch khaá kyä lõch Thiïn Àõa höåi vaâ cuöåc Minh tên xuêët baãn tûâ trûúác sûã àaåo naây úã chêu Êu, nöåi dung triïët lyá cuãa noá, nùm 1975 úã Saâi Goân coá nhêån xeát: "Möåt neão àûúâng àùåc biïåt yá kiïën cuãa Alan Kardec tûâ 1848, àïí röìi khaá àöåc àaáo àïí cho phong traâo khaáng Phaáp úã Nam khùèng àõnh "àaåo naây coá tûâ thûúång cöí. Viïåt Nam kyâ luåc tónh phaát triïín vaâ tòm sinh lûåc laâ Thiïn ta cuäng àaä quen duâng". Àõa höåi"(13). Àaánh giaá Cao Àaâi, Nguyïîn An Ninh khöng Thiïn Àõa höåi laâ vêën àïì xaä höåi vaâ tön giaáo àaä quaá khen noá laâ "niïìm kiïu haänh cuãa dên töåc" coá lêu cuãa nûúác Theámis. Kïí tûâ khi laân soáng Hoa nhû möåt söë ngûúâi, nhûng àûa ra sûå nhòn nhêån kiïìu (tûâ àúâi nhaâ Minh) traân túái caác nûúác Àöng Nam khoa hoåc, khaách quan sau: "Àaåo Cao Àaâi laâ bùæt AÁ, thò noá trúã thaânh vêën àïì cuãa caã khu vûåc naây. chûúác theo àaåo "Cêìu höìn" àoá. Vïì phûúng diïån lyá Coá nhaâ nghiïn cûáu cho rùçng höåi kñn laâ chûä maâ thuyïët, àaåo Cao Àaâi cuäng noái töíng húåp lyá thuyïët G.Coulet duâng àêìu tiïn. Àiïìu àoá hùèn laâ khöng cuãa caác àaåo, "àiïìu hoâa" nhûäng thuyïët "khöng thïí àuáng(14). Nhûng àuáng laâ tûâ höåi kñn trúã nïn nöíi àiïìu hoâa àûúåc". tiïëng tûâ nùm 1928 khi thûåc dên Phaáp löi haâng Phêìn kïët têåp saách thûåc hïët sûác thuá võ. Sau trùm nhên vêåt cuãa caác Höåi kñn xûá Nam kyâ ra xûã. SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 7
Cho àïën thêåp kyã 20, caác höåi kñn - maâ trûúác hïët êëy cuãa öng, nhûng cuäng coá nhêån xeát: "Àïën 1928, laâ Thiïn Àõa höåi - moåc lïn nhû nêëm úã Luåc tónh, duâ An Ninh taåo àûúåc möåt phong traâo nöng dên. Phong tïn goåi khaác nhau. Nöíi tiïëng nhêët laâ caác cú súã nhû traâo êëy êm thêìm vaâ thiïëu huêën luyïån chñnh trõ"(16). Nghôa Hoâa höåi (Myä Tho), Nhên Hoâa àûúâng (Baâ Chuáng ta coá thïí ài àïën kïët luêån laâ, ngoaâi yïëu Rõa), Phuåc Quöëc höåi (Sa Àeác), dô nhiïn lúán nhêët laâ töë chñnh trõ - xaä höåi, caác Höåi kñn úã Nam kyâ àaä goáp cú súã Thiïn Àõa höåi cuãa nhaâ sû Nguyïîn Hûäu Trñ thïm veã àöåc àaáo, phong phuá cuãa sinh hoaåt tön vaâ Phan Xñch Long úã cùn cûá Thêët Sún (Chêu Àöëc). giaáo, cuãa hïå thöëng tön giaáo xûá naây. Àaä coá möåt söë cöng trònh nghiïn cûáu vïì Thiïn Àõa höåi, nhûng chûa coá ai tñnh àïën nay, coá sûå nghiïn (Xem tiïëp kyâ sau cûáu toaân diïån vaâ sêu sùæc nhû G.Coulet. Nùm 1926, Vai troâ cuãa caác tön giaáo Nam böå öng xuêët baãn taåi Saâi Goân, cuöën Höåi kñn trïn àêët trong àúâi söëng xaä höåi) Annam, möåt cuöën saách àûúåc chuá yá ngay luác àoá. Phêìn àêìu cuãa cuöën saách, G.Coulet daânh cho CHUÁ THÑCH: viïåc khaão saát "Vai troâ ma thuêåt trong höåi kñn". Öng thûâa nhêån rùçng, noái chung: "Têm höìn ngûúâi 1. Paul Poupard, Dictionnaire des religions, Presse Annam chuã yïëu laâ chiïët trung chuã nghôa vïì mùåt universitaire de France, Paris, 1984; p.1768 – 1769. tñn ngûúäng vaâ khöng coá gò khoá khùn viïåc möåt ngûúâi 2. Nguyïîn Huy Lai, La tradition religieuse spiri- Nho giaáo laåi ài theo àaåo Phêåt hay Àaåo giaáo. Caác tuelle et sociale au Vietnam, sa confromation avec le giaáo sô Cöng giaáo vaâ Tin Laânh hay phaân naân viïåc Christianisme, Paris, 1981, p.48. ngûúâi Annam dïî daâng boã àaåo naây ài theo àaåo khaác 3. Taå Chñ Àaåi Trûúâng, "Thêìn, Ngûúâi vaâ Àêët Viïåt", chó vò ñt lúåi löåc...". ÚÃ phêìn 2, "Vai troâ tön giaáo trong Vùn Nghïå, Myä, tr.351, 359. höåi kñn", öng daânh nhiïìu trang mö taã chi tiïët caác 4. Trêìn Vùn Giaâu, Sûå phaát triïín cuãa tû tûúãng Viïåt lïî thûác tön giaáo khi kïët naåp höåi viïn. Nam tûâ thïë kyã XIX àïën Caách maång thaáng Taám: Hïå yá Sau nhûäng nghi thûác gia nhêåp höåi coá tñnh caách thûác phong kiïën vaâ sûå thêët baåi cuãa noá trûúác caác nhiïåm tön giaáo vaâ ma thuêåt do caác thêìy phaáp chuã trò noái vuå lõch sûã, Têåp 1, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1973, trïn, caác höåi viïn vêîn coá thïí sinh söëng bònh thûúâng tr.387. nhû moåi ngûúâi. Nhûng vúái caác nghi lïî êëy, höåi kñn 5. M. Bouillevaux, Cuöåc haânh trònh sang Àöng kiïím soaát rêët kyä tûâng thaânh viïn, baão mêåt phoâng Dûúng (tiïëng Phaáp), Paris, 1859, tr.47. gian vaâ giûä bñ mêåt cho chñnh möîi höåi viïn. 6. L.Cadieâre, Tñn ngûúäng vaâ sûå thûåc haânh tön giaáo Logic trïn dêîn àïën phaát hiïån quan troång nhêët cuãa ngûúâi Viïåt (tiïëng Phaáp), T. 1, Paris, 1992, tr.6. cuãa G.Coulet laâ, trong hiïån tûúång naây khöng thïí 7. Taå Chñ Àaåi Trûúâng, Thêìn, Ngûúâi vaâ Àêët Viïåt, taách rúâi chñnh trõ khoãi tön giaáo vaâ ngûúåc laåi. Hònh Sàd, tr.352. thûác chöëng àöëi chïë àöå thuöåc àõa khöng chó bùçng 8. Àaâo Trinh Nhêët, Caái aán Cao Àaâi, Saâi Goân, 1935, vuä khñ maâ caã buâa pheáp cuãa caác thêìy phaáp. Vúái tr.80, 154. sûå "höî trúå cuãa thêìn linh", nhûäng ngûúâi toaân mùåc 9. D.V.Pivovarov," Tön giaáo: Baãn chêët vaâ sûå àöíi àöì trùæng, àeo buâa, lao vaâo àaánh phaá Khaám Lúán múái", Taåp chñ Khoa hoåc Triïët hoåc, Matxcova, 1992, N02 Saâi Goân 1913, 1916. Ngûúâi cêìm àêìu coá khi cuäng (tiïëng Nga). khöng phaãi laänh tuå chñnh trõ chuyïn nghiïåp maâ laâ 10. Nguyïîn An Ninh, Tön giaáo, Saâi Goân, 1932. Dêîn möåt thêìy phaáp, tûå xûng laâ con Trúâi giaáng thïë nhû laåi trong cuöën Nguyïîn An Ninh, Nxb. Treã, TP.HCM, Phan Xñch Long... G. Coulet viïët: "Coá thïí chûáng 1995, tr.275-276. minh bùçng caách phên tñch caác yïëu töë ma thuêåt, tön 11. Nguyïîn An Ninh, Tön giaáo, Saâi Goân, 1932. Dêîn giaáo vaâ vö thêìn trong caác höåi kñn úã Annam rùçng, laåi trong cuöën Nguyïîn An Ninh, Nxb. Treã, TP.HCM, höåi kñn cuãa ngûúâi Annam laâ möåt hiïån tûúång xaä 1995, tr.275-276. höåi, chñnh xaác vïì baãn chêët, xaác àõnh vïì biïíu hiïån. 12. Xem Tuyïín têåp Maác – Ùngghen, têåp1, Nxb. Sûå Chñnh vò súám nhêån ra caái àöåc àaáo êëy cuãa Thêåt, 1980, tr.13, 15. caác höåi kñn úã Nam kyâ, àùåc biïåt vai troâ cuãa noá 13. Sún Nam, Caá tñnh cuãa miïìn Nam, Nxb. Vùn hoáa, trong giúái nöng dên Luåc tónh, Nguyïîn An Ninh Haâ Nöåi, 1992, tr.90. àaä nghiïn cûáu kyä "yïëu töë tön giaáo êëy coá khaã nùng 14. Gêìn àêy, chuáng töi phaát hiïån trong lûu trûä Quöëc khúi nguöìn sinh lûåc dên töåc" àïí têån duång hònh gia II taåi Thaânh phöë Höì Chñ Minh têåp baãn thaão viïët tay thûác tön giaáo - chñnh trõ cuãa noá. trïn 400 trang, khöí lúán cuãa möåt võ linh muåc ngûúâi Phaáp Thiïn Àõa höåi quaã laâ coá sûác thu huát hoå. Yïëu töë viïët cuöëi thêåp kyã 60 thïë kyã XIX mang tïn Histoire de tön giaáo êëy, khaách quan maâ noái, coân ñt nhiïìu coá lúåi, la Socieáteá secreâte du Ciel et de la Terre dite socieáteá du nhûng caác laänh tuå phong traâo Duy Tên miïìn Nam Hung. Hi voång seä coá dõp àûúåc giúái thiïåu noá vúái baån àoåc. àaä boã qua hoùåc quaá phï phaán. Thïë laâ Thanh niïn 15. G.Coulet, Les socieáteás secreâtes en terre d' An- Cao voång Àaãng cuãa Nguyïîn An Ninh hoâa vaâo sûác nam, Saâi Goân, 1926, p.99 (nguyïn baãn). söëng nhû coã Àöìng Thaáp Mûúâi cuãa Thiïn Àõa höåi. 16. Lï Vùn Thûã, Höåi kñn Nguyïîn An Ninh, Mï Linh, Lï Vùn Thûã khen ngúåi sûå khön ngoan vïì chñnh trõ Saâi Goân, 1961, tr.52. 8 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
