Tạp chí Xưa và Nay: Số 531/2021

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:68

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 531/2021 tổng hợp các bài viết: Công chúa Huyền Trân trong sự nghiệp mở nước của dân tộc; Chánh sứ Nguyễn Đăng Đạo với chuyến đi sứ năm 1697; Về sự kiện Phan Xích Long bị bắt tại Phan Thiết năm 1913; Khóa bác sĩ đầu tiên ở Việt Nam; Bài hịch của vua Quang Trung trước khi băng hà;...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 531/2021

TẠP CHÍ XƯA & NAY - CƠ QUAN HỘI KHOA HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM SỐ 531 THÁNG 5 - 2021 CÔNG CHÚA HUYỀN TRÂN trong sự nghiệp mở nước của dân tộc Bài hịch của VUA QUANG TRUNG trước khi băng hà Cận cảnh phương Đông “... Đền Phù Đổng - Ngôi chùa nhỏ nằm giữa hồ trong khuôn viên đền Phù Đổng. Đền thuộc địa phận tỉnh Bắc Ninh, được lập để tưởng nhớ công ơn của vị thần đồng còn gọi là Phù Đổng Thiên Vương. Theo truyền thuyết, vị thần này đã giúp nước Văn Lang đánh đuổi giặc ngoại xâm phương Bắc...” Sự tích cải lương
Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 531868 ISSN (5 -- 331X 2021) NĂM THỨ HAI MƯƠI TÁM ISSNChủ nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng Chủbiên nhiệmtập DƯƠNG PGS.TS. TRUNG PHẠM MAIQUỐC HÙNG Ảnh bìa 1: Phó Tổng Tổng biên biên tậptập Đền Phù Đổng, 1929 ĐÀODƯƠNG HÙNG TRUNG- NGUYỄN QUỐC HẠNH (khuyết danh). Thư ký Tòa soạn Phó Tổng biên tập Nguồn: Philippe Le Failler – ĐÀO THẾ ĐỨC NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam Eric Bourdonneau – Michel TrưởngTHÁI cơ quan NHÂNđại diện HÒAphía Nam Lorrillard, Ký ức Đông Dương LÊ HỒNGTrị sự LIÊM Hội đồng biênĐỨC tập Công chúa Huyền Trân trong sự nghiệp mở nước của dân tộc.........4 TRẦN HỒNG Chủ Trìnhtịchbày HĐ ĐỖ BANG PGS.TS. TRẦNPHẠM HỒNG MAI KỲHÙNG Chánh sứ Nguyễn Đăng Đạo với chuyến đi sứ năm 1697....................6 Giấy Phóphép xuấtHĐ chủ tịch bản NGUYỄN HỮU TÂM 363/GPXB DƯƠNG Bộ TRUNG VHTT ngày QUỐC8-3-1994 Về sự kiện Phan Xích Long bị bắt tại Phan Thiết năm 1913............11 vàTòa các soạn ủy viên 216 Trần Quang Khải, Hà Nội ĐỖ THÀNH DANH GS.TSKH. VŨ MINH GIANG ĐT: 38256588 GS.TS.-NGUYỄN số: 030.01.01.000781.9 Tài khoản QUANG NGỌC Komatsu Kiyoshi, người bạn Nhật của Hồ Chí Minh...........................15 Ngân hàng Thương PGS.TS. PHAN mạiXUÂN Cổ phần Hàng hải BIÊN LÊ ĐỖ HUY (dịch) Chi nhánh Hà PGS.TS. NGUYỄN VĂN NHẬT Nội Cơ quanTỐNG đại diện phía Nam Cận cảnh phương Đông.....................................................................................18 PGS.TS. TRUNG TÍN PHILIPPE LE FAILLER (EFEO) 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM PGS.TS. TRẦN ĐỨC CƯỜNG ĐT: 38385117 - 38385126 Khóa Bác sĩ đầu tiên ở Việt Nam...................................................................19 GS.TS. NGUYỄN VĂN KIM Email: xuanay@yahoo.com HOÀNG VĂN SƠN TS.1600.311.000.483 Tài khoản số: LÊ HỒNG LIÊMNgân hàng TS. NGUYỄN Nông nghiệp & Phát triển NôngTHỊ HẬUthôn Việt Nam Nhớ lại 3 lần gặp Trung tá Phạm Ngọc Thảo Trình bày Tỉnh trưởng Kiến Hòa (Bến Tre)..................................................................23 Chi nhánh Sài Gòn TRẦN In tại Công ty in BáoHỒNG Nhân KỲ Dân TP.HCM VÕ VIẾT THANH Giấy Tổngphép phátxuất bản hành Bài hịch của vua Quang Trung trước khi băng hà................................25 363/GPXBCôngBộtyVHTT Trường ngày Phát8-3-1994 TÔN CHÂU QUÂN - BÙI THỊ HUYỀN 179 Lý Chính Thắng, TòaP.9, soạnQ.3, ĐT: 39351751 Người Bồ Đào Nha đến Đại Việt....................................................................27 216Phát Trầnhành Quangnước ngoài Khải, Hà Nội Công ty- Tài XUNHASABA - 25A - B TRẦN THANH ÁI ĐT: 38256588 khoản số: 030.01.01.000781.9 Nguyễn Email:Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM tapchixuanay@gmail.com Côn Đảo từ buổi bình minh ĐT: Ngân 38241320 - 38292900 hàng Thương - Fax: mại Cổ phần84.38.8241321 Hàng hải đến nhà Nguyễn xác lập chủ quyền.............................................................36 Chi nhánh Hà Nội TRẦN THỊ MINH Giá: 8.000đ Cơ quan đại diện phía Nam Bàn thêm về nguyên nhân khởi phát 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng.......................................................................38 ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 NGUYỄN BÁ THANH Email: xuanay@yahoo.com Những nhầm lẫn của Đại Việt sử kí toàn thư Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng về niên biểu một số vị vua triều Lý..............................................................40 Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam NGUYỄN THANH TUYỀN Chi nhánh Sài Gòn Sự tích cải lương...................................................................................................44 In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM NGUYỄN PHÚC AN Tổng phát hành Công ty Trường Phát Đi tìm xuất xứ câu nói: “Dù cho sông cạn núi mòn”.............................49 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 NGUYỄN VĂN NGHỆ Phát hành nước ngoài Vua Minh Mệnh về thăm quê hương xứ Thanh.....................................50 Công ty XUNHASABA - 25A - B LỤC TIỂU YẾN (LU XIAO YAN) Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM Báo chí nước Việt nửa đầu thế kỷ XX ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 qua ký ức người làm báo đương thời.........................................................51 Ebook TRẦN ĐÌNH BA http://sachbaovn.vn/sach/cung-tac-quyen/ Tap-chi-Xua-_-Nay-24 Về đạo sắc phong thần thời Tây Sơn cho Bùi Tá Hán..........................55 NGUYỄN ĐĂNG VŨ Giá: 25.000 đ Cây thước đo của người Việt Nam ..............................................................59 TRƯƠNG NGỌC TƯỜNG
NHÂN VẬT CÔNG CHÚA HUYỀN TRÂN trong sự nghiệp mở nước của dân tộc Đỗ Bang TRONG LÕCH SÛÃ VIÏÅT NAM, TRUYÏÌN THÖËNG PHUÅ NÛÄ GIÛÄ MÖÅT VAI TROÂ ÀÙÅC BIÏÅT TRONG SÛÅ NGHIÏÅP CHÖËNG NGOAÅI XÊM MAÂ TRÏN THÏË GIÚÁI HIÏËM THÊËY MÖÅT DÊN TÖÅC NAÂO TÛÂ NHÛÄNG THÏË KYÃ ÀÊÌU CÖNG NGUYÏN ÀAÄ SAÃN SINH RA CAÁC NÛÄ ANH HUÂNG DÊN TÖÅC NHÛ BAÂ TRÛNG, BAÂ TRIÏÅU; CUÄNG HIÏËM THÊËY COÁ NHÛÄNG NÛÄ QUYÁ TÖÅC ÀAÄ DUÄNG CAÃM HY SINH TÒNH RIÏNG, CUNG VAÂNG, PHUÁ QUYÁ VÒ SÛÅ NGHIÏÅP DÛÅNG NÛÚÁC, MÚÃ NÛÚÁC, GIÛÄ NÛÚÁC VAÂ THÖËNG NHÊËT ÀÊËT NÛÚÁC NHÛ CÖNG CHUÁA HUYÏÌN TRÊN THÚÂI TRÊÌN, CÖNG CHUÁA NGOÅC HÊN THÚÂI LÏ, CÖNG NÛÄ NGOÅC VAÅN THÚÂI CHUÁA NGUYÏÎN ÚÃ NÛÚÁC TA. CAÁC PHUÅ NÛÄ QUYÁ TÖÅC NAÂY SINH CAÁCH NHAU NHIÏÌU THÏË KYÃ, NHÛNG ÀÏÌU GÙÆN VÚÁI VUÂNG ÀÊËT THUÊÅN HOÁA - PHUÁ XUÊN TRONG LÕCH SÛÃ HÒNH THAÂNH VAÂ PHAÁT TRIÏÍN MÖÅT TRUNG TÊM CHÑNH TRÕ CUÃA ÀÊËT NÛÚÁC ÚÃ MIÏÌN TRUNG QUAN HÏÅ MÊÅT THIÏËT VÚÁI THÙNG LONG - HAÂ NÖÅI - SAÂI GOÂN TRONG NHIÏÌU THÏË KYÃ ÀAÄ QUA. XIN GIÚÁI THIÏÅU VÏÌ CÖNG CHUÁA HUYÏÌN TRÊN. S au hai lêìn laänh àaåo nhên dên àaánh baåi quên cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn tûå nguyïån Nguyïn (nùm 1285 vaâ nùm 1288), vua Trêìn laâm ngûúâi lñnh vïå quöëc choån àiïím cao cuãa nuái rûâng Nhên Töng nhûúâng ngöi cho con laâ Trêìn Yïn Tûã laâm voång gaác tiïìn tiïu àïí canh giûä biïn Anh Töng vaâ laâm Thaái Thûúång hoaâng (nùm 1293). cûúng, laâm laá chùæn tinh thêìn nhùçm ngùn chùån voá Nùm 1299, Thûúång hoaâng ài tu luác múái 41 tuöíi vaâ ngûåa vaâ cung kiïëm cuãa quên Nguyïn luön àe doåa trúã thaânh võ töí khai sinh ra thiïìn phaái Truác Lêm vêån mïånh dên töåc vaâ àúâi söëng cuãa nhên dên(1). - Viïåt Nam. Trong nhûäng nùm tu haânh úã chöën àõa Tûâ àónh cao cuãa nuái rûâng Yïn Tûã phña Bùæc, àêìu phña Bùæc Töí quöëc, võ vua anh huâng trong hai nhaâ chiïën lûúåc thiïn taâi Trêìn Nhên Töng phoáng Đền thờ và tượng đài Công chúa Huyền Trân đặt tại Trung tâm Văn hóa Huyền Trân, núi Ngũ Phong, xã Thủy An, TP. Huế, tỉnh Thừa Thiên - Huế 4 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