NHÂN VẬT VÀ SỰ KIỆN Về cuộc khởi nghĩa CỦA VUA DUY TÂN Tôn Thất Thọ GIÛÄA NÙM 1916, CHIÏËN TRANH THÏË GIÚÁI THÛÁ NHÊËT NGAÂY CAÂNG TRÚÃ NÏN KHÖËC LIÏÅT. ÚÃ PHAÁP, TRÊÅN CHIÏËN GIÛÄA PHAÁP VAÂ ÀÛÁC VÊÎN ÀANG TIÏËP DIÏÎN, CHÛA PHÊN THÙÆNG BAÅI,TÒNH HÒNH THÏË GIÚÁI LUÁC ÀOÁ RÊËT CÙNG THÙÈNG. BÊËY GIÚÂ TAÅI VIÏÅT NAM,VUA DUY TÊN (ÚÃ NGÖI 1907-1916) ÀAÄ ÀÛÚÅC 16 TUÖÍI; DUÂ TUÖÍI COÂN TREÃ, NHÛNG NHAÂ VUA TOÃ RA RÊËT THÖNG MINH, THÛÚÂNG LAÂM THÚ VAÂ CÊU ÀÖËI CHÊËT CHÛÁA NGHÔA Vua Duy Tân Chí sĩ Trần Cao Vân T KHÑ, DO ÀOÁ, MÖÅT SÖË SÔ PHU NHÛ TRÊÌN CAO VÊN, aá c giaã Phaå m Vùn Sún hoaåch theo tûâng bûúác laâ nhaâ vua THAÁI PHIÏN, LÏ NGUNG, trong cuöë n Quên dên seä xuêët bön; caác tên binh ngûúâi Viïåt Nam chöëng Têy xêm Viïåt trong caác traåi lñnh Phaáp laâ LÏ DÛÚNG…VAÂ MÖÅT SÖË lûúåc (1847-1945) têåp III (1971) lûåc lûúång chuã yïëu seä phöëi húåp NHAÂ YÏU NÛÚÁC ÚÃ QUAÃNG cho biïët: Theo sûå phên cöng thò vúái dên quên úã ngoaâi, àöìng loaåt NAM, QUAÃNG NGAÄI CHUÁ YÁ, Trêìn Cao Vên vaâ Thaái Phiïn lúåi nöíi dêåy úã Huïë vaâ khùæp caác tónh MUÖËN NHÊN THÚÂI CÚ RÊËT duång luác ài cêu caá àïí vêån àöång miïìn Trung. Thúâi gian dûå àõnh THUÊÅN LÚÅI LAÂ PHAÁP ÀANG vaâ thuyïët phuåc vua. Hoå lêëy viïåc khúãi sûå laâ ngaây 3-5-1916. BÊÅN RÖÅN ÚÃ CHÑNH QUÖËC vua Thaânh Thaái bõ an trñ, viïåc Bêëy giúâ nhû àaä noái úã trïn, nûúác Khêm sûá Maheá àaâo maã vua Tûå Phaáp àang lêm nguy, vò thïë thûåc ÀÏÍ CUÂNG NHAÂ VUA LÏN Àûác ra baân baåc àïí taác àöång àïën dên úã Àöng Dûúng phaãi gêëp ruát KÏË HOAÅCH KHAÁNG PHAÁP, nhaâ vua. Nhúâ àoá, vua Duy Tên tuyïín möå binh lñnh (tên binh) GIAÂNH LAÅI ÀÖÅC LÊÅP CHO àaä àöìng yá thûåc hiïån möåt cuöåc àïí àûa sang chiïën trûúâng Phaáp VIÏÅT NAM. töíng têën cöng àaánh vaâo quên laâm bia àúä àaån. ÚÃ Huïë, tuyïín möå Phaáp. Cuöåc têën cöng àûúåc lïn kïë àûúåc 2.000 tên binh, raãi raác khùæp SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 9
caác tónh cuäng khaá nhiïìu. Àïí löi keáo Tuy nhiïn taå i Tam Kyâ Sûå kiïån naây àaä àûúåc Quöëc nhûäng binh lñnh naây, caác sô phu yïu (Quaãng Nam), nghôa quên nöíi sûã quaán nhaâ Nguyïîn àuác kïët nûúác möåt mùåt baáo cho hoå biïët caác tin dêåy chiïëm àûúåc cöng súã, giïët vaâ cheáp trong Àaåi Nam thûåc luåc tûác chiïën sûå úã Phaáp àïí hoå nao nuáng àûúåc vaâi tïn aác ön nhûng sau Chñnh biïn Àïå luåc kyã Phuå biïn. tinh thêìn, mùåt khaác tuyïn truyïìn àoá cuäng bõ deåp tan. ÚÃ caác tónh Maäi sau naây (2011), saách múái vïì têm lyá qua thú, ca, hoâ, veâ… noái thaânh khaác àïìu bõ boáp ngheåt àûúåc dõch giaã Cao Tûå Thanh lïn nöîi bêët haånh khi tham chiïën úã trûúác khi haânh àöång. cöng böë. Nöåi dung àûúåc ghi möåt núi rêët xa xöi, khöng coá ngaây vïì. Ngaây höm sau, Àöíng lyá vùn cheáp nhû sau: Hoå àaä tuyïn truyïìn nïëu tham gia phoâng Toâa Khêm sûá laâ Le Fol, "Muâa haå, thaáng 4 nùm Quyá nghôa quên do nhaâ vua àûáng àêìu seä cuâng vúái 3 viïn chûác khaác, coá Tyå (1916). Àïm 2 (ngaây Canh àûúåc phong chûác tûúác. möåt söë lñnh khöë xanh do Giaám Tyá) vua tûå rúâi ngöi baáu. Luác Tuy nhiïn, vò sûå tuyïn truyïìn binh Lannetluc chó huy àûúåc àêìu laâ vua bõ phó nhên Trêìn quaá vuång vïì vaâ khöng kheáo leáo, do lïånh truy bùæt vua Duy Tên. Cao Vên mï hoùåc, nûãa àïm àoá, chiïìu ngaây 2-5-1916, tïn Voä An, Luác naây nhaâ vua àaä taách khoãi ngêìm ra khoãi hoaâng thaânh ra möåt tên binh quyïët àõnh theo nghôa 3 võ sô phu cêån vïå vaâ àïën nûúng ngoaâi, theo àaãng nghõch Vên quên coá baáo tin cho anh laâ Voä Huïå naáu taåi möåt ngöi chuâa gêìn àaân baây bêåy viïåc quang phuåc, mûu thuöåc cú lñnh úã Quaãng Ngaäi biïët laâ Nam Giao Huïë, nhûng sau àoá àöì nöíi loaån. Cao Vên ngûúâi Tû sùæp coá cuöåc binh biïën, do àoá Huïå bõ quên Phaáp phaát hiïån vaâ vaâo Phuá Quaã n g Nam, tûâ n g can xin pheáp vïì nhaâ nghó. Viïn chó huy bùæt giam. Khi vaâo, möåt tïn troång aán, àûúåc tha vïì laåi mûu liïìn bùæt cêåt vêën, Huïå àaä khai ra têët àõnh tiïën àïën àïí luåc soaát möåt sûå , cuâ n g Thaá i Phiïn thöng caã. Sûå viïåc àûúåc trònh lïn quan àêìu caái goái úã thùæt lûng nhaâ vua. àöìng tin tûác vúái nûúác ngoaâi, tónh, sau àoá tïn naây àaä khai baáo Vua luâi ra sau vaâ noái: taåo cúâ hiïåu, chïë khñ giúái, hoåp vúái cöng sûá De Tastes, tûâ àoá Phaáp - Àûâng àïën gêìn, ta khöng àöì àaãng leán túái kinh sû, ngêìm àaä coá caác biïån phaáp àïí baão vïå kiïìu coá vuä khñ naâo caã, rêët tiïëc laâ liïn kïët vúái Suêët àöåi Siïu, Thõ dên, àöìng thúâi trêën aáp cuöåc nöíi dêåy nïëu ta coá möåt khêíu suáng luåc vïå Àïì àûa tin vaâo Àaåi nöåi. Luác bùçng caách múã cuöåc àiïìu tra àïí tòm thò ta seä bùæn chïët caã böën àûáa àêìu giaã laâm ngûúâi cêu caá sau manh möëi. Tûâ àoá Phaáp biïët àûúåc bêy ! höì Tõnh Têm, mûu xin chiïëu khúãi nghôa úã Quaãng Ngaäi chó laâ bûúác Ñt lêu sau, nhaâ vua bõ àaây vùn, kïë túái Thûúng Baåc dûâng àêìu cho cuöåc baåo àöång xaãy ra vaâo qua àaão Reáunion laâ núi vua cha thuyïìn, lûâa múâi ngûå giaá. Laåi veä ngaây 3-5-1916 taåi kinh àö Huïë vaâ Thaânh Thaái cuäng àang bõ àaây baãn àöì àaâi Trêën Bònh, tuå hoåp caác tónh miïìn Trung. Do àoá, hoå ra úã àoá. Riïng caác laänh tuå nghôa duå döî lñnh möå úã àöìn Mang Caá lïånh tûúác hïët khñ giúái cuãa àaám tên quên nhû Trêìn Cao Vên, Thaái nöåi ûáng ngoaåi cöng, nhiïìu caách binh chuêín bõ chúã sang Phaáp, àöìng Phiïn, Phaåm Thaânh Chûúng… bùæt möëi. Vua gêìn àêy ngön ngûä thúâi tùng cûúâng phoâng bõ. àïìu bõ xûã cheám (Quên dên Viïåt cûã chó dûúâng nhû coá veã uêët ûác, Àïën 23 giúâ ngaây 3-5-1916, möåt Nam chöëng Têy xêm lûúåc, sàd, àïën luác êëy gùåp lúâi taâ laâm dao cuöåc xö xaát giûäa caác nghôa quên vaâ tr.357- 359). àöång, beân túái nöîi vûát boã ngöi àaám tay sai cuãa thûåc dên àaä xaãy ra Vïì àõa àiïím vua Duy Tên baáu nhû chiïëc giaây raách, bön ba úã phña taã ngaån söng Hûúng. Nghe bñ mêåt tiïëp xuác vúái Trêìn Cao gioá buåi. Àaä qua mêëy ngaây, loâng tiïëng hoâ heát, 50 lñnh khöë xanh ûáng Vên vaâ Thaái Phiïn àïí baân viïåc ngûúâi nhaáo nhaác, nhúâ coá phuã trûåc taåi toâa Khêm sûá dûúái quyïìn chó cûáu nûúác, tûâ trûúác àïën nay àaä Phuå chñnh àöìng têm deåp naån, huy cuãa Laänh binh Pagani, liïìn tiïën coá nhiïìu giaã thuyïët khaác nhau. vaän höìi àaåi cuåc, theo vïët tòm vïì phña àoá àïí can thiïåp, nhûng khi Coá thuyïët dûåa vaâo cêu hoâ Maái kiïëm thò keã sinh sûå àïìu laâ boån hoå àïën thò nghôa quên àaä ruát lui. Vò nhò cuãa cuå Ûng Bònh Thuác Daå àêìu soã phaãn nghõch Trêìn Cao lûåc lûúång chñnh àaä bõ tûúác khñ giúái Thõ: "Chiïìu chiïìu trûúác bïën Vên gêy ra töåi nghiïåt, viïåc löå ra nhûng caác chó huy khöng hay biïët Vùn Lêu. Ai ngöìi ai cêu ai sêìu bùæt tra nghõch Vên vaâ beâ àaãng gò, cûá cho tiïën haânh theo kïë hoaåch ai thaãm…" àïí cho rùçng núi àoá laâ boån Thaái Phiïn, Nguyïîn àaä àõnh laâ àïën nûãa àïm, vua Duy laâ bïën nûúác trûúác Phu Vùn Quang Siïu, Nguyïîn Àïì kheáp Tên rúâi khoãi hoaâng thaânh cuâng vúái Lêu. Hoåc giaã Thaái Vùn Kiïím vaâo töåi àaåi nghõch àïìu xûã cheám, ba sô phu, duâng möåt chiïëc thuyïìn khi viïët cuöën Cöë àö Huïë (1960) àöìng mûu coá nguyïn Taá lyá (hûu ài trïn söng Hûúng àïën möåt àõa cuäng cho biïët nhû thïë . trñ) Nguyïîn Thûúång Trung xûã àiïím bñ mêåt, taåi àêy vua seä trao sùæc Gêìn àêy, nhaâ nghiïn cûáu Voä àaánh trûúång ài àaây àöíi thaânh phong cho möåt söë laänh tuå. Lïånh cho Hûúng An trong baâi viïët Huyïìn khöí sai 9 nùm, nhûng chúâ xeát lûåc lûúång nghôa quên úã ngoaâi chúâ thoaåi bïën Vùn Lêu thò cho rùçng laåi lúâi khêíu cung chûúác lûúång tiïëng suáng nöí úã trong àïí hûúãng ûáng, àõa àiïím hai bïn bñ mêåt gùåp nghô xûã. Laåi Thöëng chïë vïå Thên nhûng chùèng bao giúâ coá tiïëng suáng nhau chñnh laâ Hêåu Höì sau lûng binh Trêìn Vùn Liïn laâ Thõ vïå caã, vò nhû àaä noái, lûåc lûúång chñnh àiïån Kiïën Trung trong Àaåi Nöåi kïì cêå n trong cêë m cung maâ àaä bõ tûúác khñ giúái vaâ àaä bõ cö lêåp. (Hoaâng thaânh Huïë). khöng phaát giaác ra àûúåc, nghô 10 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
Bến Thương Bạc, nơi vua Duy Tân lên thuyền xuất bôn biïëm xuöëng haâm Chûúãng vïå cho khúãi nghôa cuãa nhaâ vua. Chiïëu muöën cuãa Trêîm, àaä cöí suáy têët caã vïì hûu; coân laåi àïìu chiïíu theo àïì ngaây 29-4-1916. nhûäng ngûúâi cuâng chung nguyïån töåi nùång nheå cuâng 10 ngûúâi can Do túâ chiïëu bùçng chûä Haán voång àûúåc böåc löå vaâo möåt thúâi töåi dûå mûu laâm phaãn giao cho khöng àûúåc cöng böë, úã àêy laâ baãn cú töët laânh. Moåi ngûúâi àaä cuâng toâa kïët aán. vùn baãn àûúåc dõch tûâ chûä Phaáp, Trêîm baân baåc, röìi thaão ra möåt Kïë múâi xa giaá trúã vïì úã àaâi vò vêåy, chuáng töi xin pheáp àûúåc vùn kiïån cho lûu haânh khùæp núi, Trêën Bònh trong thaânh, ngaây cheáp laåi úã àêy nhû laâ möåt taâi nhùçm giaânh laåi di saãn cuãa töí tiïn 3 thaáng 6 höå töëng túái Nam kyâ. liïåu cêìn tham khaão vaâ nghiïn Höìng Baâng. Muâa Àöng, thaáng 10 laåi àoán Phïë cûáu thïm (Phêìn chuyïín dõch tûâ Sau àêy laâ Cûúng lônh cuãa àïë Thaânh Thaái tûâ Cap Saint Phaáp sang Viïåt do öng Nguyïîn Trêîm toám tùæt qua nhûäng àûúâng Jacques, cuâng àaáp taâu maáy túái Chñ Tònh, Viïån KHXH VN thûåc löëi lúán: cû truá úã àaão Reáunion thuöåc àõa hiïån): 1- Rêët coi troång viïåc thi haânh cuãa nûúác Àaåi Phaáp…" (Àaåi Nam "Thuêån theo yá Trúâi, Trêîm nhûäng nhiïåm vuå xaä höåi, àûúåc thïí thûåc luåc…, sàd, tr. 643). cöng böë Chiïëu chó Phuåc Quöëc: hiïån úã nguyïn tùæc cú baãn vïì sûå Qua àoá, ta thêëy hai àõa àiïím Tònh yïu Töí quöë c khiïë n trung thaânh vúái caác võ vua cuãa maâ nhaâ vua vaâ hai chñ sô Trêìn Trêîm khöng àöåi trúâi chung vúái triïìu Nguyïîn. Cao Vên, Thaái Phiïn gùåp gúä keã thuâ; àoá laâ nguyïn tùæc xûã thïë 2- Taåo dûång möåt Nhaâ nûúác chñnh laâ höì Tõnh Têm vaâ bïën trong quaá khûá cuãa caác võ vua lúán lêåp hiïën vúái khêíu hiïåu "Vò sûå Thûúng Baåc Huïë. cuäng nhû cuãa caác nhaâ aái quöëc hoaân thiïån cao nhêët trïn con Möåt tû liïåu múái àûúåc cöng anh minh. àûúâng Vùn Minh". böë gêìn àêy laâ túâ Chiïëu kïu goåi Tûâ tuöíi nhoã ngöìi lïn ngai 3- Thiïët lêåp möåt Hiïën chûúng khúãi nghôa cuãa vua Duy Tên. vua, àïën nay Trêîm tñnh àaä coá chñnh trõ liïn quan àïë n Nhaâ Tûâ trûúác àïën nay khöng thêëy mûúâi nùm trõ vò. Nhòn caãnh àêët nûúác lêåp hiïën vaâ nhûäng quyïìn taâi liïåu naâo àïì cêåp àïën túâ chiïëu nûúác Trêîm thêåt xiïët bao àau tûå do chñnh trõ. naây. Gêìn àêy, nhên kyã niïå n buöìn, tònh thïë cuãa vûúng triïìu 4- (Cêu naây àïì cêåp sûå tön 95 nùm khúã i nghôa cuã a nhaâ caâng àem laåi cho Trêîm nöîi thöëng troång caác tön giaáo hay möåt giaáo vua (2011), trïn baáo Àaâ Nùéng khöí biïët chûâng naâo. Têëm loâng phaái, khöng thêåt roä) ( Gc: Lúâi ngaây 14-5-2011,taác giaã Nguyïîn cuãa Trêîm ûu sêìu vò nhên dên ngûúâi dõch tûâ Haán sang Phaáp- Trûúng Àaân coá cöng böë nöåi dung àaä traãi qua nhûäng thúâi gian thûã TTT). túâ chiïëu bùçng tiïëng Phaáp lûu trûä thaách nùång nïì vaâ hai võ vua àaä Muåc àñch maâ Trêîm theo àuöíi úã Trung têm lûu trûä Haãi ngoaåi khöng trúã vïì. coá têìm quan troång lúán nhêët. Cêìn cuã a Phaá p úã Aix-en-Provence Mong muöën phuåc quöëc chaáy biïët rùçng con ngûúâi khi bùæt tay ANOM; taåi Vùn khöë Toaân quyïìn saáng trong têm can Trêîm, vaâ thûåc hiïån möåt mûu sûå naâo, phaãi Àöng Dûúng, höì sú 9588 nhan àöëi vúái Trêîm, àaä trúã thaânh möåt coá sûå phuâ höå cuãa Trúâi Àêët àïí àïì "Triïìu àònh An Nam. Cuöåc lyá do àïí trùn trúã, vò Trêîm vêîn coá thïí thaânh cöng. Vêåy thò, khi mûu loaån úã Huïë. Viïåc chaåy tröën chûa tòm thêëy möåt con àûúâng maâ Àêëng Chñ tön àaä biïíu thõ sûå vaâ lûu àaây vua Duy Tên, 1916", giaã i quyïë t thuêå n lúå i . YÁ Trúâ i àöìng caãm vúái con ngûúâi, chuáng coá taâi liïåu söë 33; àoá laâ chiïëu chó cuäng vûâa toã ra thuêån theo mong ta coân coá gò phaãi do dûå nûäa? SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 11
Chñnh vò vêå y , khöng chuá t phuå traách caác vêën àïì taâi chñnh Trêìn Cao Vên, cöë vêën cao chêåm trïî, Trêîm gûãi ài Chiïëu vaâ kinh tïë. cêëp, ngûúâi baão vïå Àûác Vua, chó naây vaâ àùåt vaâo àêy Danh - àïën àaåo nhún Lêm..., tûå phuå traách cöng taác quên sûå. dûå vaâ Tñnh mïå n h cuã a mònh. Thanh Minh, Thöëng chïë, ngûúâi Thaái Phiïn, phuå taá cöë vêën Trong têët caã moåi viïåc, Trêîm baão vïå àoaân tuây tuâng hoaâng gia, cao cêëp, phuå traách cöng taác taâi trao quyïìn haânh àöång cho Höìng phuå traách caác cöng taác quaãn trõ. chñnh vaâ kinh tïë. Viïåt, Hoaâng Anh, Thanh Minh - àïën àaåo nhún Nguyïîn..., Lêm Nhô, Thöëng soaái. vaâ Lam Giang, vúái sûå húåp taác tûå Lam Giang, Phoá Thöëng chïë, Nguyïî n Siïu, töí n g àöë c cuãa nhûäng ngûúâi coá têëm loâng Töíng àöëc Thaânh nöåi vaâ thaânh thaânh nöåi vaâ kinh àö…". cao caã trong ba kyâ cuãa Quöëc phöë Kinh àö, phuå traách haânh Qua dêîn chûáng tûâ caác tû gia Annam, duâ hoå laâ quan chûác, chñnh. liïåu múái àûúåc trñch dêîn úã trïn, viïn chûá c , àûúng nhiïå m hay Haå chiïëu chó ngaây 27 thaáng ta thêëy cuöåc khúãi nghôa cuãa khöng àûúng nhiïåm, caác nho 3 nùm Duy Tên thûá 10 vua Duy Tên bõ thêët baåi laâ sô, thên haâo, ngûúâi bònh dên, (Nguöìn: Baáo Àaâ Nùéng, ngaây do sûå vêån àöång tuyïn truyïìn vaâ têët caã àïìu vò muåc àñch theo 15-4-2011) khöng khön kheáo; thiïëu sûå àuöíi laâ àem laåi möåt kyã nguyïn Ngoaâi ra, cuäng theo thöng têåp trung laänh àaåo, tûâ àoá kïë Vùn Minh. tin tûâ taác giaã Nguyïîn Trûúng hoaåch bõ baåi löå nïn thûåc dên Ngay sau khi sûå nghiïåp hoaân Àaân, taåi Trung têm lûu trûä Haãi vaâ tay sai àaä ra tay àöëi phoá thaânh, têët caã nhûäng ai coá cöëng ngoaåi Aix-en-Provence, Phaáp, vaâ deåp tan. Nhûng qua àoá, ta hiïën seä àûúåc nhêån nhûäng phêìn trong Thû khöë Toaân quyïìn Àöng cuäng thêëy àûúåc tinh thêìn hy thûúã n g xûá n g àaá n g vaâ seä trúã Dûúng, taåi höì sú 4199, laâ "Baãn sinh quaã caãm, loâng yïu nûúác thaânh bêët tûã qua thúâi gian. baáo caáo vïì tònh hònh chñnh trõ cuãa cuãa nhaâ vua vaâ caác chñ sô qua Bêët cûá ai caãn trúã sûå nghiïåp Annam" do Le Marchant de Tri- túâ Chiïëu kïu goåi sô phu khúãi naây seä bõ truy töë vaâ trûâng phaåt gon àïì ngaây 10-7-1916 coá àoaån: nghôa chöëng Phaáp maâ hiïån khöng tha thûá. "Vaâo àïm 27 thaáng Tû 1916 nay àang lûu giûä taåi Trung