têìm nhòn vïì phña Nam, thêëy vuâng àêët coá thïí nuöi àêët nûúác vaâ lúåi ñch dên töåc thò àêët àai, laänh thöí vaâ dên tûå cûúâng, coá thïí trúã thaânh hêåu phûúng lúán nïìn àöåc lêåp coân quyá hún. trûúác sûác eáp cuãa caác àïë chïë phûúng Bùæc, múã ra Choån möåt con àûúâng ài khöng coá chiïën tranh tiïìn àöì cho àêët nûúác(2). maâ giûä àûúåc nûúác vaâ múã mang àûúåc búâ coäi trong Nùm 1301, vúái tû caách laâ Thûúång hoaâng vaâ hoaân caãnh thïë giúái àûúng thúâi chó coá möåt Trêìn nhaâ tu haânh àaåt àaåo, Trêìn Nhên Töng tûâ Yïn Tûã Nhên Töng úã Viïåt Nam; phêím chêët vaâ sûå hy sinh xuöëng nuái vi haânh vaâo xûá súã phûúng Nam theo cuãa Cöng chuáa Huyïìn Trên àûúåc hêåu thïë muön lúâi múâi cuãa vua Champa laâ Chïë Mên, vöën laâ Thaái àúâi ghi nhúá cuäng laâ möåt sûå kiïån àùåc sùæc trong lõch tûã Harijit; laâ àöìng minh cuãa vua Trêìn trong cuöåc sûã múã nûúác vaâ lõch sûã ngoaåi giao cuãa Viïåt Nam. khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn (1282-1285, Cao caã thay, coá àûúåc thaânh quaã to lúán naây laâ 1288), vúái mong muöën coá àûúåc liïn minh bïìn chùåt chó coá Trêìn Nhên Töng vaâ con gaái cuãa öng - Cöng lêu daâi giûäa hai nûúác Àaåi Viïåt - Champa. Trong chuáa Huyïìn Trên laâ ngûúâi trûåc tiïëp chõu àûång dõp naây, Thûúång hoaâng Trêìn Nhên Töng hûáa gaã hy sinh(4). Cöng chuáa Huyïìn Trên cho Chïë Mên nhû laâ súåi Nhûng tiïëc rùçng, Cöng chuáa chó söëng vúái vua dêy nhùçm thùæt chùåt hún cho möëi quan hïå thên Chùm úã kinh thaânh Vijaya (thaânh Àöì Baân- Bònh thiïån vöën coá giûäa hai nûúác. Àïí àûúåc Cöng chuáa Àõnh ngaây nay) sau chûa àêìy möåt nùm cûúái thò Chïë Huyïìn Trên, Cöng chuáa duy nhêët cuãa Thûúång Mên chïët (thaáng 6 nùm 1307). Cöng chuáa Huyïìn hoaâng Trêìn Nhên Töng, vua Chïë Mên xin àem Trên theo têåp quaán Champa phaãi lïn giaân hoãa àïí hai chêu Ö vaâ Lyá laâm lïî dêîn cûúái. Hai chêu Ö vaâ chïët vúái nhaâ vua, àoá laâ möåt diïîm phuác cho bêët cûá Lyá vöën laâ vuâng “àêët thiïng” cuãa ngûúâi Viïåt cöí tûâ möåt phuå nûä Champa naâo. Nhûng àöëi vúái Thûúång thúâi Huâng Vûúng sau hún 10 thïë kyã àùåt dûúái sûå hoaâng Trêìn Nhên Töng vaâ Cöng chuáa Huyïìn Trên cai trõ cuãa caác quöëc vûúng Champa, nay múái quy laâ möåt bêët haånh nghiïåt ngaä. Triïìu Trêìn cûã möåt sûá vïì giang sún Àaåi Viïåt (nùm 1306). Nùm 1307, vua àoaân do Trêìn Khùæc Chung dêîn àêìu vaâo kinh àö Trêìn àöíi tïn laâm chêu Thuêån vaâ chêu Hoáa - nay laâ Champa àïí dûå quöëc tang nhûng muåc àñch laâ àûa àêët cuãa tónh Quaãng Trõ, Thûâa Thiïn Huïë, thaânh Cöng chuáa vïì nûúác. phöë Àaâ Nùéng vaâ bùæc tónh Quaãng Nam. Trêìn Khùæc Chung àaä khön kheáo lêåp mûu. Sûã cuä Àïí ài àïën cuöåc hön nhên naây laâ caã möåt quaá cheáp sûå viïåc naây nhû sau - Trêìn Khùæc Chung noái trònh àêë u tranh cuã a Cöng chuá a Huyïì n Trên, rùçng: “Nïëu Cöng chuáa hoãa taáng thò viïåc laâm chay hoaâng töåc vaâ triïìu thêìn trong suöët 5 nùm (1301- khöng coá ngûúâi chuã trûúng, chi bùçng haäy ra búâ 1306). Nùm naâo vua Chïë Mên cuäng àûa sûá giaã biïín laâm lïî chiïu höìn úã ven trúâi, àoán linh höìn cuâng vúái lïî vêåt quyá ra Thùng Long xin cêìu hön nhûng vïì, röìi seä vaâo àaân thiïu”(5). Ngûúâi Chùm nghe theo. triïìu thêìn, hoaâng gia vaâ Cöng chuáa cuäng khöng Khùæc Chung duâng thuyïìn nheå àûa Cöng chuáa vïì, àöìng thuêån. Muâa xuên nùm 1305, Chïë Mên sai nhûng gùåp luác thaáng 10 Êm lõch, gioá muâa Àöng Chïë Böì Àaâi dêîn àêìu àoaân sûá giaã cêìu hön hún Bùæc thöíi maånh, baäo töë döìn dêåp nïn lêu ngaây múái 100 ngûúâi mang theo vaâng baåc, hûúng liïåu, vêåt laå vïì àïën kinh sû. quyá trong àoá coá lïî vêåt hûáa hön laâ àêët hai chêu Ö Sau sûå viïåc naây, Trêìn Khùæc Chung vaâ Cöng vaâ Lyá, caác quan trong triïìu cuäng khöng chõu, caác chuáa Huyïìn Trên bõ triïìu thêìn vaâ hoaâng töåc lïn vùn sô Thùng Long mûúån àiïín tñch vua Haán àem aán. Sûå nghiïåp cuãa hai ngûúâi àöëi vúái nhaâ Trêìn tûâ Chiïu Quên gaã cho Hung Nö laâm thú quöëc êm chïë àoá cuäng nhat phai thò cuäng laâ möåt bêët haånh khaác, giïîu, móa mai: nöîi oan nghiïåt cho Cöng chuáa Huyïìn Trên sau Tiïëc thay cêy quïë giûäa rûâng gêìn 7 thïë kyã vêîn chûa àûúåc giaäi baây. Nhûng biïët Àïí cho thùçng Maán, thùçng Mûúâng noá leo àêu Cöng chuáa laåi thïm möåt lêìn chõu àûång, hy Chó coá Vùn Tuác Vûúng Àaåo Taái vaâ quan Nhêåp sinh vò danh dûå cuãa triïìu Trêìn vaâ möëi quan hïå nöåi Àaåi Haânh khiïín Trêìn Khùæc Chung bùçng loâng hai nûúác Àaåi Viïåt - Champa nïn àaä nhêån traách vaâ ra sûác thuyïët phuåc nïn cuöëi cuâng triïìu thêìn vaâ nhiïåm vïì mònh trûúác gia phaáp vaâ dû luêån àïí nhaâ Cöng chuáa Huyïìn Trên phaãi chêëp nhêån(3). Nhûng Trêìn khoãi mang tiïëng cûã sûá giaã ài dûå lïî quöëc tang lïî kïët hön phaãi àúåi àïën muâa heâ nùm 1306, nùm àïí lúåi duång sûå nheå daå vaâ sú húã cuãa quan chûác Cöng chuáa àïën tuöíi 19 - lêëy chöìng vaâ àiïìu quan Champa röìi cûúáp Cöng chuáa àûa vïì nûúác. troång àêy laâ thúâi kyâ xaác lêåp cuãa chïë àöå phong kiïën Sûå nghiïå p Cöng chuá a Huyïì n Trên khöng sau khi nhaâ Trêìn cho thûåc thi chïë àöå àiïìn trang tûâ àûúåc triïìu Trêìn ghi nhêån vaâ bõ ngûúâi Chùm oaán nùm 1266 thò àêët àai laâ vö giaá vaâ trúã thaânh muåc traách, nhûng Cöng chuáa Huyïìn Trên àûúåc nhên tiïu trong caác chñnh saách cuãa nhaâ Trêìn, Àaåi Viïåt dên Thuêån Hoáa nhiïìu núi lêåp àïìn thúâ àïí ghi nhúá tûâ àoá coá thïm àêët Thuêån Hoáa. cöng àûác vïì ngûúâi àaä coá cöng taåo nïn xûá súã trong Àïí coá àûúåc vuâng àêët naây laâ nhúâ sûå hy sinh cao nhiïìu thïë kyã qua, àûúåc thaânh phöë Huïë lêëy àùåt caã cuãa baãn thên Cöng chuáa Huyïìn Trên vaâ cuãa tïn àûúâng vaâ tïn trûúâng hoåc. Nùm 2006, nhên Thûúång hoaâng Trêìn Nhên Töng. Con caái - ruöåt thõt kyã niïåm 700 nùm Thuêån Hoáa - Phuá Xuên - Thûâa laâ quyá, haånh phuác baãn thên laâ quyá, nhûng àöëi vúái Thiïn Huïë, tónh Thûâa Thiïn Huïë cho xêy dûång SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 5
Chánh sứ NGUYỄN ĐĂNG ĐẠO với chuyến đi sứ năm 1697 Nguyễn Hữu Tâm 1. Vaâ i neá t vïì Nguyïî n tïn... Àêy laâ neát àaáng chuá yá, vò Thaái 4 (1646), àöî cuâng khoa thi Àùng Àaåo, võ Traång nguyïn úã thïë kyã XVIII trúã ài, viïåc àöíi naây coá baác ruöåt Nguyïîn Àùng khoa thi Quyá Húåi, niïn hiïåu tïn cho caác nhaâ khoa baãng laâ Àaå o laâ Nguyïî n Àùng Caã o àöî Chñnh Hoâa 4 (1683) àiïìu haän hûäu, trûâ nhûäng trûúâng Höåi nguyïn, Àònh nguyïn, Àïå Nguyïî n Àùng Àaå o , coâ n coá húåp do taâi nùng xuêët chuáng nhû nhêë t giaá p Tiïë n sô cêå p àïå Àïå tïn laâ Àùng Liïn, theo 先懷阮 öng”(1). tam danh (Thaá m hoa). Anh 族家史 (Tiïn Hoaâi Nguyïîn töåc Öng sinh nùm Tên Maä o ruöåt cuãa Nguyïîn Àùng Àaåo laâ gia sûã, tûác laâ böå töåc phaã cuãa hoå (1651), mêët nùm Kyã Húåi (1719), Nguyïîn Àùng Tuên àöî Àïå tam Nguyïîn laâng Hoaâi Baäo, huyïån hûúãng thoå 69 tuöíi. Öng tïn tûå giaáp àöìng Tiïën sô khoa thi Quyá Tiïn Du, Bùæc Ninh) cho biïët sau laâ Chêët Phu, tïn thuåy laâ Àön Sûãu, niïn hiïåu Dûúng Àûác thûá naây öng àûúåc àöíi tïn sang Àùng Nhaä, ngûúâi xaä Hoaâi Baäo (coân 2 (nùm 1673)(2). Liïn laâ do 御賜阮登連 “Ngûå tûá coá tïn Nöm laâ laâng Bõu), huyïån Nguyïîn Àùng Àaåo laâ ngûúâi Nguyïîn Àùng Liïn” tûác laâ nhaâ Tiïn Du (nay laâ thön Hoaâi Baäo, thûá 4 trong gia àònh àöî àaåi khoa, vua ban cho tïn laâ Nguyïî n xaä Liïn Baäo, huyïån Tiïn Du), öng àaä giaânh ngöi võ cao nhêët Àùng Liïn. Taá c giaã Nguyïî n tónh Bùæc Ninh. Öng sinh trûúãng trong khoa cûã thúâi phong kiïën. Hûäu Muâi trong baâi viïët tham trong möåt gia àònh truyïìn thöëng Vaâo khoa thi Quyá Húåi, niïn hiïåu gia Höåi thaão àaä nhêån àõnh: “Do hoåc haânh khoa cûã, thên phuå öng Chñnh Hoâa thûá 4 (1683), àúâi vua mïën möå taâi nùng cuãa võ Traång laâ Nguyïîn Àùng Minh àöî Àöìng Lï Hy Töng, Nguyïîn Àùng Àaåo nguyïn maâ vua Lï Hy Töng àaä tam giaá p Tiïë n sô xuêë t thên àöî Àïå nhêët giaáp Tiïën sô cêåp àïå ban àùåc cho öng bùçng caách àöíi khoa Àinh Muâi, niïn hiïåu Phuác Àïå nhêët danh (Traång nguyïn). àïìn thúâ vaâ tûúång àaâi Cöng chuáa Huyïìn Trên vaâ Thûúång hoaâng Trêìn Nhên Töng àaä choån Yïn Tûã laâm Thûúång hoaâng Trêìn Nhên Töng trïn nuái Nguä núi tu haânh àùæc àaåo. Phong, möåt àõa cuöåc àùåc sùæc phña têy thaânh phöë 2. Àöî Bang, Thûâa Thiïn Huïë; maãnh àêët àõa linh- Huïë vaâ töí chûác höåi thaão kyã niïåm nhên ngaây lïî nhên kiïåt, trong saách Thûâa Thiïn Huïë; thïë vaâ lûåc troång àaåi naây àöëi vúái àõa phûúng(6).� múái trong thïë kyã XXI. Nxb. Chñnh trõ Quöëc gia, 2004, tr.39. CHUÁ THÑCH: 3. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Têåp I, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin, 2004, tr. 565 1. Thaáng 3 nùm Kyã Sûã u (1259), sau khi ban 4. Àöî Bang, Thên thïë vaâ sûå nghiïåp Trêìn Nhên thûúãng cho caác tûúáng lônh coá cöng àaánh giùåc Nguyïn, Töng, Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc “Thên thïë vaâ sûå Thûúång hoaâng Trêìn Thaái Töng coá duå rùçng: “Caác nghiïåp Trêìn Nhên Töng (1258-1308)”, Trûúâng Àaåi ngûúi quaã biïët roä giùåc Höì nhêët àõnh khöng daám laåi hoåc Khoa hoåc Huïë, thaáng 12- 2003, tr.11. xêm lêën nûäa thò noái cho trêîm biïët, duâ thùng àïën cûåc 5. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Têåp I, Sàd, tr. 569. phêím trêîm cuäng khöng tiïëc...” (Ngö Sô Liïn, Àaåi Viïåt 6. Àïìn thúâ do Cöng ty Du lõch Hûúng Giang àïì sûã kyá toaân thû, Têåp II, Nxb. KHXH, Haâ Nöåi, 1971, xuêët, Tûúång àaâi vaâ Höåi thaão do Höåi Khoa hoåc Lõch tr.70). Chñnh nöîi lo thûúâng xuyïn naây maâ nùm 1299, sûã tónh àïì xuêët. 6 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