Nay kñnh baáo". úã laâng Miïëu Böng - Quaãng Nam têm Lûu trûä Quöëc gia Haãi Phêìn cuöëi cuãa bûác Chiïëu naây àaä diïîn ra möåt cuöåc hoåp lúán cuãa ngoaåi Phaáp. Àöìng thúâi, saách coá ghi thïm nhûäng ngûúâi nhêån nhûäng ngûúâi mûu phaãn. Taåi àêy Àaå i Nam thûå c luå c do dõch àïí thi haânh. àaä thöng baáo chiïëu chó cuãa nhaâ giaã Cao Tûå Thanh múái xuêët Chuyïín àïí thi haânh: vua ra lïånh cho têët caã caác quan baãn àaä giaãi toãa àûúåc caác nghi - àïën àaåo nhún Trêìn..., tûå laåi trïn ba kyâ nöíi dêåy, bùæt àêìu vêën vïì võ trñ, àõa àiïím úã kinh Höìng Viïåt - chûác vuå vaâ cêëp bêåc: cuöåc àêëu tranh goåi laâ "Nghôa" - thaânh Huïë, núi nhaâvua vaâ Cöë vêën cao cêëp, Tïí tûúáng àïí cuãa nhûäng ngûúâi trung thaânh caác àöìng chñ cuãa mònh bñ mêåt phuåc hûng, phoâng vïå àoaân tuây - vaâo àïm möìng 2 raång ngaây gùåp gúä tiïëp xuác, àïí tûâ àoá xuêët tuâng hoaâng gia, phuå traách caác möìng 3 thaáng Tû - tûác möìng 3 bön ra khoãi hoaâng thaânh, dêën vêën àïì quên sûå. sang 4 thaáng Nùm. Chiïëu chó thên laänh àaåo cuöåc khaáng - àïën àaåo nhún Thaái..., tûå naây cuäng keâm theo thöng baáo chiïën chöëng thûåc dên caách Hoaâ n g Anh, Phoá cöë vêë n cao viïåc böí nhiïåm böën quan chûác àêy àuáng 100 nùm. cêëp, Töíng àöëc Hoaâng Thaânh, cao cêëp: Tiïë c thay mûu sûå àaä khöng thaânh! Hồ Tịnh Tâm nơi vua Duy Tân ra câu cá TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO: - Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Àaåi Nam thûåc luåc chñnh biïn Àïå luåc kyã Phuå biïn, Cao Tûå Thanh biïn dõch, Nxb. VHVN, 2011. - Phaåm Vùn Sún, Quên dên Viïåt Nam chöëng Têy xêm lûúåc (1847-1945) quyïín 3, Saâi Goân, 1971. - Nguyïîn Trûúng Àaân, "Chiïëu khúãi nghôa cuãa vua Duy Tên", baáo Àaâ Nùéng ngaây 15-4-2011. - Voä Hûúng An, "Huyïìn thoaåi bïën Vùn Lêu", Trang thöng tin àiïån tûã www.skydoor.net. 12 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
CHÂN DUNG VUA DUY TÂN qua một vài sử liệu mới Lưu Anh Rô N gay tûâ khi coân beá, ngûúâi Phaáp àaä khöng ngûâng giaám saát, theo doäi, "thuêìn dûúäng" Duy Tên theo yá àöì cuãa hoå, nhûäng mong sau naây khi lúán lïn, öng seä laâ möåt öng vua "dïî baã o ", laâ cöng cuå àùæc lûåc cho cöng cuöåc khai thaác thuöåc àõa cuãa Phaáp, àïí "chuáng ta coá thïí sûã duång nhaâ vua phuåc vuå chuáng ta", nhû viïn Khêm sûá Trung kyâ àaä tûâng tuyïn böë. Tuy nhiïn, tûâ hònh dung, tûúáng maåo luác àûúåc choån lïn ngöi nhû ngûúâi Phaáp àaánh giaá laâ "àêìn Chân dung àöån", cuâng vúái thúâi gian, võ vua Duy Tân vua treã àoá àaä cho thêëy öng laâ möåt àûáa treã thöng minh, hiïëu hoåc. Taåi bûác àiïån 1T àaánh ài tûâ Vuäng Taâu, ngaây 14-6-1915, Toaân quyïìn Àöng VUA DUY TÊN LAÂ MÖÅT VÕ VUA YÏU NÛÚÁC NHIÏÅT THAÂNH, Dûúng gûãi cho Böå trûúãng Böå ÖNG ÚÃ NGÖI BAÁU KHÖNG LÊU NHÛNG ÀAÄ ÀÏÍ LAÅI TRONG Thuöåc àõa Phaáp, thuêåt laåi LOÂNG DÊN TÖÅC HÒNH AÃNH MÖÅT VÕ VUA TREÃ TUÖÍI, COÁ NHÊN viïåc giaáo duåc vua Duy Tên CAÁCH LÚÁN, QUYÏËT LOÂNG ÀAÁNH ÀUÖÍI THÛÅC DÊN PHAÁP XÊM theo àõnh hûúáng cuãa hoå, coá LÛÚÅC, MÛU CÊÌU ÀÖÅC LÊÅP, TÛÅ DO CHO DÊN TÖÅC. CUÂNG VÚÁI àoaån: "Àaä choån ngûúâi daåy THÚÂI GIAN, VÕ VUA NHOÃ TUÖÍI ÀOÁ ÀAÄ LAÂM CHO "CHÑNH nhaâ vua, laâ öng Eberhardt - Tiïën sô khoa hoåc, vaâ sau böí QUYÏÌN BAÃO HÖÅ" PHAÁP PHAÃI NGAÅC NHIÏN VAÂ NÏÍ PHUÅC. sung thïm trong möåt thúâi BÙÇNG MÖÅT SÖË TAÂI LIÏÅU HIÏÅN COÂN LÛU TRÛÄ TAÅI TRUNG gian öng Aurousseau úã kyá TÊM LÛU TRÛÄ QUÖËC GIA HAÃI NGOAÅI (PHAÁP), CHUÁNG TÖI XIN tuác xaá trûúâng Viïîn Àöng. DÛÅNG LAÅI ÀÖI NEÁT VÏÌ CHÊN DUNG NHAÂ VUA YÏU NÛÚÁC Viïåc giaáo duåc naây àaåt kïët VAÂ ÀAÁNG KÑNH NAÂY. quaã khaã quan. Nhaâ vua treã noái vaâ viïët thöng thaåo tiïëng Phaáp, ngûúâi ta coá thïí cho SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 13
rùçng trong möåt bònh diïån röång, öng ta tû duy bùçng tiïëng Phaáp. Nhúâ trñ thöng minh tuyïåt vúâi, öng ta àaä bûúác àêìu nùæm àûúåc vùn chûúng vaâ khoa hoå c … Viïåc hoåc chûä Haán àöëi vúái öng laâ cêìn thiïët nïn àaä daânh têët caã caác buöíi saáng nhûng dûúâng nhû nhaâ vua khöng thñch thuá lùæm"(2). Àiïìu àaáng noái laâ, duâ àûúåc giaáo duåc theo phong caách chêu Êu, song Nguyïîn Phuác Vônh San cuäng khöng laâ ngoaåi lïå, khi àûúåc giaáo duåc, chùm soác theo lïî giaáo phûúng Àöng. Nhaâ vua vêîn bõ meå cuãa mònh cho ùn àoân bùçng roi voåt, möîi khi nhaâ vua coá àiïìu gò sai. Tûâ thûåc tïë phuä phaâng maâ ngûúâi Phaáp vaâ nhûäng quan laåi cao cêëp mang danh Thûúång thû trong Phuã Phuå chñnh cêëu kïët vúái nhau, o eáp nhaâ vua vaâo khuön khöí "buâ nhòn" àaä Bức Chiếu của vua Duy khiïën cho öng phaãi suy nghô Tân bằng tiếng Pháp lưu tại vaâ ngaây caâng phaãi phaãn ûáng Trung tâm lưu trữ Quốc gia gay gùæt hún. Caâng ngaây caâng hải ngoại Pháp lúá n lïn, vua Duy Tên caâ n g thêëy àûúåc vai troâ, traách nhiïåm cuãa mònh àöëi vúái quöëc gia, xaä thïí hiïån sûå lo lùæng theo chiïìu xui khiïën, vò àiïìu àêìu tiïn cuãa tùæc; öng cuäng thêëy àûúåc mònh hûúáng laâ ngaây caâng lúán lïn, vua yïu saách laâ mong cho ngûúâi cha laâ möåt ngûúâi khöng coá thûåc Duy Tên laåi kïë thûâa nhûäng "têåt cuãa töi trúã laåi ngai vaâng"(5). quyïì n . Nhaâ vua tûâ n g têm xêëu" cuãa Thaânh Thaái. Trong baáo Lõch sûã àaä ghi laåi sûå phaãn sûå: "Tûâ khi lïn ngöi àïën nay, caáo gûãi Toaân quyïìn Àöng Dûúng ûáng quyïët liïåt àêìu tiïn cuãa Duy trêîm khöng caãm thêëy vui veã ngaâ y 14-10-1915, Khêm sûá Tên àöëi vúái thûåc dên Phaáp laâ vuå gò”(2). Tûâ thûåc taåi "hûäu danh Trung kyâ cho rùçng: "Àiïìu quan Khêm sûá Maheá cho àaâo lùng vua vö thûåc" àoá, tûâ nöîi nhúá vua cha troång nhêët maâ caác àaåi thêìn cuäng Tûå Àûác, vuå àaâo cöí vêåt taåi hoaâng Thaânh Thaái bõ lûu àaây núi àêët nhû töi àaä biïët sûå viïåc cuãa vua cung vaâ sûå kiïån öng àoâi xem xeát khaách quï ngûúâi xa xöi, nhêån Thaânh Thaái, thò chuáng töi cuäng laåi hiïåp ûúác maâ caác tiïn àïë àaä kyá thûác, tñnh caách, haânh àöång cuãa àaä phaát hiïån úã öng vua treã naây kïët vúái Phaáp trûúác àoá. nhaâ vua möîi ngaây thïm thay nhûäng tñnh caách xêëu àaáng tiïëc Vaâo nûãa cuöëi nùm 1915, diïîn àöíi: "Ngûúâi treã tuöíi naây ngaây cuãa vua cha"(4). Àöëi vúái vua Duy ra döìn dêåp hai vuå khai quêåt ngaây àûúåc hoåc têåp, kiïën thûác Tên, öng luön giûä kñn trong loâng trong hoaâng cung àïí tòm nhûäng àûúåc chñn muöìi, vaâ coá thïí tiïn niïìm nhúá thûúng, kñnh yïu vúái kho baáu vêåt, maâ àûáng àùçng sau àoaán trûúác, öng seä trúã thaânh vua cha Thaânh Thaái vaâ theo öng noá laâ baân tay cuãa chñnh quyïìn naån nhên cuãa sûå caám döî vïì thò: "Tûâ lêu, töi coá yá àõnh àûa thuöåc àõa. Vuå thûá nhêët diïîn ra uy quyïìn maâ dûúái mùæt öng laâ yïu saách lïn nhaâ nûúác Phaáp, vaâ o ngaâ y 16-8-1915, khi vua nhûäng haâo quang lêëp laánh, khi nhûng töi tin rùçng nïëu töi noái Duy Tên àang ài nghó maát úã öng ta muöën thûåc hiïån àûúåc vúái caác võ Thûúång thû cuãa töi thò Cûãa Tuâng. Chó àïën khi trúã vïì, tûác khùæc hoaâi baäo cuãa mònh. kïë hoaåch cuãa töi seä khöng triïín nhaâ vua múái biïët vïì vuå viïåc naây, Coá thïí suy àoaán thïm rùçng, khai àûúåc. Vò vêåy, töi muöën taåo öng àaä la rêìy caác võ Thûúång thû yá tûúãng cuãa öng ta coá thïí laâ ra tònh traång höîn loaån vaâ gêy ra trong Phuã Phuå chñnh rêët dûä. mong muöën àûa vua cha trúã cuöåc nöíi dêåy trong nûúác, àïí buöåc Nhûng àïën ngaây 7-10-1915, laåi laåi lïn ngöi…"(3). Cuäng àïì cêåp nhaâ nûúác Phaáp phaãi mang laåi diïîn ra vuå àaâo búái thûá hai, luác àïën möëi quan hïå cuãa cha con hoâa bònh vúái viïåc quan têm àïën nhaâ vua àang úã hoaâng cung. Thaânh Thaái - Duy Tên, nhûng nhûäng àiïìu kiïån cuãa töi. Àêy Nhaâ vua àaä phaãn ûáng gay gùæt, Khêm sûá Phaáp luác bêëy giúâ thò khöng phaãi quyïìn lúåi caá nhên àïën mûác Khêm sûá Trung kyâ caãm 14 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
phuåc tuâng…"(7). Tiïëp nhûäng àiïìu bêët bònh vaâ thiïåt àoá, vua Duy Tên àoâi haåi. Caác võ Thûúång thû noái rùçng, xem xeát viïåc thûåc hiïån hoå khöng hiïíu àûúåc tñnh nïët cuãa Hiïåp ûúác Giaáp Thên nhaâ vua vaâ khöng thïí naâo tham 1884, möåt sûå kiïån coá dûå vaâo caác tuyïn böë laå luâng àoá. tñnh chêët nghiïm troång Nhaâ vua àaáp laåi möåt caách khö hún rêët nhiïìu. Chuáng khan: "Trong trûúâng húåp naây, ta ta haäy nghe chñnh viïn seä tûå mònh àaãm nhêån sûá mïånh Khêm sûá thuêå t laå i naây, àïí àoâi hoãi Toâa khêm sûá vaâ sûå kiïån naây qua baáo Toaân quyïìn Àöng Dûúng phaãi caáo 195S ngaây 19-11- tön troång tuyïåt àöëi baãn Hiïåp ûúác 1915 gûãi Toaân quyïìn nùm 1885"(8). Àöng Dûúng: "Ngaâ y Chñnh tinh thêìn yïu nûúác 7 thaáng 11 trong buöíi nöìng naân àoá, chñnh khaát voång thiïët triïìu theo thûúâng mûu cêìu möåt nûúác Viïåt Nam lïå àïìu coá mùåt caác võ tûå do, àöåc lêåp nïn vua Duy Tên Thûúång thû, caác hoaâng nhanh choáng taán àöìng vaâ cuâng vúái tûã, möåt vaâi quan laåi Thaái Phiïn - Trêìn Cao Vên àûáng cêëp cao trong hoaâng ra laänh àaåo cuöåc khúãi nghôa Duy cung. Trong cuöåc thiïët Tên nùm 1916. Sau khi khúãi triïìu naây, caác thaânh nghôa thêët baåi, bõ thûåc dên Phaáp viïn Phuã Phuå chñnh bùæt, öng vêîn giûä vûäng tû caách baáo cho nhaâ vua biïët cuãa möåt võ vua yïu nûúác, nghôa laâ töi àaä trúã vïì Huïë khñ, cûúng cûúâng. vaâ múâi nhaâ vua àïën Qua caác taâi liïåu múái nïu trïn, gùå p khi töi vûâ a trúã chuáng ta thêëy vua Duy Tên laâ vïì. Nhaâ vua traã lúâi: möåt têëm gûúng saáng trong hoaân "Hoå coá bùçng loâng àïën caãnh nûúác nhaâ rúi vaâo voâng nö chaâ o töi khöng, maâ lïå cuãa thûåc dên Phaáp. Öng xûáng thêëy rêët lo lùæng, phaãi baáo caáo nhû vêåy hoå seä rêët vinh dûå vaâ àaáng laâ möåt trong nhûäng võ vua chi tiïët vaâ xin yá kiïën cuãa Toaân àûúåc tûúãng thûúãng, nïëu nhû hoå anh huâng dên töåc trong lõch sûã quyïìn Àöng Dûúng. Trong baáo khöng àïën thùm töi thò chùèng cuãa dên töåc ta vêåy. caáo 181S, ngaây 14-10-1915 gûãi coá tûúãng thûúãng gò cho hoå caã!". Toaân quyïìn, Khêm sûá Charles Caác võ Thûúång thû giaäi baây vúái CHUÁ THÑCH: thuêå t laå i rùç n g: "Caâ n g ngaâ y nhaâ vua vïì thaái àöå khaác thûúâng caâng lúán lïn, öng ta muöën thïí àoá, mong nhaâ vua àûâng àïí coá 1. Bûá c àiïå n 1T àaá n h ài tûâ hiïån quyïìn lûåc cuãa mònh möåt nhûäng lúâi noái lêîy, phaãi suy nghô Vuä n g Taâ u , ngaâ y 14-6-1915 cuã a caách thûúâng xuyïn vaâ maå nh trûúác luác noái. Nhaâ vua traã lúâi Toaân quyïìn Àöng Dûúng gûãi cho meä, khöng coân tön troång caác võ vúái möåt gioång quaã quyïët: "Khi Böå trûúãng Böå Thuöåc àõa Phaáp. Höì Thûúång thû nhû trûúác nûäa. Àiïìu töi quyïët àõnh möåt àiïìu gò töi seä sú 9588, Phöng Toaân quyïìn Àöng naây thêåt àaáng súå cho tûúng lai. khöng nûúng tay. Töi biïët quyïìn Dûúng, Trung têm Lûu trûä quöëc Vúái sûå caãnh baáo cuãa quaá khûá, cuãa töi vaâ nhûäng viïåc töi phaãi gia haã i ngoaå i Phaá p taå i Aix-en- töi rêët lo, nïn baáo àïí ngaâi roä laâm!". Nhaâ vua noái thïm, nïëu Provence. vaâ muöën thaão luêån vïì phûúng caác võ Thûúång thû khöng biïët 2. Taâi liïåu söë 29, höì sú 65530. hûúá n g giaá o duå c nhaâ vua vúá i caác Hiïåp ûúác, öng seä cho thêëy 3. Taâi liïåu söë 64, Höì sú 65530, nhûäng biïån phaáp coá thïí àûúåc rùçng, caác Hiïåp ûúác àaä khöng nàd. nhùçm giaãm khoá khùn maâ nhûäng àûúåc tön troång. Sau àoá, nhaâ vua 4. Taâi liïåu söë 209, Höì sú 9588, àaåi diïån cuãa chñnh phuã baão höå ra lïånh cho thû kyá àoåc baãn Hiïåp nàd. seä gùåp phaãi"(6). "Khi àaä trûúãng ûúác nùm 1885, khi àoåc xong, öng 5. Taâi liïåu 253. Höì sú 9588, nàd. thaânh nhaâ vua seä nùæm toaân böå baão Chñnh phuã baão höå khöng tön 6. Taâi liïåu söë 209, Höì sú 9588, quyïìn haânh vaâ nhûäng viïåc nhû troång nhûäng àiïìu khoaãn cuãa baãn hiïån àûúåc lûu taåi Trung têm lûu trûä vûâa xaãy ra, baáo hiïåu trûúác cho giao ûúác àoá, öng coá yá àõnh cûã möåt Quöëc gia haãi ngoaåi (Phaáp). caác võ Thûúång thû rùçng, hoå seä àaåi diïån toaân quyïìn vïì vêën àïì 7. Taâi liïåu söë 209, Höì sú 9588, gùåp trúã ngaåi khi nhaâ vua thûåc naây àïí baân baåc vúái Chñnh phuã nàd. thi viïåc chuyïn chïë theo yá cuãa Phaáp, choån võ Thûúång thû Böå 8. Thûåc ra laâ 1884 - trong nguyïn mònh. Öng noái rùçng öng sinh ra Lïî lo viïåc naây, chuyïín nhûäng göëc chuá thñch, sûãa laåi sûå nhêìm lêîn laâ àïí chó huy chûá khöng phaãi àïí thónh cêì u , trong àoá toá m tùæ t khi viïët laâ 1885. SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 15
Giải nghĩa một số địa danh TRONG CỔ SỬ VIỆT QUA phép phiên thiết Hán Nôm Nguyễn Đức Tố Lưu M öåt êm Nöm thûúâng khöng coá CHÛÄ HAÁN CUÄNG NHÛ CHÛÄ NÖM LAÂ NHÛÄNG LOAÅI chûä Haán vúái êm tûúng ûáng nïn CHÛÄ BIÏÍU YÁ, KHÖNG PHAÃI BIÏÍU ÊM, NÏN ÀÏÍ GHI thúâi xûa caách àïí ghi caác êm CHUÁ CAÁCH ÀOÅC CUÃA CAÁC CHÛÄ NAÂY TÛÂ THÚÂI ÀÖNG Nöm naây trong vùn viïët laâ duâng pheáp HAÁN NGÛÚÂI TA ÀAÄ DUÂNG PHEÁP PHIÏN THIÏËT. PHIÏN phiïn thiïët, sûã duång 2 kyá tûå chûä Haán àïí THIÏËT (反切) LAÂ DUÂNG HAI CHÛÄ RIÏNG REÄ ÀÏÍ GHI kyá 1 êm Nöm. Lêu ngaây, do chó thöng CHUÁ MÖÅT ÊM CUÃA CHÛÄ KHAÁC, LÊËY THANH (PHUÅ qua caác thû tõch lûu laåi, 2 kyá tûå naây trúã thaânh tïn goåi cuãa àõa àiïím hay nhên ÊM) CUÃA CHÛÄ ÀÊÌU GHEÁP VÚÁI VÊÅN (VÊÌN) CUÃA CHÛÄ vêåt thay cho êm Nöm ban àêìu. Ngûúâi SAU ÀÏÍ TAÅO THAÂNH MÖÅT ÊM. PHEÁP PHIÏN THIÏËT àúâi sau dïî nhêån nhêìm rùçng 2 chûä naây ÀÛÚÅC AÁP DUÅNG KHÖNG CHÓ TRONG VIÏÅC XÊY DÛÅNG coá yá nghôa nhêët àõnh vïì àöëi tûúång àûúåc CAÁC TÛÂ ÀIÏÍN CHÛÄ HAÁN ÚÃ TRUNG QUÖËC, MAÂ ÚÃ goåi àïën maâ quïn ài rùçng àoá vöën chó laâ NÛÚÁC TA THÚÂI XÛA ÀÊY LAÂ CAÁCH ÀÏÍ GHI CAÁC ÀÕA 2 kyá tûå ghi êm, khöng hïì mang nghôa DANH, NHÊN DANH TRONG TIÏËNG NÖM VAÂO VÙN liïn quan. Coá thïí kïí möåt loaåt caác laâng Viïåt cöí coá BAÃN. TÒM HIÏÍU CAÁC TÏN CHÛÄ TAÅO NÏN BÚÃI PHEÁP "tïn chûä" laâ tïn phiïn thiïët tûâ tïn Nöm PHIÏN THIÏËT TÛÂ ÊM NÖM CHO PHEÁP GIAÃI MAÄ ÀÛÚÅC nhû laâng Vaâ úã xaä Trung Hûng, Sún Têy YÁ NGHÔA THÊÅT SÛÅ VÖËN COÁ CUÃA CAÁC TÏN GOÅI NAÂY coá tïn chûä laâ Vên Giaâ (Vên Giaâ àoåc phiïn TRONG LÕCH SÛÃ CÖÍ ÀAÅI NÛÚÁC TA. thiïët cho êm Vaâ). Laâng Dêìm laâ thön Xêm Dûúng úã xaä Ninh Súã, Thûúâng Tñn (Xêm 16 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