Sau khi thi àöî , öng bûúá c vaâ o con àûúâng laâm quan cho caác àúâi vua Lï Hy Töng (1680-1705) vaâ Lï Duå Töng (1705-1729), nùm 1718 vïì hûu, öng àaä coá 35 nùm phuång sûå cho triïìu Lï Trung hûng. Öng àaä thùng traãi nhiïìu chûác quan, nùm 1697, dêîn àêìu àoaân sûá böå sang triïìu Thanh àoâi laåi 3 àöång Ngûu Dûúng, Höì Àiïåp, Phöí Viïn thuöåc huyïån Võ Xuyïn, xûá Tuyïn Quang, sau àoá coân giûä caác troång chûác khaác nhû Àö Ngûå sûã, Nhêåp thõ Kinh diïn, tûúác Thoå Lêm Baá, Binh böå Thûúång thû, Tham tuång kiïm Àöng Caác Àaåi hoåc sô. Öng taå thïë nùm 1719, thoå 69 tuöíi. Khi mêët, Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo ở làng Hoài Bão, Tiên Du, Bắc Ninh àûúåc tùång Laåi böå Thûúång thû vaâ xa, tuy vêåy saáng naâo öng cuäng tai mêë t muâ a , dên chuá n g quï tûúác Thoå Quêån cöng. dêåy súám ài böå àïën trûúâng cho öng àoái khöí, laâng xoám tiïu àiïìu, Ngay tûâ thúâ i niïn thiïë u , kõp giúâ lïn lúáp. Möåt baån hoåc laâ öng viïët thû vïì cho phu nhên Nguyïîn Àùng Àaå o àûúå c thên Vuä Thaånh, quï úã laâng Àan Loan, lêëy tiïìn gaåo cuãa nhaâ phaát chêín phuå trûåc tiïëp daåy döî, àùåc biïåt huyïån Àûúâng An (Haãi Dûúng) cho moåi ngûúâi, öng noái: “Ta laâ laåi àûúåc thuå nghiïåp tûâ ngûúâi baác cuäng laâ ngûúâi coá kiïën thûác sêu quan àaå i thêì n coi viïå c triïì u ruöåt laâ Thaám hoa Nguyïîn Àùng röång, nhûng tûå thêëy khöng bùçng àònh, khöng núä ngöìi nhòn dên ta Caão vaâ nhiïìu lêìn cho ài theo Àùng Àaåo àaä àaánh giaá cao: “Thêåt àoái maâ khöng xoát thûúng, phu trong nhûäng lêìn cöng caán biïn laâ thiïn taâi, ta khöng bò àûúåc”. nhên haäy àem tiïìn thoác trong cûúng. Baãn thên Nguyïîn Àùng Vuä Thaånh àaä xin nhêån Àùng nhaâ cûáu àoái, cêëp thoác cho dên Àaå o laå i laâ ngûúâ i thöng minh Àaå o laâ thêì y hoå c . Nùm 1683, gieo maå cêëy kõp thúâi vuå”. Dên dônh ngöå , nïn öng àaä nhanh Àùng Àaå o àöî Traå n g nguyïn laâng nhúâ àoá maâ qua khoãi cún choáng tiïëp thu àûúåc nhûäng kiïën khoa Quyá Húåi, thò hai nùm sau hoaån naån, maäi nhúá túái ên nghôa thûác cuãa böë vaâ baác truyïìn cho. Vuä Thaånh cuäng àöî Thaám hoa cuãa quan Traång Bõu, laâm thaânh Cêu àöëi hiïån àang lûu laåi trong khoa ÊËt Sûãu (1685). Vuä Thaånh lúâi ca truyïìn tuång: “Khöng coá nhaâ thúâ Nguyïîn Àùng Àaåo cho cho rùçng: “Hoåc àûúåc thaânh taâi laâ tiïìn cuãa quan Traång dên ta sao biïët, ngay tûâ nùm lïn 3 tuöí i, do gùåp àûúåc thêìy gioãi”(4). söëng yïn laânh, khöng coá luáa cuãa öng àaä àûúåc sûá giaã phûúng Bùæc Traång nguyïn Nguyïîn Àùng quan Traång, dên ta laâm sao maâ phaãi kinh ngaåc vò taâi nùng xuêët Àaåo trong cuöåc àúâi laâm quan nuöi nhau àûúåc. Àûác, cöng cuãa chuáng: cho triïìu Lï Trung hûng laâ möåt tûúáng cöng traãi muön àúâi ghi Nguyïn vùn: võ àaåi quan khaãng khaái, daám nhúá khön cuâng”. 三歲奇童驚北使, noái thùèng, phï phaán nhûäng viïåc Dên laâ n g Hoaâ i Baä o coâ n 十年宰相重南朝 laâ m chûa nghiïm pheá p nûúá c truyïìn tuång viïåc chia ruöång cuãa Phiïn êm: cuãa caác chuáa Trõnh. Khi àoá caác quan Traå n g Àùng Àaå o : triïì u “Tam tuïë kyâ àöìng kinh Bùæc quan muöën duâng triïìu phuåc àïí àònh ban ruöång löåc thïë nghiïåp, sûá, vaâ o Phuã Chuá a yïë t kiïë n chuá a nhûng öng khöng nhêån. Vua vaâ Thêå p niïn tïí tûúá n g troå n g Trõnh, öng dêng súá hùåc laâ traái quêìn thêìn noái maäi, öng múái xin Nam triïìu” lïî, viïåc àoá phaãi baäi boã. möåt khu ruöång hoang, àêìy coã Taåm dõch nghôa: Öng coâ n laâ möå t võ quan daåi xêëu nhêët vuâng, goåi laâ caánh Mûúâ i nùm tïí tûúá n g triïì u giaâ u loâ n g yïu nûúá c thûúng àöìng Cêìu Vûåc. Sau àoá, öng cho Nam troång, dên, Nguyïîn Àùng Àaåo thûúâng caác gia àònh ngheâo khoá àïí phaát Ba tuöíi thöng minh sûá Bùæc xuyïn quan têm àïën àúâi söëng coã, caãi taåo khu ruöång thuåc hoáa, kinh”(3). coân khöí cûåc cuãa dên chuáng. Möîi khi àaä thaânh ruöång maâu múä, Nùm 16 tuöíi Àùng Àaåo thi dõp vïì quï öng thùm hoãi khuyïën öng chia hùèn cho caác gia àònh. àöî Tam trûúâng, nùm 19 tuöíi àöî khñch hoåc haânh trong hoå vaâ caã Àïì n thúâ Traå n g nguyïn àêìu kyâ thi Hûúng (Giaãi nguyïn), trong laâng. Nguyïîn Àùng Àaåo hiïån úã taåi àûúåc lûåa choån vaâo hoåc taåi Quöëc Dên trong vuâ n g vêî n lûu thön Hoaâi Thûúång, xaä Liïn Baäo, Tûã Giaám. Nhaâ öng úã Hoaâi Baäo truyïìn cêu chuyïån cûáu àoái cuãa huyïån Tiïn Du, àûúåc khúãi dûång àïën trûúâng taåi kinh thaânh khaá Traång Bõu: coá möåt nùm do thiïn tûâ thúâi Lï Trung hûng, thïë kyã SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 7
bûúá c tñch cûå c àêí y maå n h viïå c cheáp nhû sau: “Nhên tiïån têu: phoâng giûä biïn cûúng phña Bùæc 1. Dû àaãng hoå Maåc lêín luát vúái nhiïìu biïån phaáp hûäu hiïåu úã Vên Nam, hoåp beâ àaãng cûúáp kïí caã àêëu tranh trûåc tiïëp taåi boác àêët biïn giúái thuöåc Tuyïn caác àõa phûúng vaâ trïn lônh vûåc Quang, Hûng Hoáa vaâ Cao Bùçng. ngoaåi giao giûäa hai nûúác. Cho 2. Thöí ty úã Khai Hoá a vaâ nïn, caác àoaân sûá àïën yïët kiïën Möng Tûå xêm chiïë m nhûä n g hoaâng àïë triïìu Thanh trong thúâi thön àöång úã caác chêu Baão Laåc, gian naây, ngoaâi viïåc tuïë cöëng Võ Xuyïn, Thuãy Vô vaâ Quyânh thûúâng lïå, caác võ trûúãng àoaân sûá Nhai, xin tra xeá t roä raâ n g. böå (thûúâng àûúåc goåi laâ Chaánh Nhûng triïìu àònh nhaâ Thanh sûá) coân kiïm thïm nhiïåm vuå rêët óm viïåc naây ài, khöng traã lúâi”(8). quan troång laâ kiïën nghõ àoâi laåi Thû tõch triïìu Thanh, Trung caác vuâng àêët nûúác ta bõ caác biïn Quöëc coá cheáp vïì chuyïën ài sûá thêì n triïì u Thanh cuâ n g trûúá c nùm 1697 cuãa triïìu Lï - Trõnh. àoá laâ triïìu Minh tûâng thêu toám Chuá n g töi xin dõch toaâ n böå vaâo laänh thöí Trung Quöëc. Liïn nhûä n g ghi cheá p coá liïn quan tuå c caá c nùm 1684, 1685, caá c àïën lêìn ài sûá naây trong böå Quöëc thöí quan àõa phûúng phuã Khai sûã triïìu Thanh nhû sau: Hoáa, Vên Nam nhaâ Thanh, lúåi “Ngaây Quyá Dêåu, thaáng 10 duång cú höåi Vuä Cöng Tuêën nöíi niïn hiïå u Khang Hy (triïì u loaån bõ quên Lï – Trõnh àaánh Thanh) nùm thûá 36 (tûác ngaây àuöíi phaãi chaåy sang laánh naån, möìng 9 thaáng 12 nùm 1697), àûa quên xêm chiïëm chêu Võ Quöëc vûúng An Nam laâ Lï Duy Xuyïn, Baão Laåc vaâ Thuãy Vô, àùåt Chñnh(9) sai sûá sang tiïën cöëng, Tuêìn ty saách nhiïîu thu thuïë ban yïën tiïåc nhû theo lïå àõnh”(10). ngûúâi buön baán(5). Moã àöìng Tuå Tiïë p theo vaâ o “Ngaâ y Giaá p Một trang 先懷阮族家史 (Tiên Hoài Long (thû tõch Trung Quöëc goåi Ngoå , thaá n g Mûúâ i Möå t , niïn Nguyễn tộc gia sử), bộ Tộc phả của laâ xûúãng chò hoùåc xûúãng àöìng hiïåu Khang Hy nùm thûá 36 (tûác dòng họ Nguyễn Đăng Đạo ở làng Àö Long) cuäng bõ caác biïn thêìn ngaây 30-12-1697), Quöëc vûúng Hoài Bão, Tiên Du, Bắc Ninh triïìu Thanh chiïëm lêëy vaâ khai An Nam laâ Lï Duy Chñnh dêng thaá c nguöì n lúå i . Ngay tûâ nùm súá viïët rùçng: “Ba vuâng àêët Ngûu XVII-XVIII, vêî n coâ n lûu giûä 1688, triïìu Lï - Trõnh àaä phaái Dûúng, Höì Àiïåp, Phöí Viïn cuãa nhiïìu hiïån vêåt cöí, thû tõch coá cûã àaå i thêì n Lï Huyïë n quan nûúác thêìn bõ thöí ty tiïëp giaáp niïn àaåi triïìu Lï, Nguyïîn nhû Trêë n thuã Tuyïn Hûng cuâ n g laänh thöí xêm lêën, xin haå sùæc cho sêåp thúâ, hûúng aán, hïå thöëng cêu Àöëc àöìng Àùång Àûác Nhuêån vaâ quan àõa phûúng núi àoá traã laåi”. àöëi, hoaânh phi, sùæc phong... phaãn Trêìn Thoå àûa thû biïån luêån àoâi Khi àoá coá Tuêìn phuã Vên Nam aánh khaá àêìy àuã vïì thên thïë, sûå àêë t , nhûng Thöí ty Vên Nam laâ Thaåch Vùn Thaånh àïën kinh nghiïåp cuãa danh nhên khoa baãng khöng chõu trao traã(6). Àùåc biïåt àö bïå kiïën, nhaâ vua beân hoãi vïì Traång nguyïn Àùng Àaåo. vaâ o nùm 1691, àoaâ n sûá thêì n tònh hònh biïn giúái vúái An Nam. Lï - Trõnh coá hai võ Chaánh sûá Thaåch Vùn Thaånh têu rùçng: 2. Chuyïë n ài sûá nùm laâ Nguyïîn Quyá Àûác vaâ Nguyïîn ‘Ba vuâng àêët Ngûu Dûúng, Höì 1697 vaâ vai troâ cuãa Chaánh Danh Nho cuâng dêîn àêìu sûá böå Àiïå p , Phöí Viïn (11), nöå i thuöå c sûá Nguyïîn Àùng Àaåo trong sang Thanh: “Canh Ngoå, nùm tûâ triïìu