Dûúng àoåc phiïn thiïët Dêìm). Laâng Cöí Hiïìn, coân goåi ÚÃ àïìn Huâng taåi nuái Nghôa Lônh (xaä Huy Cûúng, laâ traåi Quyïìn hay thaânh Queân, úã xaä Tuyïët Nghôa, Viïåt Trò, Phuá Thoå) nay coân cêu àöëi(2): Quöëc Oai (Cöí Hiïìn thiïët Quyïìn – Queân). 天書定分正統肇明都百粵山河惟有祖 Nhiïìu tïn àõa danh, nhên danh cuãa ngûúâi Viïåt 光岳協靈故宮成萃廟三江襟帶尚朝尊 àaä àûúåc giaãi thñch laâ do tiïëng Nöm cöí coá caác töí húåp Thiïn thû àõnh phêån, chñnh thöëng triïåu Minh phuå êm keáp nïn khi cheáp bùçng chûä Haán àûúåc phiïn àö, Baách Viïåt sún haâ duy hûäu töí êm thaânh 2 chûä. Vñ duå, tïn huyïån Cêu Lêåu àûúåc Quang nhaåc hiïåp linh, cöë cung thaânh tuåy miïëu, cho laâ phiïn êm tûâ klêu – trêu(1). Hay tïn huyïån Tam Giang khêm àaái thûúång triïìu tön. Luy Lêu (Doanh Lêu) laâ phiïn êm cuãa cöí êm blêu/ Dõch: tlêu – dêu. Nay, nïëu aáp duång pheáp phiïn thiïët cho Saách trúâi àõnh chöën, chñnh thöëng dûång Minh nhûäng tïn goåi naây seä cho caác liïn hïå àún giaãn vaâ àö, nuái söng Baách Viïåt duy coá töí roä raâng, khöng cêìn vêån duång cöí êm. Cêu Lêåu thiïët Nuái toãa linh thiïng, cung cuä lêåp miïëu àïìn, möåt Cêu – Chêu - Trêu. Doanh Lêu thiïët Dêu. daãi Tam Giang hûúáng vïì nguöìn. Vêån duång pheáp phiïn thiïët kïët húåp vúái caác tû Cêu àöëi naây chó ra rùçng Minh àö cuãa caác vua liïåu dên gian cho pheáp giaãi nghôa möåt söë tïn goåi Huâng laâ àêët Phong Chêu, núi coá ba con söng Àaâ, trong cöí sûã Viïåt. Lö, Thao (Tam Giang) höåi tuå úã ngaä ba Viïåt Trò. Võ vua àêìu tiïn cuãa ngûúâi Viïåt àûúåc Lônh Nam chñch Àö kyâ àoáng coäi Mï Linh quaái nhùæc àïën trong "Truyïån hoå Höìng Baâng" laâ Àïë Àõa danh Mï Linh laâ núi Hai Baâ Trûng àoáng Minh(3), laâ ngûúâi àaä lêåp Minh àö úã Phong Chêu. àö sau khi khúãi nghôa chöëng giùåc Haán thaânh cöng. Àïë Minh àûúåc thúâ phuång úã vuâng Phuá Thoå dûúái tïn Àõa danh naây àûúåc GS. Trêìn Quöëc Vûúång giaãi Huâng triïìu Thaánh töí Cao Sún Minh Vûúng trong thñch laâ tïn ghi cöí êm Mling hay Mlang, maâ theo caác thêìn tñch taåi àêy. tiïëng caác dên töåc úã Têy Nguyïn coá nghôa laâ "möåt Baâ Trûng "quï úã Chêu Phong"(4), thuöåc doâng loaâi chim", tûâ àoá ài àïën kïët luêån Hai Baâ Trûng doäi "Laåc Huâng chñnh thöëng", phêët cúâ khúãi nghôa thuöåc böå töåc thúâ chim laâm vêåt töí. Nay aáp duång chöëng giùåc, dûång nûúác àoáng úã Minh àö – Phong pheáp phiïn thiïët cho tïn goåi naây coá Mï Linh thiïët Chêu, hoaân toaân húåp lyá. Mï Linh thúâi Trûng Minh, tûác laâ tïn Nöm cuãa àõa danh Mï Linh thûåc Vûúng laâ caã vuâng àêët Têy Thöí - Phong Chêu ra laâ Minh. Àö kyâ Mï Linh hay Minh àö cuãa Hai röång lúán, khöng chó laâ möåt huyïån ngoaåi thaânh Baâ Trûng laâ núi naâo? Haâ Nöåi nhû bêy giúâ. SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 17
Àuâng, nhû vêåy laâ võ thêìn khöíng löì Huyïìn Thiïn Trêën Vuä, tûác laâ võ thêìn àûúåc thúâ úã Quaán Thaánh taåi Höì Têy, Haâ Nöåi. Sûå truâng húåp giûäa tïn phiïn êm (Àöíng – Àuâng) vaâ tïn phiïn thiïët (Phuâ Àöíng – Böíng) àaä dêîn àïën sûå nhêìm lêîn giûäa 2 nhên vêåt naây trong caác sûå tñch, cuäng nhû trong quan niïåm vïì Tûá bêët tûã nûúác Nam. Àûác thaánh Chiïm Lyá Öng Troång Trong söë tûá linh thêìn àûúåc kïí àïën thò thêìn Hûúng laâ Lyá Öng Troång úã laâng Thuåy Hûúng hay laâng Cheâm, nay laâ àêët quêån Tûâ Liïm, Haâ Nöåi. Trong àònh Cheâm coân lûu bûác chaåm phûúång haâm thû vúái baâi thú Tûá linh thi, tûúng truyïìn àûúåc laâm tûâ thúâi Cao Biïìn. Caái tïn Tûâ Liïm àûúåc GS. Trêìn Quöëc Vûúång nhêån àõnh laâ tïn phiïn êm cuãa êm Nöm cöí tlem – treâm. Chñnh xaác hún, aáp duång pheáp phiïn thiïët coá Tûâ Liïm thiïët Tiïm – Chiïm – Cheâm. Tûâ Liïm laâ tïn phiïn thiïët cuãa laâng Cheâm, khöng phaãi phiïn êm Nöm cöí. Tïn Cheâm hay Chiïm úã àêy coá nghôa gò? Xem laåi truyïån Lyá Öng Troång, ngûúâi àûúåc Têìn Thuãy Hoaâng troång duång, phong laâm tûúáng trêën giûä àêët Lêm Thao. Àaåi Nam quöëc sûã diïîn ca kïí: Hiïëu liïm nheå bûúác thanh vên Laâm quan hiïåu uáy àem quên ngûä Höì Uy danh àaä khiïëp Hung Nö Ngûúâi vïì Nam quöëc hònh àöì Bùæc phûúng. Coá Hung Nö àoåc thiïët laâ Höì, 2 tûâ naây cuâng duâng chó quên giùåc maâ Lyá Öng Troång àaä ngùn giûä nhû trong àoaån thú trïn. Khu vûåc liïn quan túái "Chiïm" vaâ "Höì" thúâi Têìn thò phaãi laâ vuâng phña Nam nûúác Böíng vaâ Àöíng, hai võ töëi linh thêìn nûúác ta vò truyïìn thuyïët Viïåt cho biïët phña Nam nûúác Nam Vùn Lang laâ nûúác Höì Tön, tiïìn thên cuãa quöëc gia Tïn goåi Phuâ Àöíng cuãa ngûúâi anh huâng laâng ngûúâi Chiïm sau naây. Doáng àaä àûúåc caác hoåc giaã quan têm baân luêån khaá Thêìn tñch àònh Cheâm(6) ghi: "Lyá Öng Troång àûúåc nhiïìu. Cao Huy Àónh liïn hïå tïn Àöíng vúái caác tïn Huâng Vûúng phong chûác Chó huy sûá. Ngaâi giuáp Àuâng, Tuâng, Döng, vúái tñnh caách khöíng löì, döng töë, vua deåp yïn caác loaåi giùåc hay quêëy nhiïîu biïn giúái sêëm seát. Coân GS. Trêìn Quöëc Vûúång cho rùçng Phuâ phña Têy vaâ phña Nam khiïën chuáng súå khöng daám Àöíng laâ ghi êm Nöm cöí bloãng hay blöíng. xêm phaåm búâ coäi nûúác Vùn Lang". Thêìn tñch àònh AÁp duång pheáp phiïn thiïët coá Phuâ Àöíng thiïët Traåo Thön (Àa Löåc, Ên Thi, Haãi Dûúng, quï meå Phöíng hay Böíng (caác phuå êm ph- vaâ b- chuyïín àöíi Lyá Öng Troång) coân viïët Lyá Öng Troång àaánh giùåc cho nhau trong cöí êm). Lúâi tiïëm bònh Viïåt Àiïån "Ai Lao vaâ Chiïm Thaânh". Nhûäng tû liïåu naây cho u linh cuãa tiïën sô thúâi Lï laâ Cao Huy Diïåu cheáp thêëy Lyá Öng Troång laâm tûúáng nhaâ Têìn trêën giûä "Hûúng, Böíng, Àöíng, Àùçng laâ böën võ töëi linh cuãa vuâng àêët phña Têy Nam, laâ khu vûåc ngûúâi Chiïm nûúác ta". Thêìn Böíng, möåt trong 4 võ töëi linh thêìn hay ngûúâi Chùm. Lyá Öng Troång laâ ngûúâi Viïåt, lêåp cuãa nûúác Nam, chñnh laâ Thaánh Gioáng. Thaánh cöng nghiïåp trïn àêët Viïåt, chûá khöng phaãi sang Gioáng àûúåc goåi laâ Phöíng – Böíng búãi vò múái lïn 3 têån tónh Cam Tuác bïn Trung Quöëc àïí chöëng giùåc tuöíi ùn cúm caâ cuãa laâng maâ lúán "phöíng", nhanh nhû phûúng Bùæc cho nhaâ Têìn. Do sûå lêîn löån vïì chûä thöíi, cûúäi ngûåa sùæt àaánh giùåc Ên. Thùæng giùåc ngaâi nghôa taåo nïn búãi pheáp phiïn thiïët (Hung Nö thiïët boã muä aáo lïn nuái Soác Sún röìi bay "böíng" vïì trúâi. Höì) dêîn àïën cöng tñch vaâ sûå nghiïåp cuãa Lyá Öng Vêåy coân võ linh thêìn coá tïn Àöíng àûúåc nhùæc àïën Troång àaä bõ àùåt ngûúåc chiïìu Nam – Bùæc. laâ ai? Võ thêìn naây àûúåc biïët thöng qua thêìn tñch Sûã duång pheáp phiïn thiïët àïí àoåc caác tïn goåi àõa àïìn Böå Àêìu thuöåc xaä Thöëng Nhêët, Thûúâng Tñn, àiïím vaâ nhên vêåt trong cöí sûã, kïët húåp vúái nhûäng dûä Haâ Nöåi. Núi àêy thúâ Àöíng Soác Thiïn Vûúng Huyïìn liïåu cuãa vùn hoáa dên gian taåi caác di tñch vaâ trong Thiïn Àaåi Thaánh(5). Trong àïìn coá bûác tûúång Àöíng caác thêìn tñch coân lûu laåi cho pheáp hiïíu àuáng hún Thiïn Vûúng bùçng àêët nung lúán, cao túái 7-8m, vïì lõch sûã nûúác ta thúâi cöí àaåi. àang ra tay diïåt trûâ thuãy quaái. Thêìn Àöíng hay öng (Xem tiïëp trang 28) 18 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
Có hay không MỘT HIỆP ƯỚC THƯƠNG MẠI BỊ BỎ LỠ? Bùi Thị Huyền CAÁCH ÀÊY KHAÁ LÊU, NHÊN KYÃ NIÏÅM SÛÅ KIÏÅN 170 NÙM PHAÁI ÀOAÂN THÛÚNG MAÅI MYÄ ÀÏËN VIÏÅT NAM XIN TIÏËP KIÏËN VUA MINH MAÅNG (1820-1840) ÀÏÍ BAÂN VÏÌ VIÏÅC GIAO THÛÚNG, TRÏN TAÅP CHÑ XÛA&NAY (CÚ QUAN HÖÅI KHOA HOÅC LÕCH SÛÃ ) SÖË 95, THAÁNG 7/2001 COÁ ÀÙNG BAÂI VIÏËT CUÃA TAÁC GIAÃ PHAÅM XANH VÚÁI TIÏU ÀÏÍ "HÚN 170 NÙM TRÛÚÁC MÖÅT DÛÅ THAÃO HIÏÅP ÛÚÁC THÛÚNG MAÅI HOA KYÂ- VIÏÅT NAM BÕ BOÃ LÚÄ". SAU KHI THUÊÅT LAÅI QUAÁ TRÒNH ÀÏËN VIÏÅT NAM HAI LÊÌN (VAÂO NÙM 1832 VAÂ 1836) CUÃA EDMUND ROBERT, ÀÙÅC PHAÁI VIÏN CUÃA TÖÍNG THÖËNG HÚÅP CHUÃNG QUÖËC HOA KYÂ, TAÁC GIAÃ BAÂI VIÏËT ÀAÄ NHÊÅN ÀÕNH: "N hû vêåy, sûå thêët baåi saách àoá àaä goáp phêìn laâm ngheâo Minh Maång àaä noái "cêåp dõch kyâ cuã a hai chuyïë n ài àêët nûúác, àaä àêíy àêët nûúác túái thû àa bêët hiïåp thûác" (thû coá cuãa E.Robert khöng hoåa xêm lùng, vaâ khi bõ xêm nhiïìu chöî khöng húåp thïí thûác) thuöåc vïì öng vaâ chñnh phuã Hoa lùng thò mêët nûúác." (X&N söë 95) nïn vua coá duå "bêët têët àêìu àïå" Kyâ maâ thuöåc vïì phña triïìu àònh Sûå thêåt coá àuáng nhû nhêån (khöng cêìn àïå trònh). Sûå kiïån Huïë. Möåt cú höåi thiïët lêåp quan àõnh trïn khöng naây coá cheáp trong saách Minh hïå thûúng maåi vúái Hoa Kyâ àaä bõ Vïì viïåc Edmund Robert (êm Mïånh chñnh yïëu (quyïín 25) vaâ triïìu àònh Huïë dûúái thúâi Minh Haá n laâ : Nghôa Àûá c Mön La Àaåi Nam thûåc luåc (quyïín 86). Maång khûúác tûâ, boã qua búãi caác Baách) àïën Viïåt Nam dûúái thúâi Saách Minh Mïånh chñnh yïëu chñnh saách "bïë quan toãa caãng", vua Minh Maång, caác saách sûã cheáp: "Quöëc gia Nhaä-Di-Lyá sai "ûác thûúng" thiïín cêån cuãa triïìu do Quöëc sûã quaán biïn soaån àïìu sûá thêìn túái dêng quöëc thû yïu àònh…". Tûâ àoá, taác giaã kïët luêån: cheáp öng ta àaä àïën Viïåt Nam 2 cêìu thöng hiïëu vúái Viïåt Nam. "Vêåy laâ àaä roä. Möåt phña, duâ lêìn. Lêìn thûá nhêët vaâo thaáng 11 Thuyïìn cuãa sûá böå bõ soáng daåt coá nöî lûåc àïën àêu maâ phña bïn nùm Minh Maång thûá 13 (thaáng gheá vaâo vuâng duyïn haãi tónh kia khöng àaáp laåi, hoùåc àaáp laåi 12-1832) cuâng vúái àaåi uáy George Phuá Yïn. Nhaâ vua hay tin, liïìn khöng coá thiïån chñ, àïìu laâ vö ñch. Thompson (Àûác Giai Têm Gia) sai quan Viïn ngoaåi laâ Nguyïîn Nöî lûåc cuãa Hoa Kyâ trong nhiïìu àïën Vuäng Lêëm. Khi hay tin, vua Tri Phûúng túái núi cêåt vêën. Sûá nùm nhùçm thûúng lûúång vaâ kyá Minh Maång liïìn sai Viïn ngoaåi böå traã lúâi laâ nûúác hoå chó muöën kïët hiïåp àõnh thûúng maåi vúái lang Nguyïîn Tri Phûúng, Tû giao hiïëu thöng thûúng maâ thöi. Viïåt Nam àaä khöng dêîn túái möåt vuå Lyá Vùn Phûác höåi cuâng quan Vïì viïåc naây, nhaâ vua duå caác kïët cuåc töët àeåp. Nhaâ Nguyïîn, tûâ tónh Phuá Yïn lïn thuyïìn thïët quan Nöåi caác rùçng: "Ngûúâi ta tûâ Minh Maång trúã ài, vúái sûå àöë kyå, tiïåc vaâ hoãi thùm lyá do hoå àïën xa tòm túái, baãn yá laâ cung thuêån. khû khû öm lêëy chñnh saách àoáng Viïåt Nam. Phña Myä àaä trònh thû Triïìu àònh ta vúái tinh thêìn mïìm cûãa, àaä cûå tuyïåt buön baán vúái cuãa Töíng thöëng A. Jackson gúãi deão quyá mïën ngûúâi phûúng xa, caác nûúác phûúng Têy nhû Anh, cho vua Viïåt Nam nhûng khöng khöng tiïëc gò maâ khöng dung Phaáp, Myä. Moåi cú höåi laâm giaâu ghi Vûúng hiïåu, cuäng khöng ghi naåp hoå. Tuy nhiïn, hoå múái túái àêët nûúác àaä bõ boã qua. Chñnh Quöëc hiïåu, khi dõch thû, vua lêìn àêìu caác chi tiïët lïî nghi vïì SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 19
hay khöng? Trñ Phuá thûa: "Hoå laâ ngûúâi nûúác ngoaâi, tònh yá giaã döëi cuäng chûa biïët chûâng. Thêìn tûúãng haäy cho hoå vaâo Kinh, lûu úã cöng quaán Thûúng baåc, phaái ngûúâi àïën khoaãn àaäi àïí thùm doâ yá hoå àïën. Thõ lang Nöå i caá c Hoaâ n g Quyánh têu noái: Nûúác hoå xaão quyïåt muön mùåt, nïn cûå tuyïåt ài. Möåt khi dung naåp súå àïí lo cho àúâi sau. Ngûúâi xûa àoáng cûãa aãi Ngoåc quan taå tuyïåt Têy Vûåc, thûåc laâ chûúác hay chöëng cûå Nhung àõch. Vua noái: - Hoå xa caách truâng dûúng ngoaå i giao thöng hiïë u , chûa Àaåi lûúåc noái: "Nûúác êëy muöën trïn 4 vaån dùåm, sao laåi cûå tuyïåt, àûúåc am tûúâng; coá thïí sai quan xin thöng thûúng, cöë nhiïn laâ chùèng hoáa ra toã cho ngûúâi ta Thûúng baåc viïët tû vùn thöng ta khöng ngùn trúã, nhûng phaãi thêëy mònh khöng röång raäi û? baáo cho nûúác hoå biïët, nïëu muöën tuên theo phaáp luêåt àaä àõnh. (Vua) liïìn sai Àaâo Trñ Phuá thöng thûúng mêåu dõch vúái nûúác Tûâ nay, nïëu coá àïën buön baán cuâng vúái Thõ lang Böå Laåi Lï Baá ta, ta cuä n g khöng cûå tuyïå t , thò cho àöî úã vuäng Traâ Sún, têën Tuá, laâm thuöåc viïn Thûúng baåc, nhûng phaãi tuên theo nhûäng súã Àaâ Nùéng, khöng àûúåc lïn búâ àïën têån núi uãy laåo thùm hoãi. Khi hiïën àõnh àaä coá tûâ trûúác túái nay. laâm nhaâ, vûúåt quaá kyã luêåt röìi àïën núi, viïn thuyïìn trûúãng noái Tûâ nay nïëu coá thûúng thuyïìn giao thû cho hoå maâ baão hoå ài". laâ bõ öëm, khöng tiïëp kiïën àûúåc. túái, thò cho pheáp àûúåc gheá vaâo (Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 3, Sàd, Ta sai thöng ngön àïën thùm, hoå cûãa Àaâ Nùéng, Traâ-Sún-uác, boã tr.412 ) cuäng sai ngûúâi àaáp lïî. Röìi ngay neo taåi àoá, chûá khöng àûúåc tûå yá Lêìn thûá hai àïën Viïåt Nam ngaây êëy, giûúng buöìm keáo ài. lïn böå. Àoá laâ yá caãnh giaác phoâng cuãa E. Robert laâ vaâo thaáng 4 Boån Trñ Phuá àem viïåc têu lïn gian nùçm trong chñnh saách ngoaåi nùm Minh Maång thûá 17 (Bñnh vaâ noái: giao mïìm deão cuãa ta vêåy" (Minh Thên, thaáng 5-1836) cuäng trïn - Chúåt àïën chúåt ài thêåt khöng Mïånh chñnh yïëu, têåp 3, Sàd, tr.2, chiïë c thuyïì n Peacock do àaå i coá lïî nghôa. 393-394). uáy E.P. Kennedy laâm chó huy Vua phï baão rùçng: Saách Àaåi Nam thûåc luåc cheáp: trûúãng, àïën vuäng Traâ Sún. Nhaâ - Hoå àïën, ta khöng ngùn. Hoå "Quöëc trûúãng nûúác Nhaä-Di-Lyá vua liïìn sai Höå böå thõ lang Àaâo ài, ta khöng àuöíi theo. Lïî pheáp (nûúác naây úã Têy dûúng, hoùåc Trñ Phuá, Laåi böå thõ lang Lï Baá vùn minh coá traách gò man di coäi goåi laâ Hoa Kyâ, hoùåc goåi laâ Ma- Tuá cuâng caác thuöåc viïn Thûúng ngoaâi" (Àaåi Nam thûåc luåc, têåp 4, Ly-Cùn, hoùåc goåi laâ Anh-caát-lúåi baåc àïën núi àïí uãy laåo, hoãi han. sàd, tr.916). múái àïìu laâ biïåt hiïåu nûúác êëy) Phaái àoaân Viïåt Nam àïën thò Qua àoá ta thêëy lêìn trúã laåi sai boån bïì töi laâ Nghôa-Àûác- E. Robert caáo bïånh khöng tiïëp. Viïå t Nam cuã a E. Robert vúá i Mön La Baá c h Àaå i , UÁ y -Àûá c - Phaái àoaân àûa thöng ngön àïën nhiïåm vuå laâ thöng àaåt hiïåp ûúác Giai-Têm-Gia, tïn hai ngûúâ i thùm, hoå cuäng àûa ngûúâi àaáp dûå thaão viïët tay göìm 8 àiïìu lïn àem quöëc thû xin thöng thûúng taå. Röìi ngaây 21-5-1836, hoå ra vua Viïåt Nam (qua quan tónh thuyïìn úã cûãa Vuäng Lêëm thuöåc ài. Viïå c naâ y cuä n g àûúå c cheá p Quaãng Nam). Triïìu àònh nhoám Phuá Yïn. Vua sai Viïn ngoaåi trong Àaåi Nam thûåc luåc nhû sau: hoåp vaâ cûã phaái böå àïën thò E. lang Nguyïîn Tri Phûúng, Tûå "Thaáng 4 nùm Bñnh Dêìn niïn Roert caáo bïånh khöng tiïëp, hai vuå Lyá Vùn Phûác ài höåi vúái quan hiïåu Minh Maång thûá 17 (1836)... bïn trao àöíi thöng ngön vaâ hoå tónh, lïn trïn thuyïìn thïët tiïåc, Tónh thêìn Quaãng Nam têu: "ngay ngaây êëy, giûúng buöìm vaâ hoãi lyá do àïën àêy laâm gò. Hoå Coá sûá thuyïìn nûúác Ma-Ly-Cùn keáo ài". noái: "Chó àïën vò muöën giao hiïëu àêåu úã vuäng Traâ Sún thuöåc Àaâ Nhû vêåy hai bïn chûa thaão vaâ thöng thûúng". Noái nùng rêët Nùéng - Quaãng Nam, noái coá quöëc luêån gò vïì hiïåp ûúác thûúng maåi. cung kñnh. Àïën luác dõch thû ra thû cêìu thöng àaåt, xin vaâo chêìu. Trong cuöën Àêët Viïåt trúâi Nam, coá nhiïìu chöî khöng húåp thïí thûác. Quan tónh àem viïåc têu lïn. Vua taác giaã Thaái Vùn Kiïím cho biïët Vua baão khöng cêìn àïå trònh hoãi thõ lang Böå Höå Àaâo Trñ Phuá thïm: "Vïì sau tra cûáu sûã saách thû êëy. Röìi cho quan quyïìn laänh rùçng: "Xem tònh yá lúâi leä cuãa hoå toã Têy phûúng chuáng ta múái tòm ra chûác Thûúng baåc laâm túâ traã lúâi. ra cung thuêån, vêåy coá nïn nhêån nguyïn cúá roä raâng vò sao chiïën 20 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016