Minh. Tûâ khi triïìu ta viïåc àoâi laåi àêët ba àöång Ngûu Chñnh Hoâa thûá 11 (1690), ...Sai múã mang àêët Vên Nam àïìu do Dûúng, Höì Àiïåp, Phöí Viïn boå n Chaá n h sûá Nguyïî n Danh huyïån Möng Tûå trûng thu lûúng Vaâ o cuöë i thïë kyã XVII àêì u Nho vaâ Nguyïîn Quyá Àûác, Phoá thûåc, àïën nùm Khang Hy thûá 5 thïë kyã XVIII, viïåc tranh chêëp sûá Nguyïîn Tiïën Saách vaâ Trêìn (1666), thay àöíi thuöåc vïì phuã àêët àai vuâng biïn giúái phña Bùæc Thoå sang nhaâ Thanh nöåp tuïë Khai Hoáa, àaä qua hún 30 nùm, cuãa hai nûúác Thanh vaâ Àaåi Viïåt cöë n g” (7). Ngoaâ i viïå c tuïë cöë n g, àïì u khöng phaã i àêë t cuã a An thûúâng xuyïn xaãy ra vaâ vö cuâng àoaâ n sûá theo lïå n h cuã a triïì u Nam. Phña hoå khinh xuêët nghe noáng boãng. Sau khi tiïîu trûâ xua àònh, àaä chuã àöång trûåc tiïëp àûa lúâi noái bûâa, thiïån tiïån dêng têu, àuöíi àûúåc dû àaãng cuãa nhaâ Maåc ra vêën àïì nhûäng vuâng àêët bõ caác maâ laåi coân àûa quên àïën biïn àoá n g giûä trïn 85 nùm (1592- biïn thêìn triïìu Thanh chiïëm giúái. Khi àoá, thêìn àaä cuâng vúái 1677) taåi Cao Bùçng phaãi chaåy giûä, trong àoá coá nhùæc àïën 3 chêu viïn àöëc trêën tuên theo yá chó sang Long Chêu (Trung Quöëc), Võ Xuyïn, Baão Laåc vaâ Thuãy Vô thïí têët vöî vïì phûúng xa (Nhu triïìu àònh Lï - Trõnh àaä tûâng vúá i vua Khang Hy. Thû tõch viïîn) cuãa hoaâng thûúång, ra lïånh 8 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
cho boån phoâng thuã (biïn cûúng) cho, thaânh ra phaãi boã viïåc baân thïm, “nhên cú höå i naâ y (yïë t khöng àûúå c kinh àöå n g. Thêì n caäi àoâi laåi àêët ba àöång”(14). kiïë n vua Thanh), öng (Àùng nghô vuâ n g àêë t naâ y àaä tûâ lêu Tuy úã vaâ o hoaâ n caã n h khoá Àaåo) liïìn têu xin traã laåi àêët ba nhêåp vaâo baãn àöì (triïìu Thanh), khùn vò triïìu Thanh cuâng caác àöå n g Ngûu Dûúng, Höì Àiïå p , laåi úã trong nöåi àõa biïn giúái, dûát biïn thêì n bao che, bûng bñt, Phöí Viïn, vua Thanh chêìn chûâ khoaát khöng nïn traã laåi’. Nhaâ ngùn trúã vaâ àûa caã phûúng thûác chûa quyïët” (Nguyïn vùn: 公因 vua lïånh cho boån àaåi hoåc sô thaão duâng uy thïë vaâ lúâi leä cuãa vua 奏请复主牛羊，蝴蝶，普园三洞皇 luêån àûa ra kiïën nghõ roä raâng. Thiïn tûã (vua Khang Hy) nhû 帝犹豫未决)(19). Baâ n nghõ rùç n g: ‘Quöë c vûúng kiïíu “caã vuá lêëp miïång em” àïí Nhû vêåy vêën àïì àoâi laåi nhiïìu An Nam Lï Duy Chñnh khöng traánh neá baân luêån viïåc àoâi àêët, vuâ n g àêë t bõ chiïë m , trong àoá tra xeát ngoån nguöìn, khinh suêët nhûng Chaánh sûá Nguyïîn Àùng coá caác àöång Ngûu Dûúng, Höì nghe lúâi noái bûâa, quaá quùæt àûa Àaåo vúái kiïën thûác uyïn baác, lyá Àiïåp, Phöí Viïn traãi qua caã möåt quên àïën vuâng biïn cûúng àoáng luêån xaác àaáng àaä kiïn quyïët “cöë quaá trònh àêëu tranh kiïn trò, laåi àoá, sinh sûå laâm nhûäng àiïìu beã baác, baân caäi”. khöng khoan nhûúång cuãa triïìu xùçng bêåy, nïn àûa cöng vùn sûác Thû tõch Trung Quöëc cuäng Lï –Trõnh àöëi vúái triïìu Thanh. truyïìn cho biïët’. Nhaâ vua nghe cheá p laå i thaá i àöå kiïn trò àoâ i Nhûng phña nhaâ Thanh cuâ ng theo”(12). àêë t cuã a triïì u Lï - Trõnh sau caác thöí quan vuâng biïn cuãa hoå, Sau khi àoaân sûá cuãa Àùng khi Àùng Àaå o ài sûá vïì nûúá c : luön tòm moåi cúá àïí thoaái thaác, Àaåo vïì nûúác, thaái àöå cuãa triïìu “Àùng Àaåo vïì nûúác, nhiïìu lêìn dêy dûa, cöë tònh lúâ ài. Chuyïën àònh Lï - Trõnh khöng thoã a dêng thû biïån baác, nhûng phña ài sûá nùm 1697, do Chaánh sûá maän àöëi vúái caách ûáng xûã trong Quaãng Têy khöng dêng têu lïn Nguyïîn Àùng Àaåo dêîn àêìu cuäng viïåc giaãi quyïët àêët ba àöång cuãa trïn (triïìu Thanh)”(15). rúi vaâo tònh caãnh tûúng tûå nhû triïìu Thanh. Àiïìu naây àaä àûúåc Thû tõch cuãa Viïåt Nam vaâ caác àoaân sûá trûúác àoá. Nhûäng lyá thïí hiïån trong nhûäng doâng ghi Trung Quöë c àïì u thöë n g nhêë t do maâ vua Thanh cuâ n g triïì u cheáp cuãa sûã saách nhû sau: ghi viïåc Traång nguyïn Nguyïîn thêìn àûa ra àïí khöng hoaân traã “Mêåu Dêìn, niïn hiïåu Chñnh Àùng Àaå o ài sûá sang nhaâ àêët cho triïìu Lï - Trõnh cuäng Hoâa nùm thûá 19 (1698), thaáng Thanh möå t lêì n duy nhêë t vaâ o khöng coá súã cûá àaá n g tin cêå y , Tû, muâa haå boån sûá thêìn Nguyïîn nùm Àinh Sûãu, niïn hiïåu Chñnh hoaân toaân khöng thuyïët phuåc. Àùng Àaåo tûâ nhaâ Thanh trúã vïì Hoâa 18 (1697)(16). Trong böå 先懷 Sûã thêì n trong Quöë c sûã nûúác”, “Trûúác kia 3 àöång Ngûu 阮族家史 (Tiïn Hoaâi Nguyïîn töåc quaán triïìu Nguyïîn àaä vaåch roä Dûúng, Höì Àiïåp vaâ Phöí Viïn, gia sûã) coá cheáp Nguyïîn Àùng vïì “chiïu troâ ” cuã a triïì u àònh thuöåc chêu Võ Xuyïn, xûá Tuyïn Àaåo tûâng ài sûá vaâo nùm Chñnh vaâ biïn thêìn nhaâ Thanh nhû Quang, bõ thöí ty phuã Khai Hoáa Hoâa thûá 8 (1687), tûác laâ sau 4 sau: “Àïë n luá c Vuä Cöng Tuêë n nhaâ Thanh xêm chiïë m . Trêë n nùm àöî Traå n g nguyïn, cuä n g böåi baån, chaåy sang nhaâ Thanh, thuã Lï Huyïë n thûúâ n g àem nhùçm giaãi quyïët àoâi laåi ba àöång thöí ty nhaâ Thanh beân nhên àêëy quên vaâo àêët naây, röìi àem hïët Ngûu Dûúng, Höì Àiïåp vaâ Phöí chiïëm àoaåt bùçng caách ùn hiïëp. sûå traå n g xêm chiïë m têu baâ y Viïn thuöå c huyïå n Võ Xuyïn, Thïë thò viïåc mêët ba àöång naây coá vïì triïìu àònh. Trõnh Cùn baân xûá Tuyïn Quang. Saách naây coân leä vaâo khoaãng nùm Dûúng Àûác tñnh viïåc tranh luêån àïí lêëy laåi cho biïët thïm: khi vaâo gùåp vua –Vônh Trõ (1672-1680). Coân nhû ba àöång...”, “Sau Nguyïîn Àùng Khang Hy triïì u Thanh àûúå c Vûúng Kïë Vùn vaâ Thaåch Vùn Àaåo àem Quöëc thû sang xin nhaâ ban yïën, sûá thêìn caác nûúác nhû Thaå n h (20) noá i : “3 àöå n g Ngûu Thanh traã laåi àêët ba àöång. Vua Àaåi Viïåt, Cao Ly... àïìu phaãi ûáng Dûúng thuöåc vaâo Trung Quöëc Thanh toan sai viïn àaåi thêìn ài taác thú phuá trong möåt thúâi gian àaä lêu”, chùèng qua boån naây chó khaám xeát... Vua nhaâ Thanh duå qui àõnh theo àöìng höì. Nguyïîn bõa àùå t lúâ i noá i vu vú àïí thoã a baão bêìy töi nöåi caác baân luêån xaác Àùng Àaåo chó trong ñt phuát àaä maän àûúåc sûå chiïëm àoaåt haâm àaáng seä têu baây. Luác baân luêån, hoaâ n thaâ n h (17) dêng lïn vua höì maâ thöi”(21). Gêìn àêy giúái sûã Àùng Àaåo cöë beã baác baân caäi, nïn Thanh, sûá thêì n caá c nûúá c vaâ hoåc Trung Quöëc àûúng àaåi cuäng viïåc naây chûa giaãi quyïët àûúåc. caác quan trong Haân Lêm viïån phaãi àöìng tònh vúái nhêån àõnh Vua nhaâ Thanh beân theo lúâi tû triïìu Thanh àïìu nöåp baâi phuá cuãa sûã quaán triïìu Nguyïîn, Tön cuãa böå, sai laâm túâ tû tûâ chöëi, quaá thúâ i haå n . Khi àoå c xong, Hoùç n g Niïn, möå t hoå c giaã treã khöng nhêån lúâi thónh cêìu cuãa vua Khang Hy ban tùå n g öng tuöíi trong taác phêím bùæt nguöìn nûúác ta”(13). laâ Traång nguyïn thûá nhêët cuãa tûâ Luêån aán Tiïën sô Nghiïn cûáu Vò thïë, triïìu Lï - Trõnh tiïëp Bùæc triïìu (Nguyïn vùn: 大清皇 quan hïå töng chuã phiïn thuöåc tuåc “nhiïìu lêìn laâm vùn thû gûãi 帝赐宴今作亭赋限以铜壶公挥毫 Trung Viïåt trong triïìu Thanh sang biïån luêån àoâi traã laåi àêët ba 成为留进纳清翰林院及高丽诸国 àaä viïë t : “Trong quaá trònh xûã àöång, nhûng viïn tuêìn phuã tónh 皆在限外皇帝御览赐公为北朝状 lyá sûå kiïån naây (chó viïåc Àùng Quaãng [Têy] khöng àïì àaåt lïn 元第一)(18). Böå töåc phaã coân cheáp Àaåo àoâi laâ ba àöång cuãa chêu Võ SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 9