thuyïìn Peacock phaãi nhöí neo vò bêët cûá möåt lyá do naâo vïì phña phaái böå Hoa Kyâ. Nïëu Edmund thònh lònh nhû vêåy. E. Robert vua Minh Maång. Nïëu luác àoá nhaâ Robert khöng ngaä bïå n h thò àang khi coâ n úã bïn Xiïm àïí vua biïët àûúåc tin trûúãng phaái böå Hiïåp ûúác thûúng maåi Myä - Viïåt thûúng thuyïët, àaä mùæc bïånh Hoa Kyâ Edmund Robert bïånh àaä coá thïí ra àúâi caách àêy 164 nùång, theo möåt baãn caáo trònh nùång vaâ àaä mêët sau àoá (ngaây (1836 – 2000) nùm. Nïëu Hiïåp chó huy trûúãng Kennedy gúãi tûâ 12-6-1836) coá leä nhaâ vua khöng ûúác thûúng maåi àoá àaä àûúåc kyá Canton vïì Böå trûúãng Haãi quên khoãi nhoã möåt gioåt lïå tiïëc thûúng. kïët, qua quan hïå buön baán trïn cho biïët rùçng Robert àaä chïët Viïåc taâu Peacock phaãi àûa phaái möåt thïë kyã, hai dên töåc Viïåt - Myä ngaây 12-6-1836 taåi Ma Cao, möåt böå Edmund Robert rúâi Àaâ Nùéng chùæc hùèn àaä hiïíu nhau hún." haãi phöë Trung Hoa thuöåc Böì ngay àaä àûúåc àaåi uáy trûúãng taâu (X&N söë 81). Àaâo Nha: "Chuáng töi phaãi úã laåi E.P. Kennedy noái roä trong möåt Chñnh saách ngoaåi giao hoâa 8 ngaây taåi võnh Àaâ Nùéng, nhûng caáo trònh gúãi cho Böå trûúãng Haãi hiïëu, laâm baån vúái caác nûúác cuãa vò chûáng bïånh quaá nùång cuãa öng quên Phaáp sau àêy: Chuáng töi töí tiïn ta tûâ xûa àïën nay luön Robert, chuáng töi khöng laâm phaãi úã laåi 8 ngaây taåi võnh Àaâ laâ chuêín mûåc cuãa moåi triïìu àaåi, àûúåc gò úã àêy caã, vaâ chuáng töi Nùéng, nhûng vò chûáng bïånh quaá noá trúã thaânh truyïìn thöëng ngúâi phaãi rúâi haãi caãng êëy ngaây 21-5" nùång cuãa öng Robert, chuáng töi saáng cuãa ngûúâi Viïåt qua bao (Àêët Viïåt trúâi Nam, sàd, tr.432). khöng laâm gò àûúåc úã àêy caã, vaâ biïën àöång cuãa lõch sûã. Vò thïë, Tûâ nhûäng tû liïåu ghi cheáp àoá, chuáng töi phaãi rúâi haãi caãng êëy viïåc nhêån àõnh, phï phaán sûå ta thêëy taác giaã Phaåm Xanh chó vaâo ngaây 21-5. thaânh baåi nïëu chó cùn cûá vaâo sûã duång tû liïåu nûúác ngoaâi maâ Quan hïå Viïåt - Myä laâ möåt möåt hûúáng laâ àiïìu thiïëu khaách khöng tra cûáu thïm vïì sûã Viïåt cöng taác hoaân toaân múái. Vïì chuã quan. Nam, tûâ àoá àaä coá caái nhòn khiïëm trûúng chung khöng coá àiïìu gò diïån dêîn àïën sûå phï phaán thiïëu coá thïí chï traách àûúåc vua Minh TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO: chñnh xaác. Maång. Súã dô viïåc êëy khöng thaânh Cuäng trïn taåp chñ Xûa&Nay, laâ vò cêëp thûåc hiïån. Cuöåc tiïëp - Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, trûúác àoá trïn söë baáo 81 (thaáng xuác lêìn àêìu (1832), do khaã nùng Minh Mïånh chñnh yïëu, têåp 3, Nxb. 11-2000) khi baân vïì hai chuyïën ngoaåi giao haån chïë cuãa Nguyïîn Thuêån Hoáa, 1994. ài trïn, taá c giaã Nguyïî n Àùæ c Tri Phûúng vaâ Lyá Vùn Phûác. - Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Xuên àaä coá nhêå n àõnh khaá Lêìn gùåp gúä thûá hai (1836) gùåp Àaåi Nam thûc luåc, têåp 3- têåp 4, Nxb. chuêín xaác, xin pheáp àûúåc ghi phaãi sûå "baân lui" cuãa Hoaâng Giaáo Duåc, 2007. laåi nhû sau: "Viïåc quan hïå Viïåt Quyánh nhûng vua Minh Maång - Thaái Vùn Kiïím, Àêët Viïåt trúâi - Myä lêìn thûá hai khöng thaânh àaä vûúåt qua bùçng caách sai Àaâo Nam, Nxb. Nguöìn Söëng, Saâi Goân, vò trûúãng phaái böå Hoa Kyâ Ed- Trñ Phuá vaâ Lï Baá Tuá thay thïë. 1960. mund Robert bïånh vaâ phaãi rúâi Viïåc khöng thaânh chñnh vò bïånh - Taåp chñ Xûa&Nay söë 95 (thaáng Àaâ Nùéng gêëp chûá khöng phaãi tònh àöåt ngöåt cuãa ngûúâi cêìm àêìu 7- 2001) vaâ söë 81 (thaáng 11-2000). SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016 21
NHÂN VẬT Tổng trấn Gia Định thành NGUYỄN VĂN NHƠN và khu mộ cổ ở Sa Đéc (Đồng Tháp) Nguyễn Đông Triều – Phan Mạnh Hùng NGUYÏÎN VÙN NHÚN Danh tûúá n g Nguyïî n Vùn Têy Sún taåi Gia Àõnh, Nguyïîn Vùn 阮文仁 (1753-1822) LAÂ Nhún Nhún àûúåc phong chûác Cai àöåi. Nguyïîn Vùn Nhún coá con trai Sau khi Töëng Phûúác Hoaâ tûã trêån CÖNG THÊÌN THÚÂI laâ Nguyïîn Vùn Thiïån laâm Phoâ maä (1777), Nguyïîn Vùn Nhún theo NGUYÏÎN SÚ, THÚÂ 2 ÀÚÂI cuãa Cöng chuáa Ngoåc Khuï con gaái Dûúng Cöng Trûâng khúãi nghôa taåi VUA GIA LONG, MINH thûá 12 cuãa vua Gia Long, vaâ con Sa Àeác hûúãng ûáng cöng cuöåc khúãi MAÅ N G. NGÛÚÂ I LAÂ N G gaái laâ Nguyïîn Thõ Troång gaã laâm binh cuãa Nguyïîn AÁnh taåi Long TÊN ÀÖNG, TÖÍ N G AN Lïånh phi cuãa vua Thiïåu Trõ. Xuyïn (khu vûåc Caâ Mau hiïån nay). THAÅ N H, HUYÏÅ N VÔNH Töí tiïn Nguyïîn Vùn Nhún vöën Öng lêåp nhiïìu chiïën cöng lúán nïn söëng úã Cûãa Haân (nay laâ cûãa khêíu 1 nùm sau àoá àûúåc thùng chûác AN, PHUÃ TÊN THAÂNH, Àaâ Nùéng), theo Nguyïîn AÁnh vaâo Cai cú. Nùm Nhêm Dêìn (1782), TÓNH AN GIANG (LAÂNG Nam úã dinh Trêën Biïn, thön Bònh Nguyïîn Vùn Nhún bõ Têy Sún bùæt TÊN ÀÖNG NAY THUÖÅC Chaánh (nay thuöåc thaânh phöë Biïn taåi Thuã Thiïm. Ba nùm sau öng THAÂ N H PHÖË SA ÀEÁ C , Hoâa, tónh Àöìng Nai), sau àoá lêåp tröën thoaát sang Xiïm tòm chuáa TÓNH ÀÖÌNG THAÁP). TÏN quï quaán taåi laâng Tên Àöng. Cha Nguyïîn, doåc àûúâng gùåp ngûúâi cuãa THÊÅT LAÂ NGUYÏÎN VÙN Nguyïîn Vùn Nhún laâ Nguyïîn Vùn chuáa sai vïì, öng liïìn trúã laåi khúãi Quang (1705-1764) coá 3 baâ vúå, binh chiïëm giûä Long Xuyïn (Caâ SAÁNG, COÂN GOÅI LAÂ SEN, Nguyïîn Vùn Nhún laâ con trai thûá Mau). Thúâi gian sau àoá, Nguyïîn TÛÚÁC THAÁI BAÃO QUÊÅN 2 cuãa baâ vúå thûá 2. Vùn Nhún nhiïìu lêìn lêåp chiïën CÖNG, THUÅ Y TRUNG Nguyïîn Vùn Nhún chñnh thûác cöng lúán, húåp lûåc àaánh chiïëm vaâ CÊÍ N . CAO HOAÂ N G ÀÏË bùæt àêìu binh nghiïåp tûâ nùm Giaáp àoáng giûä nhiïìu vuâng àêët khaác nhû (GIA LONG) SÙÆ C BAN Ngoå (1774) luác múái ngoaâi 20 tuöíi. Phuá Yïn, Diïn Khaánh… àûúåc chuáa TÏN LAÂ NHÚN, TÛÂ Öng àem 4 àöåi binh maä theo Töëng Nguyïîn ngúåi khen, tin tûúãng. Sau Phûúác Hiïåp (Trêën thuã Long Höì) khi lêëy laåi àûúåc Gia Àõnh, öng àûúåc ÀOÁ SAÁ C H SÛÃ VAÂ DÊN vaâ Nguyïîn Khoa Thuyïn (giûä chûác thùng Vïå uáy hûäu tiïåp Trung quên GIAN THÛÚÂNG GOÅI LAÂ Cai baå), àûúåc cho giûä chûác Àöåi thuãy dinh kiïm laänh Hûäu thuêån NGUYÏÎN VÙN NHÚN. trûúãng, àoáng taåi xûá Vên Phong, chi, Lûu thuã dinh Trêën Biïn kiïm chöëng quên Têy Sún àang chiïëm laänh Trung quên dinh hûäu chi àoáng xûá Xñch Lam thuöåc Biïn Hoâa. Hiïåu uáy. Trong thúâi gian taåi chûác, Nùm Bñnh Thên (1776), sau khi Nguyïîn Vùn Nhún àaä gia cöng àoåc theo Töëng Phûúác Hoâa àaánh thùæng saách, hoåc hoãi vaâ aáp duång caách trõ 22 SỐ 469 THÁNG 3 NĂM 2016