Xuyïn), Thaåch Vùn Thaånh chó Traång nguyïn Nguyïîn Àùng Àaåo hiïå n taå i laâ Laä o Nhai thuöå c phña noái ‘Nöåi thuöåc vaâo thúâi Minh’, vaâ truyïìn thöëng khoa baãng doâng Nam huyïå n Têy Truâ , Vên Nam, cuäng chûa cho biïët chñnh xaác hoå Nguyïîn Àùng úã Hoaâi Thûúång, Höì Àiïåp nay thuöåc Àöng Bùæc cuãa thúâ i gian cuå thïí ‘Nöå i thuöå c ’, Tiïn Du, Bùæc Ninh, (2017), huyïå n Têy Truâ , Vên Nam; coâ n àöìng thúâi cuäng chûa khaão saát roä tr.62-63. Phöí Viïn nay thuöåc Àöng Bùæc cuãa raâng sûå thûåc lõch sûã cuãa nhûäng 2. Baão taâng Bùæc Ninh, Di saãn huyïån Ma Lêåt Pha, Vên Nam, àïìu vuâng àêët àoá trûúác thúâi Minh àaä vùn hoáa vïì truyïìn thöëng hiïëu hoåc nùçm sêu trong nöåi àõa Trung Quöëc. thuöåc Trung Quöëc...”. Tuy viïët tónh Bùæc Ninh, Chuã biïn: Lï Viïët 12. 清實錄,聖祖實錄,卷186,頁5. nhû vêåy, nhûng ngay sau àoá, Nga, Bùæc Ninh, 2012, tr.261. Thanh thûåc luåc, Thaánh Töí thûåc luåc, hoåc giaã hoå Tön laåi vêîn cöë tònh 3. Nhaâ thúâ Nguyïîn Àùng Àaåo quyïín 186, tr.5. bao che vaâ biïån höå khiïn cûúäng úã thön Hoaâi Thûúång, xaä Liïn Baäo, 13. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, cho nhûäng haânh àöång chiïëm àêët huyïån Tiïn Du, tónh Bùæc Ninh. Baão Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m cuã a caá c triïì u àaå i phong kiïë n taâng Bùæc Ninh, Di saãn vùn hoáa vïì cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.379-380. Trung Quöëc àöëi vúái Àaåi Viïåt(22). truyïì n thöë n g hiïë u hoå c tónh Bùæ c 14. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Toám laåi, chñnh quyïìn Lï - Ninh, Sàd, tr.263. Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m Trõnh nöî lûåc thûåc thi chñnh saách 4. Baão taâng Bùæc Ninh, Di saãn cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.380. gòn giûä biïn cûúng àêëu tranh vúái vùn hoáa vïì truyïìn thöëng hiïëu hoåc 15. 方国愉，《中国西南历史地理 triïìu Thanh trïn caác phûúng tónh Bùæc Ninh, Sàd, tr.264. 考释》，下册，中华书局出版, 1992 年, diïån quöëc gia (nghõ trûúâng) vaâ 5. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, 页 1295. Phûúng Quöëc Du, Trung àõa phûúng (trûåc tiïëp taåi chöî) Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m Quöëc Têy Nam lõch sûã àõa lyá khaão khöng khoan nhûúång, trûúâng cûúng muåc, têåp 2, Nxb.Giaáo duåc, thñch, Haå saách, Trung Hoa thû cuåc kyâ. Tuy coá luác, coá núi, triïìu Lï - H, 1998, tr.357-358. xuêët baãn, 1992, tr.1295. Trõnh bõ thua thiïåt, nhûng nhòn 6. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, 16. Àaå i Viïå t sûã kyá tuå c biïn chung úã nhûä n g thêå p kyã cuöë i Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m (1676-1789), Nxb.KHXH, H, 1991, XVII vaâ àêìu XVIII, chñnh quyïìn cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.358. tr.35. Ngö Cao Laä n g, Lõch triïì u Lï - Trõnh àaä thu àûúåc nhûäng 7. Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn (1676- taåp kyã, T.I, Nxb.KHXH, H, 1975, thaânh quaã àaáng kïí, vua töi triïìu 1789), Nxb.KHXH, H, 1991, tr.35. tr.122-123. Quöë c sûã quaá n triïì u Thanh phaãi liïn tuåc nhûúång böå, Ngö Cao Laäng, Lõch triïìu taåp kyã, Nguyïîn, Khêm àõnh Viïåt sûã thöng hoaân traã nhûäng vuâng àêët lêën T.I, Nxb.KHXH, H, 1975, tr.122- giaám cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.363. chiïëm tûâ caác thïë kyã trûúác, caã 123. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Tön Hoùçng Niïn, Nghiïn cûáu quan nhûäng àõa phûúng múái chiïëm Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m hïå tön chuã phiïn thuöåc Trung Viïåt àoaåt, àiïín hònh nhêët laâ sau hún cûúng muåc, T.Hai, Sàd, tr.363. trong triïìu Thanh, Nxb.Hùæc Long 40 nùm àêë u tranh dùç n g dai, 8. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, Giang, 2006, Haerbin, tr.202 (孙宏 khöng mïåt moãi, nùm 1728 vua Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m 年著,《清代中越宗藩关系研究》，黑龙 Thanh àaä phaãi traã laåi moã àöìng cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.363-364. 江出版社，2006 ，哈尔滨), 页 202. Tuå Long. Trong thùæng lúåi chung 9. Àuáng ra laâ vua Lï Hy Töng 17. Vöën tûâ duâng trong töåc phaã baão vïå laänh thöí quöëc gia Àaåi Viïåt (1676-1705), vúái tïn thûåc laâ Lï Duy laâ 公挥毫成 (Cöng huy haâo thaânh) cuãa triïìu Lï - Trõnh, chuáng ta Hiïåp. Viïåc coá sûå khaác nhau giûäa nghôa laâ: Öng chó vung buát àaä hoaân khöng thïí khöng ghi nhúá cöng tïn thûåc vaâ tïn trïn caác biïíu têëu thaânh (baâi phuá). tñch cuãa Traång nguyïn Nguyïîn cuã a möå t võ vua Viïå t Nam khöng 18. Tiïn Hoaâ i Nguyïî n töå c gia Àùng Àaåo, Chaánh sûá àoaân nùm phaãi àïën thúâi Lï - Trõnh múái xuêët sûã, 先懷阮族家史, sàd, túâ 15a. 1697 àaä thùèng thùæn biïån luêån, hiïån, maâ ngay tûâ triïìu Lyá, Trêìn 19. Tiïn Hoaâ i Nguyïî n töå c gia baân caäi sùæc xaão trûúác vua Thanh, àaä coá. Thû tõch Trung Quöëc tûâng sûã, 先懷阮族家史, sàd, túâ 15a. Vïì àïí àoâi laåi ba àöång thuöåc chêu Võ cheá p : Caá c triïì u vua Viïå t Nam sûå kiïån naây, dõch theo gia phaã cuãa Xuyïn, Tuyïn Quang.� àïì u thûúâ n g duâ n g möå t tïn khaá c doâng hoå, chûa kiïím chûáng àûúåc, tïn thûåc tïë àïí giao thiïåp vúái triïìu chuáng töi xin àûa ra àïí tham khaão CHUÁ THÑCH àònh phûúng Bùæc, nhû thúâi Trêìn, (NHT). vua Trêìn Thaánh Töng vöën coá tïn 20. Vûúng Kïë Vùn, Töí n g àöë c 1. TS. Nguyïîn Hûäu Muâi, Viïån laâ Trêì n Hoaã n g nhûng laå i lêë y laâ Vên Quyá, Thaåch Vùn Thaånh, Tuêìn Nghiïn cûá u Haá n Nöm, “Truyïì n Trêìn Nhêåt Huyïn àïí giao tiïëp vúái phuã Vên Nam. thöë n g hiïë u hoå c vaâ khoa baã n g triïìu Nguyïn. Vò thïë trong Nguyïn 21. Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn, cuã a doâ n g hoå Nguyïî n Àùng qua sûã cheáp laâ Trêìn Nhêåt Huyïn chûá Khêm àõnh Viïå t sûã thöng giaá m hai böå Tiïn Hoaâi Nguyïîn töåc gia khöng cheáp laâ Trêìn Hoaãng. cûúng muåc, T.2, Sàd, tr.381. sûã”. Súã Vùn hoáa vaâ Thïí thao Haâ 10. 《清實錄,聖祖實錄》卷185,頁 22. Tön Hoùç n g Niïn, Nghiïn Nöå i , Trung têm hoaå t àöå n g Vùn 25. Thanh thûåc luåc, Thaánh Töí thûåc cûáu quan hïå töng chuã phiïn thuöåc hoáa khoa hoåc Vùn Miïëu-Quöëc Tûã luåc, quyïín 185, tr.25. Trung Viïåt trong triïìu Thanh, Sàd, Giaám, Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc, 11. Ba vuâ n g àêë t Ngûu Dûúng tr.202. 10 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
Về sự kiện Phan Xích Long bị bắt tại Phan Thiết năm 1913 Đỗ Thành Danh THAÁNG 3-1913, PHAN XÑCH LONG – THUÃ LÔNH CUÃA MÖÅT TRONG SÖË CAÁC HÖÅI KÑN NAM KYÂ RA PHAN THIÏËT VAÂ ÖNG BÕ BÙÆT TAÅI ÀÊY. VÏÌ MÖËC THÚÂI GIAN DIÏÎN RA SÛÅ KIÏÅN NAÂY, TAÂI LIÏÅU LÕCH SÛÃ VIÏËT KHÖNG THÖËNG NHÊËT; COÁ SAÁCH THÒ NOÁI NGAÂY 22-3-1913, CUÄNG COÁ TAÂI LIÏÅU CHO LAÂ NGAÂY 26-3-1913. TRONG ÀOÁ, ÀÕA CHÑ BÒNH THUÊÅN – TÊÅP SAÁCH ÀÛÚÅC XEM LAÂ “BAÁCH KHOA THÛ” VÏÌ BÒNH THUÊÅN, LAÂ TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO HAÂNG ÀÊÌU KHI MUÖËN TÒM HIÏÍU VÏÌ ÀÕA PHÛÚNG CUÄNG KHÙÈNG ÀÕNH PHAN XÑCH LONG BÕ BÙÆT TAÅI PHAN THIÏËT NGAÂY 26-3-1913(1). TUY NHIÏN, QUA Nhà yêu nước Phan Xích Long. Ảnh đăng trên báo NGHIÏN CÛÁU ÀÖËI CHIÏËU Le Matin (Pháp) số 10853, ngày 14-11-1913 CAÁC TÛ LIÏÅU ÀÛÚNG THÚÂI CUÃA NGÛÚÂI PHAÁP 1. Vaâi neát Höåi kñn Phan töí chûác Thiïn Àõa Höåi àïí “phaãn Xñch Long vaâ cuöåc nöíi dêåy Thanh phuåc Minh”, thò phong VAÂ NHÛÄNG CÖNG TRÒNH nùm 1913 traâo höåi kñn cuãa ngûúâi Viïåt úã NGHIÏN CÛÁU SAU NAÂY, TAÁC Phong traâo höåi kñn Nam kyâ Nam kyâ laåi giûúng cao ngoån cúâ GIAÃ CHO RÙÇNG MÖËC THÚÂI ra àúâi tûâ nhûäng nùm 80 cuãa thïë àaánh Phaáp (phaãn Phaáp), giaânh GIAN NAÂY CÊÌN PHAÃI ÀÑNH kyã XIX. Vïì cú baãn, mö hònh töí àöåc lêåp laåi cho dên töåc Viïåt Nam CHÑNH. chûác vaâ caách thûác hoaåt àöång cuãa (phuåc Nam). caác höåi kñn naây giöëng vúái töí chûác Trong söë caác höåi kñn úã Nam Thiïn Àõa Höåi maâ ngûúâi Hoa kyâ àêìu thïë kyã XX, höåi kñn Phan du nhêåp vaâo Nam kyâ tûâ thïë kyã Xñch Long(2) laâ töí chûác tiïu biïíu XVII. Àiïìu àaáng chuá yá laâ, nïëu nhêët; hoaåt àöång röång khùæp, coá nhû muåc tiïu cuãa ngûúâi Hoa khi tiïëng vang vaâ aãnh hûúãng nhêët SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 11
Muåc àñch cuãa viïåc lêåp khaách saån laâ vò höìi àêìu thïë kyã XX, Phan Thiïët chó coá duy nhêët 1 khaách saån cuãa Phaáp xêy dûång bïn búâ Bùæ c söng Caâ Ty vaâ chó daâ n h riïng cho ngûúâi Phaáp truá tuác; coân ngûúâi Viïåt àïën Phan Thiïët du lõch hay laâm ùn thò khöng coá chöî nghó troå. Quy mö cuãa khaách saån Liïn Thaânh rêët khiïm töën, khöng coá lêìu, chó coá 4 phoâng vaâ àêy laâ khaách saån thûá 2 àûúåc xêy dûång úã Phan Thiïët. Trong thúâi gian lûu truá taåi Phan Thiïë t , Phan Xñch Long thûúâng ài laåi nhiïìu núi trong thõ xaä, vò thïë khöng traánh khoãi sûå chuá yá cuãa boån caãnh saát thûåc Đường Gendarmerie, nay là đường Nguyễn Văn Cừ, phường Đức Nghĩa, dên. Sûå caãnh giaác cuãa caãnh saát Tp. Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận. Ảnh: Thành Danh laâ coá lyá do, theo baãn caáo traång cuãa Toâa àaåi hònh Saâi Goân thò Luåc tónh Nam kyâ luác bêëy giúâ. dêåy nùm 1913 coá nhiïìu trong àoá, Nguyïî n Vùn Laå c (Phan Xñch Töí chûác naây àûúåc thaânh lêåp vaâo phaãi kïí túái viïåc hai yïëu nhên cuãa Long) coá giêë y chûá n g nhêå n laâ khoaãng thaáng 11-12 nùm 1911, höåi bõ bùæt trûúác àoá laâ Nguyïîn dên laâ m mûúá n nhûng laå i xaâ i vaâ Phan Xñch Long khöng chó Vùn Hiïåp (ngaây 19-3-1913 – taåi nhiïìu tiïìn, trïn ngûúâi àeo nhiïìu àûúåc xem laâ thuã lônh cuãa höåi maâ Kampot) vaâ Phan Xñch Long vaâng voâng(8). Vò thïë, vaâo luác 5 öng coân àûúåc xem laâ yïëu nhên (ngaâ y 22-3-1913 – taå i Phan giúâ chiïìu ngaây 22-3-1913, trong cuãa phong traâo “phaãn Phaáp phuåc Thiïët). luác àang ngöìi xe keáo ài daåo phöë, Nam”(3). Cuöåc nöíi dêåy nùm 1913 Nguyïîn Vùn Laåc bõ Phoá Tham ngay taåi Saâi Goân – Chúå Lúán àaä 2. Sûå kiïån Phan Xñch Long biïån Phan Thiïët (möåt cöng chûác gêy möåt tiïëng vang rêët lúán khùæp bõ bùæt taåi Phan Thiïët cao cêëp trong chñnh quyïìn thûåc Nam kyâ luác bêëy giúâ. Phan Xñch Long àïën Phan dên Phaáp) cuâng möåt nhoám caãnh Theo kïë hoaåch àaä àõnh, àïm Thiïët bùçng xe lûãa vaâo saáng súám saát chùån laåi tra hoãi ngay trïn 23 raång 24-3-1913, quên khúãi ngaây 22-3-1913, vúái têëm giêëy àûúâ n g Gendarmerie. Khi tòm nghôa böë trñ ngûúâi mang 9 traái thöng haânh mang tïn Nguyïîn hiïíu lõch sûã tïn àûúâng phöë taåi phaá vaâo nöåi àö, 5 traái àùåt taåi Saâi Vùn Laåc, 17 tuöíi. Theo taâi liïåu Phan Thiïët, taác giaã àûúåc biïët, Goân vaâ 4 traái vaâo Chúå Lúán; khi cuãa George Coulet, àêy laâ têëm thúâi Viïåt Nam Cöång hoâa àûúâng traái phaá nöí, “thò àoá laâ hiïåu lïånh theã giaã (caã tïn vaâ söë tuöíi); noá Gendarmerie laâ àûúâ n g Khaã i àïí thûâa luác ngûúâ i Phaá p kinh àûúåc cêëp ngaây 28-2-1913, búãi Àõnh, trïn con àûúâ n g naâ y coá hoaâng, quên khúãi nghôa seä tûâ trûúãng khu phöë 1 cuãa Chúå Lúán. möåt chi caãnh saát àoáng (àöëi diïån ngoaåi ö chaåy vaâo nöåi thaânh cuâng Àïí coá àûúåc noá, Hai Trñ(5) àaä chó vúái chuâa Liïn Trò) nïn luác bêëy vúái möåt söë ngûúâi khaác àaä eám àaåo em trai cuãa mònh laâ Nguyïîn giúâ ngûúâi dên Phan Thiïët quen sùén bïn trong, laänh vuä khñ àaä Vùn Luêån (tûác Du) luác bêëy giúâ goå i laâ àûúâ n g Nhaâ Coâ . Àûúâ n g chuêín bõ, xöng lïn giïët giùåc”(4). àang laâ nhên viïn caãnh saát úã Gendarmerie – Khaãi Àõnh/Nhaâ Tuy nhiïn, cuöåc nöíi dêåy àaä bõ Chúå Lúán duâng tiïìn mua(6). Vò Coâ ngaâ y nay chñnh laâ àûúâ n g baåi löå. Ngay trong saáng ngaây thïë, Phan Xñch Long dïî daâng Nguyïîn Vùn Cûâ, vaâ àoaån maâ 24-3-1913, Phaáp cho lñnh thaáo qua mùæt àûúåc sûå kiïím soaát gùæt Phan Xñch Long bõ bùæt nùçm gêìn gúä caác traái phaá, tùng cûúâng böë gao cuãa chñnh quyïìn thûåc dên. truå súã laâ m viïå c cuã a Cöng an phoâng caác núi; àöìng thúâi, 600 Khi àïën Phan Thiïët, Phan phûúâng Àûác Nghôa hiïån nay. nöng dên mùå c aá o àen, quên Xñch Long úã taåi khaách saån Liïn Khi caãnh saát tra hoãi, thêëy trùæng, àêìu bõt khùn xeáo tûâ Chúå Thaâ n h. Höì Taá Khanh trong thanh niïn Nguyïî n Vùn Laå c Lúán vaâ Tên An keáo vaâo nöåi àö Thöng sûã Cöng ty Liïn Thaânh(7) luá n g tuá n g, laå i traã lúâ i khöng ngaây 28-3 àïí “khúãi trêån àaánh cho biïët, cuâng vúái saãn xuêët, kinh thöng suöët (Höì Taá Khanh viïët laâ Têy” cuäng bõ thûåc dên Phaáp vêy doanh nûúá c mùæ m (saã n phêí m “traã lúâi möåt caách uá úá”) nïn bõ bùæt bùæt. truyïìn thöëng vaâ nöíi danh cuãa giûä vaâ giaãi vïì khaách saån. Nguyïn nhên dêîn túái sûå thêët àêët Phan Thiïët), Liïn Thaânh coân Qua khaá m soaá t haâ n h lyá baåi nhanh choáng cuãa cuöåc nöíi kinh doanh dõch vuå khaách saån. taåi núi öng úã - khaách saån Liïn 12 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
Thaânh (Truå súã cuãa Ngên haâng hay chó laâ núi dûâng chên trûúác Taå i Saâ i Goâ n , chñnh quyïì n Nöng nghiïåp vaâ Phaát triïín Nöng khi ài xa hún; vaâ viïåc choån khaách thûåc dên giam Phan Xñch Long thön Bònh Thuêån trïn àûúâng saån Liïn Thaânh àïí úã cho thêëy trong Khaám Lúán (nay laâ Thû Trûng Trùæc hiïån nay àûúåc xêy “dûúâng nhû höåi kñn cuãa Phan viïå n Khoa hoå c Töí n g húå p TP. dûång trïn nïìn cuä cuãa khaách saån Xñch khöng coá cú súã liïn laåc naâo” Höì Chñ Minh). Ngaây 5-11-1913, Liïn Thaânh) caãnh saát àaä phaát taåi Phan Thiïët(11). hoå àûa Phan Xñch Long vaâ caác hiïån “nhiïìu moán àöì sùæc phuåc quyá Trong khi àoá, theo baãn Baáo nghôa sô khaác cuãa höåi kñn (töíng baáu, laåi coá saách vúã biïn nhûäng caáo söë 1558/7RM ngaây 9-8-1909 cöång 104 ngûúâi) ra xeát xûã taåi cêu kinh tuång niïåm àùång maâ cuãa Toâa Cöng sûá Phaáp taåi Bònh Toâ a Àaå i hònh Saâ i Goâ n . Caá o xuêët trêån, trong nhûäng cêu kinh Thuêån thò “vaâo cuöëi nùm 1908, traång cuãa Phaáp goåi àêy laâ vuå aán êëy coá noái vïì An Nam quöëc... vaâ möåt söë thaânh viïn cuãa töí chûác “xûã 111 ngûúâi (7 ngûúâi àaä tröën Hoaâng àïë Phan Xñch Long. Coân Thiïn Àõa Höåi àaä tòm kiïëm laâm thoaát – taác giaã) An Nam mûu trong nïåm göëi coá nhiïìu moán àöì xaáo tröån sûå yïn tônh cuãa cû dên mö laâm nghõch cuâng nhaâ nûúác vaâng àùåc khöëi: möåt caái khaánh, thõ xaä Phan Thiïë t vaâ möå t söë Àaåi Phaáp àang cai trõ taåi Nam möåt cêy gûúm, möåt caái êën Hoaâng vuâng lên cêån”(12). Chñnh vò vêåy, kyâ, àùåt traái phaá taåi Saâi Goân – àïë”(9). Saách vúã biïn cheáp nhûäng taác giaã cho rùçng viïåc Phan Xñch Chúå Lúán, daán yïët thõ giuåc dên cêu kinh naây chó ra caách “laâm Long àïën Phan Thiïët laâ àïí bùæt dêåy nguåy khùæp caã Nam kyâ vaâ xuêët hiïån quên lñnh tûâ àêët, duâng liïn laåc vúái caác höåi kñn taåi Bònh Nam Vang”(13). Theo caáo traång, buâ a pheá p biïë n mònh vö hònh Thuêån, cuâng phöëi húåp àïí tuyïn Phan Xñch Long vaâ hai àöì n g trong cuöåc chiïën... dûúái taác àöång truyïìn dên chuáng Phan Thiïët chñ khaác laâ Nguyïîn Vùn Hiïåp cuãa lúâi cêìu khêën kiïn àõnh, trúâi, “haäy dêåy maâ phuåc quöëc”; cuäng vaâ Nguyïîn Vùn Ngoå nhêån aán àêët, thêìn linh, caác võ bêët tûã coá coá thïí Phan Xñch Long ra Phan chung thên. thïí truâ hoaåch cuöåc chiïën, àoá laâ Thiïë t lêì n naâ y laâ àïí chuêí n bõ Khöng dïî bõ tan raä , caá c linh khñ Trúâi Àêët, nhûäng ngûúâi àûúâng lui khi cuöåc nöíi dêåy úã Saâi thaânh viïn cuãa höåi coân úã bïn chó huy àöåi quên àöng vö kïí lïn Goân – Chúå Lúán khöng thaânh. ngoaâi àaä tñch cûåc gêìy dûång laåi àïën 5.000 tó thiïn binh, coá thïí giuáp nhûäng ngûúâi nöíi dêåy trong “Cờ búa”của cuöåc chiïën; caác thiïn binh coá thïí cuộc nổi dậy biïën thên hònh saáu àêìu cuãa hoå chống Pháp ở thaânh 1.000 lêìn 1.000 tay vaâ Sài Gòn năm 1.000 lêìn 1.000 chên”(10). 1916. Vúái nhûäng bùçng chûáng “dêåy Ảnh: Tư liệu nguå y ” (chûä duâ n g cuã a chñnh quyïì n thûå c dên Phaá p , yá noá i nhûäng hoaåt àöång nöíi dêåy chöëng àöëi chñnh quyïìn) trïn àïìu bõ tõch thu, Nguyïîn Vùn Laåc bõ àûa vaâo khaám. Vaâi ngaây sau, can sûå bõ aáp giaãi vïì Saâi Goân. Vò thïë, kïë hoaåch àaánh bom vaâo trung têm haânh chñnh cuãa Phaáp vaâ nhûäng núi àöng ngûúâi úã Saâi Goân – Chúå Lúán cuãa Höåi kñn Phan Xñch Long vò thïë súám bõ baåi löå. Nhû àaä trònh baâ y úã trïn, kïë hoaåch cuöåc nöíi dêåy seä àûúåc thûåc hiïån trong àïm 23 raång ngaây 24-3-1913, nhûng trûúác àoá möåt höm, chuã soaái cuãa höåi kñn – Phan Xñch Long laåi ra Phan Thiïët. Vêåy, muåc àñch cuãa chuyïën ài naây laâ gò? Taác giaã Nguyïîn Thanh Tiïën cho rùçng, khöng roä chuyïën ra Phan Thiïët cuãa Phan Xñch Long nhùçm muåc àñch gò, cuäng khöng roä Phan Thiïët laâ núi àõnh àïën SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 13
phong traâo, truâ àõnh kïë hoaåch chûác nhoã úã Chúå Lúán. Luác coân treã taåi Ban Tuyïn giaáo Tónh uãy Bònh àïí tiïë p tuå c thûå c hiïå n muå c öng ài nhiïìu núi, thûúâng lui túái Thuêån, kyá hiïåu 15B. tiïu “phaãn Phaáp phuåc Nam”. Campuchia vaâ Thaái Lan. Trong 13. Truyïån Phan Xñch Long Theo àoá , ngaâ y 15-2-1916, nhûä n g nùm tûâ 1908 - 1911, – Hoaâng àïë vaâ binh tûúáng bõ xûã dûúái sûå chó àaåo cuãa Hai Trñ, Phan Phaá t Sanh coá hoå c tiïë n g taåi Toâa àaåi hònh Saâi Goân (1913). nghôa quên seä têën cöng dinh Hoa vaâ tiïëng Thaái; ngoaâi ra, coân Dêîn theo Nguyïîn Thanh Tiïën, Thöëng àöë c Nam kyâ vaâ phaá hoåc phûúng thuêåt, caách veä buâa, Sàd, tr.123. Khaám Lúán àïí “giaãi cûáu àaåi haânh nghïì boái toaán vaâ thaåo viïåc ca” Phan Xñch Long vaâ caác chïë taåo traái phaá (thuöëc nöí). TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO: yïëu nhên khaác. Tuy nhiïn, 3. Nguyïî n Thanh Tiïë n . cuöåc nöíi dêåy naây cuäng hoaân (2019). Hoaåt àöång cuãa caác höåi 1. “Baá o caá o söë 1558/7RM, toaân thêët baåi. Qua hai phiïn kñn chöëng Phaáp úã Nam kyâ (cuöëi ngaâ y 9-8-1909 cuã a Toâ a Cöng xeát xûã, toâa aán thûåc dên tuyïn thïë kyã XIX àêìu thïë kyã XX). Nxb sûá Bònh Thuêå n ”. Rapports aán tûã àöëi vúái 51 chñ sô. Nhaâ Àaå i hoå c Sû phaå m TP. Höì Chñ Politiques de la Province de yïu nûúác Phan Xñch Long bõ Minh, tr.100. Phan Thiïët 1909. Taâi liïåu lûu xûã bùæ n trong àúå t àêì u , vaâ o 4. Trêìn Vùn Giaâu (chuã biïn trûä taåi Ban Tuyïn giaáo Tónh uãy ngaây 22-2-1916, luác bêëy giúâ – 1987). Àõa chñ vùn hoáa Thaânh Bònh Thuêån, kyá hiïåu 15B. öng chó múái 23 tuöíi. phöë Höì Chñ Minh, têåp I – Lõch sûã. 2. G e o r g e s C o u l e t . H ö å i Nxb. TP.Höì Chñ Minh, tr.270. kñn xûá An Nam [Les Socieá t eá s Lúâi kïët 5. Hai Trñ tïn thêåt laâ Nguyïîn Secreâ t es en terre d’Annam - Hai cuöåc nöíi dêåy nùm 1913 Hûäu Trñ, laâ möåt trong ba yïëu nhên 1926] (Nguyïîn Thanh Xuên vaâ vaâ 1916 tuy thêët baåi, nhûng (cuâng Phan Phaát Sanh vaâ Nguyïîn Phan Tñn Duång dõch). Haâ Nöåi: sûå ra àúâi cuãa Höåi kñn Phan Vùn Hiïåp) cuãa höåi kñn naây. Nxb Höåi Nhaâ vùn (2019). Xñch Long laâ möå t dêë u son 6. Georges Coulet. Höåi kñn 3. Höì Taá Khanh (1984). trong lõch trònh chöëng ngoaåi xûá An Nam. Haâ Nöåi: Nxb Höåi Thöng sûã Cöng ty Liïn Thaânh. xêm cuãa nhên dên Viïåt Nam, Nhaâ vùn (2019), tr.52. (1984). Paris (Phaáp). khùèng àõnh vai troâ to lúán cuãa 7. Thöng sûã Cöng ty Liïn 4. Nguyïî n Thanh Tiïë n . Höåi kñn Nam kyâ noái chung vaâ Thaânh laâ têåp saách do öng Höì (2019). Hoaåt àöång cuãa caác höåi Höåi kñn Phan Xñch Long trong Taá Khanh biïn soaå n dûå a vaâ o kñn chöëng Phaáp úã Nam kyâ (cuöëi phong traâo dên töåc cuöëi thïë nhûäng ghi cheáp vaâ taâi liïåu cuãa thïë kyã XIX àêìu thïë kyã XX). Nxb kyã XIX àêìu thïë kyã XX. Viïåc cha mònh – öng Höì Taá Bang. Àaå i hoå c Sû phaå m Tp. Höì Chñ Phan Xñch Long bõ bùæ t taå i Öng Höì Taá Bang (1875-1943) Minh. Phan Thiïët ngaây 22-3-1913 laâ möåt trong 6 thaânh viïn saáng 5. Phuã Toaâ n quyïì n Àöng àaä taác àöång tiïu cûåc vaâ laâ möåt lêåp Liïn Thaânh thûúng quaán úã Dûúng – Súã Mêå t thaá m Trung trong nhûä n g nguyïn nhên Phan Thiïët höìi nùm 1906. Thöng ûúng. (2009). Hoaåt àöång chöëng quan troång dêîn túái sûå thêët baåi sûã Cöng ty Liïn Thaânh. (1984). Phaáp trong caác xûá An Nam tûâ cuãa cuöåc nöíi dêåy taåi Saâi Goân – Paris (Phaáp), tr.47. 1905 – 1918 (Chûúng Thêu sûu Chúå Lúán nùm 1913. 8. Truyïå n Phan Xñch Long têì m vaâ giúá i thiïå u , Phan Vùn Tuy chó lûu laåi Phan Thiïët – Hoaâng àïë vaâ binh tûúáng bõ xûã Diïn dõch). Nxb, Àaåi hoåc Quöëc thúâi gian ngùæn, nhûng hònh taåi Toâa àaåi hònh Saâi Goân (1913). gia TP.Höì Chñ Minh. aãnh vaâ tinh thêìn yïu nûúác, Dêîn theo Nguyïîn Thanh Tiïën, 6. Sún Nam. (2019). Phong thûúng noâ i cuã a Phan Xñch Sàd, tr.117. traâ o Duy Tên úã Bùæ c , Trung Long vaâ nhûäng àöìng chñ trong 9. Truyïå n Phan Xñch Long Nam – Miïìn Nam àêìu thïë kyã höåi kñn maäi àûúåc ngûúâi dên – Hoaâng àïë vaâ binh tûúáng bõ xûã XX: Thiïn Àõa Höåi vaâ cuöåc Minh Bònh Thuêån tûúãng nhúá, ghi taåi Toâa àaåi hònh Saâi Goân (1913). Tên. TP. Höì Chñ Minh: Nxb, cöng.� Dêîn theo Nguyïîn Thanh Tiïën, Treã. Sàd, tr.118. 7. Trêìn Vùn Giaâu (chuã biïn CHUÁ THÑCH: 10. Georges Coulet, Sàd, – 1987). Àõa chñ vùn hoáa Thaânh tr.56. phöë Höì Chñ Minh, têåp I – Lõch 1. UBND tónh Bònh Thuêån. 11. Nguyïî n Thanh Tiïë n , sûã. Nxb. Tp.Höì Chñ Minh. (2006). Àõa chñ Bònh Thuêån. Súã Sàd, tr.119. 8. “Un complot en Indo-chine: VH-TT Bònh Thuêån xuêët baãn, 12. Nguyïn baãn tiïëng Phaáp Epilogue d’une comeá d ie”, Le tr.275-276. “Baá o caá o söë 1558/7RM, ngaâ y Matin (Paris), söë 10853, ngaây 2. Phan Xñch Long tïn thêåt 9-8-1909 cuãa Toâa Cöng sûá Bònh 14-11-1913. laâ Phan Phaát Sanh (coân goåi laâ Thuêå n ”. Trong têå p Rapports 9. UBND tónh Bònh Thuêån. Phan Vùn Laåc), öng sinh nùm Politiques de la Province de (2006). Àõa chñ Bònh Thuêån. Súã 1893 trong möå t gia àònh viïn Phan Thiïët 1909. Taâi liïåu lûu trûä VH-TT Bònh Thuêån xuêët baãn. 14 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
Komatsu Kiyoshi, người bạn Nhật CỦA HỒ CHÍ MINH TAÅP CHÑ CHÊU AÁ – THAÁI Paris, 1921 BÒNH DÛÚNG (THE ASIA Taác giaã Geoffrey Gunn dêîn – PACIFIC JOURNAL) SÖË cuöën nhêåt kyá àaä xuêët baãn bùçng tiïëng Nhêåt cuãa Komatsu, cho hay THAÁNG 4 NÙM 2021 VÛÂA sau khi töët nghiïåp trûúâng trung ÀÙNG BAÂI: “NHÛÄNG KYÁ ÛÁC hoåc cú súã thûúng maåi tónh Kobe, CUÃA NIÏÌM VUI VÏÌ HÖÌ CHÑ thaáng 3 nùm 1918, Komatsu àaä MINH: KOMATSU KIYOSHI hoåc tiïëng Anh taåi möåt trûúâng ÚÃ PARIS VAÂ HAÂ NÖÅI” ban àïm cuãa Höåi thanh niïn Cú (DALLIANCE WITH HO CHI Àöëc giaáo (Young Men’s Christian Association - YMCA). Chuáng ta MINH: KOMATSU KIYOSHI coân nhúá Nguyïîn AÁi Quöëc cuäng IN PARIS AND HANOI)(1) CUÃA tûâng giûä quan hïå vúái YMCA. GIAÁO SÛ DANH DÛÅ ÀAÅI HOÅC Àún cûã, sau khi àûúåc thaã ra tûâ NAGASAKI VAÂ GIAÁO SÛ TRÚÅ nhaâ nguåc Höìng Köng nùm 1931, GIAÃNG ÀAÅI HOÅC MACAO, Nguyïîn AÁi Quöëc àaä túái nghó taåi GEOFFREY GUNN. CAÁC TÛ möåt nhaâ khaách cuãa YMCA. Vûâa àùåt chên lïn àêët Paris àûúåc vaâi LIÏÅU TRONG BAÂI ÀÛÚÅC tuêìn, Komatsu àaä lêåp tûác rúi vaâo CUÃNG CÖË BÚÃI SAÁCH CUÃA öëng kñnh cuãa mêåt thaám Phaáp, Nhà văn Nhật Komatsu Kiyoshi CAÁC TAÁC GIAÃ NÖÍI TIÏËNG, do tiïëp xuác vúái nhaâ caách maång (1900 – 1962) BAO GÖÌM CAÃ CAÁC NHÊN ngûúâi Viïåt Nguyïîn AÁi Quöëc. caác chñnh trõ gia nöíi tiïëng cuãa VÊÅT TÛÂNG THÊN QUEN Höì sú cuãa mêåt thaám Phaáp ghi caánh taã, nhû laänh tuå. Àiïìu naây VÚÁI HÖÌ CHÑ MINH NHÛ nhêån, cöng dên Nhêåt Komatsu diïîn ra taåi khaán phoâng lõch sûã vûâa àïën thuï phoâng trong toâa Salle Wagram [Theo Tuyïí n ARCHIMESDES PATTI VAÂ nhaâ chung cû 18 rue Ernest têå p taá c phêí m cuã a Komatsu]. JEAN LACOUTURE... Cresson, quêån 14 Paris àaä giao Àêy laâ àiïìu àûúåc xaác nhêån búãi thiïåp vúái nhaâ caách maång Viïåt Jean Lacouture trong saá c h Nam Nguyïîn AÁi Quöëc (Archives Lyá lõch chñnh trõ cuã a Höì Chñ nationales d’outre-mer, Aix-en- Minh (Ho Chi Minh: A Political Province: Cöng vùn trao àöí i Biography)(2). Taác giaã naây viïët giûäa Böå thuöåc àõa vaâ Phuã Toaân rùçng chñnh taåi àoá Höì Chñ Minh quyïìn söë 364). àaä “vöî vai Komatsu” (tapped Khoaã n g ngaâ y 13 thaá n g 10 him on the shoulder). Jean nùm 1921, Komatsu àaä túái möåt Lacouture laâ tuây viïn baáo chñ cuöåc höåi hoåp cuãa caác nhên vêåt Phaáp, coá mùåt taåi Haâ Nöåi tûâ àêìu caánh taã maâ Höì Chñ Minh tham 1946. gia vaâ chùæc laâ àaä phaát biïíu. Jean Lacouture coân khùèng Vïì sau, nhû Komatsu nhúá àõnh rùç n g vaâ o thaá n g 11 nùm laåi, sûå kiïån àûa öng àïën vúái Höì 1923 hoùåc ngay trûúác khi lïn Chñ Minh laâ dõp coá möå t cuöå c àûúâ n g àïë n Moscow, Höì Chñ mñt tinh lúán coá sûå tham dûå cuãa Minh àaä àïì xuêët Komatsu ài SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 15
cuâng. Tuy nhiïn, nhû chuáng ta Komatsu thuï möåt cùn höå giaá reã Chó trong mûúâi hai ngaây sau, àaä biïët àiïìu naây khöng xaãy ra, trïn àûúâng rue Cujas, möåt con vaâ o àïm 23-24 thaá n g 6 nùm theo Geoffrey Gunn, laâ do caác phöë thuöåc quêån 5 gêìn Sorbonne 1922, têët caã nhûäng ngûúâi Viïåt bõ àùåc thuâ cuãa hoaåt àöång bñ mêåt, vaâ (theo Tuyïí n têå p Komatsu). nghi ngúâ, bao göìm caã Nguyïîn AÁi do hoå bõ àûát liïn laåc vúái nhau. Nhoám Clarteá, vúái höåi súã úã söë Quöëc, cuâng vúái Komatsu, àïìu bõ Cuöåc hoåp trïn, khi Komatsu 16 àûúâng Jacques Callot trong àûa vaâo diïån caãnh saát giaám saát diïån kiïën Nguyïîn AÁi Quöëc lêìn khoaãng caách ài böå tûâ rue Cujas, chùåt cheä (theo Lûu trûä haãi ngoaåi àêìu, cuäng àûúåc ghi nhêån trong cuäng àûúåc Nguyïîn AÁi Quöëc biïët cuãa Phaáp, höì sú 364, ghi chuá cuãa höì sú cuãa mêåt thaám Phaáp. Thaám roä, vaâ chùæ c öng àaä giúá i thiïåu Caãnh saát àö thaânh, 20 thaáng 6 tûã mang mêåt danh Deveâze àaä Komatsu vúá i nhoá m naâ y . Túâ nùm 1922, Triïín khai giaám saát viïët trong baáo caáo mêåt: “Ngaây baáo cêëp tiïën chöëng thûåc dên Le nhûäng àöëi tûúång nghi vêën ngûúâi chuã nhêåt 23-10-1921, Nguyïîn Viïåt vaâ ngûúâi Nhêåt)(4)... AÁi Quöëc vaâ hai ngûúâi àöìng baâo Coá thïí noái, chó nùm tuêìn cuãa öng àaä túái möåt cuöåc biïíu sau khi cêåp bïën Phaáp, vêîn coân tònh do caác àaãng caách maång, laâ möåt sinh viïn vaâ chó múái 21 nhûäng ngûúâi vö chñnh phuã, vaâ tuöíi, Komatsu àaä liïn kïët vúái caác nhaâ hoaåt àöång cöng àoaân möåt nhoám cêëp tiïën nhêët cuãa töí chûác”. (Lûu trûä haãi ngoaåi. nhûäng ngûúâi chöëng thûåc dên Caác baáo caáo mêåt tûâ caác àùåc vuå thúâi bêëy giúâ úã Paris, bao göìm cuãa Cuåc Tònh baáo; Ghi chuá cuãa caã nhûäng taác giaã nöíi tiïëng cuãa öng Deveâze ngaây 26 thaáng 10 caá c kiïë n nghõ vúá i Höå i nghõ nùm 1921)(3). Hoâa bònh Paris vaâ caác thaânh Theo nhêåt kyá cuãa Komatsu, viïn saáng lêåp cuãa Àaãng Cöång sau cuöåc gùåp àêìu tiïn, Höì Chñ saãn Phaáp sau Àaåi höåi Tours Minh àaä giúái thiïåu Komatsu thaáng 12 nùm 1920 - bao göìm vúá i Höå i àöì n g Nghiïn cûá u Nguyïîn AÁi Quöëc, àaä boã phiïëu thuöå c àõa (Comiteá d’eá t udes uãng höå Quöëc tïë thûá ba vaâ uãng coloniales) trûå c thuöå c Àaã n g höå cuöåc caách maång Bolshevik, Cöång saãn Phaáp (PCF). Sau khi taác giaã Gunn àaánh giaá. chuyïín àïën Nice vaâo thaáng 12 nùm 1921, Komatsu àaä liïn Chên dung möå t ngûúâ i hïå vúái möåt chi nhaánh PCF àõa Viïåt yïu nûúác phûúng vaâ thöng qua möëi liïn Taá c giaã Geoffrey Gunn hïå cuãa PCF, öng àaä tòm àûúåc Tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của dêîn saách “Cuöåc taái ngöå” (The viïåc laâm gêìn Nice trong möåt Nguyễn Du, được Komatsu Kiyoshi dịch Reunion) cuãa Komatsu, viïët trang traåi do ngûúâi YÁ laâm chuã ra tiếng Nhật năm 1942 nùm 1941. vúái tû caách laâ ngûúâi laâm vûúân ... Vaâo muâa xuên nùm 1921, (sûå kiïån àûúåc àïì cêåp trong thû Paria maâ öng Nguyïî n thaâ n h töi àïën Phaáp röìi àïën Paris... Töi gûãi Höì Chñ Minh cuãa Komatsu). lêåp, vaâo thaáng 4 nùm 1922, luác nhúá , nùm mûúi ngaâ y sau khi Àoá laâ taåi Villa St. Philippe, Av. àêìu àaä chia seã khöng gian vùn àïën Paris, tònh cúâ, töi àûúåc gùåp Candia (ngaây nay laâ Estienne phoâng vúái Clarteá. möåt thanh niïn Viïåt Nam úã möåt d’Orves), toåa laåc trïn möåt khu Bïn caånh viïåc viïët caác baâi núi hoåp cöng cöång. Chaâng thanh àêët cao nhòn ra Àõa Trung Haãi. àùng baáo phï phaán chñnh quyïìn niïn Viïåt Nam àoá laâ ngûúâi chêu Trúã vïì Paris tûâ miïìn Nam baã o höå cuã a Phaá p úã An Nam, AÁ àêìu tiïn töi giao du trong möåt nûúá c Phaá p trong muâ a xuên ngaâ y 11 thaá n g 6 nùm 1922, thúâi gian daâi úã Phaáp. nùm 1922, vaâ o thaá n g 5 nùm Nguyïîn AÁi Quöëc àaä daân dûång ... Töi coá thïí noá i ngay vúá i êëy, Komatsu àûúåc kïët nöëi vúái thaânh cöng möåt vúã kõch do öng baån rùçng ngûúâi Viïåt Nam naây nhoá m vùn hoå c Clarteá do nhaâ viïët coá nhan àïì Le Dragon de laâ möåt ngûúâi àaáng kñnh, coá nùng vùn phaãn chiïën nöíi tiïëng Henri bambou, möåt vúã kõch giïîu nhaåi lûåc, thêåm chñ xuêët chuáng. Barbusse thaânh lêåp, cuâng vúái chuyïë n thùm Phaá p cuã a vua Chuáng töi coân treã, khöng dïî nhaâ vùn Raymond Lefeâvre vaâ Khaãi Àõnh. Àõa àiïím laâ Theáêtre gò chõu aãnh hûúãng cuãa nhau... baå n àöì n g minh cuã a Nguyïî n de la Presse, rue Montmartre, Duâ giûäa chuáng töi coá sûå khaác AÁ i Quöë c trong PCF laâ Paul vaâ chuã nhaâ laâ nhoá m trñ thûá c biïåt thûåc sûå, nhûng ngûúâi baån Vaillant - Couturier, thaânh lêåp nöíi tiïëng Cêu laåc böå Faubourg Viïåt Nam êëy luön àïí laåi trong möåt nhoám caánh taã goåi laâ Höåi “Club de Faubourg”. Sûå kiïå n traái tim töi möåt sûå kñnh troång Cûåu chiïën binh cuãa nïìn Cöång naây àaä khöng thïí nùçm ngoaâi chên thaânh, búãi hún ai hïët töi hoâa (ARAC). Muâa heâ nùm 1922, têìm mùæt cuãa mêåt thaám Phaáp. biïë t rùç n g baå n töi luön nhêë t 16 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
quaán vúái yá nguyïån vaâ tû duy liïn kïët vúái tön giaáo naâo) chuã vaâ 1930, vaâ àûúåc àûa vaâo laâm cuãa mònh. Hún nûäa, anh êëy àaä yïë u laâ traá c h nhiïå m cuã a caá c viïåc trong caác cú quan ngoaåi coá nhiïìu haânh àöång thiïët thûåc nhaâ ngoaåi giao cêëp thêëp, caác giao vaâ quên sûå cuã a Nhêå t úã chûáng toã roä raâng rùçng anh êëy nhaâ baá o tûå do hoùå c “chuyïn Àöng Dûúng trong chiïën tranh àaä têån têm trong sûå nghiïåp cuãa gia tû vêën riïng”. Möåt trong (Thïë giúái thûá II). Möåt söë àaä úã mònh. Baån töi thûåc sûå laâ möåt nhûäng nhên vêåt thuá võ nhêët laâ laåi Viïåt Nam sau chiïën tranh. ngûúâi yïu nûúác, vaâ duâ trong Komatsu Kiyoshi, möåt nhaâ vùn Tuy khöng àöng nhûng hoå cuäng àúâi gùåp gian khoá àïën mûác naâo, trung niïn bõ aãnh hûúãng sêu gêy àûúåc aãnh hûúãng naâo àoá úã loâng yïu nûúác cuãa anh êëy vêîn sùæc búãi möëi quan hïå vúái Andreá Viïåt Nam thúâi kyâ trûúác Hiïåp khöng suy suyïín. Gide vaâ Andreá Malraux úã Paris àõnh sú böå muâ n g 6 thaá n g 3. Ngûúâi baån cuãa töi phaãi laâm trong nhûäng nùm 1920. Trong àoá nöíi nhêët laâ Komatsu cöng nhêåt àïí mûu sinh, vaâ caác Komatsu khúã i haâ n h àïë n Kiyoshi. Sinh ngaây 13-6-1900 úã ngaâ i khöng thïí tûúã n g tûúå n g Àöng Dûúng vúái sûå uãy nhiïåm Kobe, Komatsu àïën Phaáp nùm àûúåc anh ta àaä cûåc nhoåc àïën cuãa Böå Ngoaåi giao Nhêåt àêìu 1921 vaâ trúã thaâ n h möå t nhaâ mûác naâo. Anh êëy ùn rêët ñt, nguã nùm 1943. Nhiïìu nguöìn khaác vùn Nhêåt nöíi tiïëng vïì vùn hoáa rêët ñt, laâm viïåc nhiïìu. Möîi töëi, nhau cuãa Nhêåt(6) àaä àïì cêåp hoaåt Phaáp. Vïì sau öng vêîn thûúâng khi àaä hoaân thaânh cöng viïåc àöå n g cuã a Komatsu taå i Àöng noái àïën tònh baån cuãa öng vúái vêë t vaã trong nhaâ maá y , anh Dûúng nùm 1941, núi öng tiïëp Andreá Malraux vaâ Georges laåi ngöìi vaâo baân viïët hoùåc àoåc xuác vúái caác lûåc lûúång yïu nûúác Bidault. Nhûng coá yá nghôa saá c h. Àau àúá n thay! Cú thïí taåi Viïåt Nam vaâ coá tiïëng noái hún laâ öng àaä gùå p Höì Chñ cuãa anh luác àoá àang bõ taân phaá trïn vùn àaân, cöng luêån. Minh úã Paris nùm 1921. Vaâ búãi möåt cùn bïånh khuãng khiïëp, Möå t nhên chûá n g khaá c vïì nùm 1945 hoå àaä gùåp laåi úã Haâ khoá coá thïí chûäa khoãi. Àöi mùæt vai troâ cuãa Komatsu trong giai Nöåi. Komatsu àaä laâm viïåc vúái anh thûúâng saáng quùæc lïn búãi àoaån naây laâ Archimedes Patti nhûäng nhoám ngûúâi Viïåt khaác cún söët buâng lïn tûâ bïn trong. laâ àaå i diïå n chñnh thûá c cuã a nhau àêëu tranh vò nïìn àöåc lêåp, Àöi khi anh ho ruä rûúåi nhû sùæp quên àöåi Myä taåi Àöng Dûúng nhêët laâ úã miïìn Nam. Sau khi tùæt thúã. Vêåy maâ àúâi söëng tinh trong giai àoaån lõch sûã thaáng Viïåt Minh giaânh chñnh quyïìn, thêìn cuãa anh êëy vêîn döìi daâo vaâ 8 vaâ thaáng 9-1945. Trong saách Komatsu àïën Haâ Nöåi vaâ thaânh phong phuá, hoaåt àöång cuãa anh Taåi sao Viïåt Nam: Khuác daåo lêå p UÃ y ban quöë c tïë chi viïå n êëy vêîn maänh liïåt khöng ngûâng. àêìu chim haãi êu cuãa nûúác Myä vaâ uãng höå Viïåt Nam DCCH”. Hai ba lêìn, töi coá dõp nghe anh (Why Vietnam: Prelude to Komatsu laänh àaåo UÃy ban naây êëy noái trûúác cûã toåa Phaáp bùçng America’s Albatross), Patti cuâng möåt ngûúâi Phaáp göëc Nga tiïëng Phaáp, lúâi leä rêët lûu loaát, cho biïët Komatsu, phoáng viïn laâ Solovieff, àaä laâ nhaâ buön úã huâ n g höì n . Laâ m trúå buá t cho ngûúâi Nhêåt, phuå traách vïì Vùn Viïîn Àöng tûâ nhûäng nùm 1930, nhiïìu nhêåt baáo vaâ tuêìn baáo úã hoáa trong Trung têm vùn hoáa möåt ngûúâi Phaáp laâ Allen, möåt Paris, anh viïët baâi taåi nhaâ vaâ Nhêåt (Centre Culturelle) taåi thûúng gia nöíi tiïëng trûúác khi gûãi àùng àïìu àùån... Haâ Nöåi xaãy ra chiïën tranh Thaái Bònh Geoffrey Gunn cho hay cuöën Trong cöng trònh nghiïn Dûúng, möåt ngûúâi Myä khöng saách Cuöåc taái ngöå àaä àûúåc àùng cûá u Nhûä n g àöì n g minh chêu roä danh tñnh, vaâ möåt söë ngûúâi nhiïìu kyâ trïn möåt tuêìn baáo cuãa AÁ muöå n maâ n g: Nhûä n g àoá n g Viïåt Nam thuöåc caác Àaãng quöëc Haâ Nöå i nùm 1941, vaâ ngûúâ i goá p vïì kyä thuêå t vaâ quên sûå gia... Nhiïåm vuå chñnh cuãa töí thanh niïn Viïåt maâ Komatsu cuã a nhûä n g ngûúâ i Nhêå t Baã n , chûác “UÃy ban quöëc tïë uãng höå àïì cêåp chñnh laâ Nguyïîn AÁi Quöëc (1945–50), [Belated Asian nûúác Viïåt Nam DCCH” laâ giuáp thúâi kyâ àêìu nhûäng nùm 1920 úã Allies: The Technical and chñnh quyïìn múái vïì mùåt ngoaåi Paris. Military Contributions of giao trong luác nûúác cöång hoâa Japanese Deserters, (1945– non treã naây chûa nhêån àûúåc sûå Haâ Nöåi àêìu thêåp niïn 40 50)], Christopher Goscha cho cöng nhêån cuãa nûúác ngoaâi. Saá c h cuã a David G. Marr, rùçng Komatsu àaä àùåt nhûäng Viïå t Nam 1945, cuöå c tranh viïn gaåch àêìu tiïn cho quan Cuöåc taái ngöå àoaå t chñnh quyïì n (Vietnam hïå Nhêåt - Viïåt, taác giaã naây viïët: Vêî n coâ n chñnh thûá c laâ m 1945: the quest for Power)(5), “ÚÃ miïìn Bùæc, cuöåc tiïëp xuác viïå c cho Tokyo, Komatsu àïì cêåp caác hoaåt àöång cuãa nhaâ Nhêåt - Viïåt àêìu tiïn mang tñnh chûá n g kiïë n cuöå c Nhêå t àaã o vùn Nhêåt Komatsu úã Haâ Nöåi, chêët vûâa ngoaåi giao vûâa quên chñnh quên sûå chöë n g Phaá p trûúác 1945. sûå. Sûå tiïëp xuác àoá rêët haån chïë, thaáng 3 nùm 1945, röìi lïî àêìu Caác cuöåc tiïëp xuác cuãa Nhêåt biïíu hiïån qua möåt vaâi trñ thûác haâng cuãa Nhêåt Baãn sau àoá 5 Baãn vúái caác trñ thûác Viïåt Nam caánh taã Nhêåt àûúåc àaâo taåo úã thaá n g, vaâ cuöå c “Caá c h maå n g thïë tuåc (khöng chöëng àöëi hoùåc Phaáp trong nhûäng nùm 1920 thaáng Taám” cuãa nhûäng ngûúâi SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 17
Cận cảnh phương Đông Philippe Le Failler (EFEO) K ho lûu trûä aãnh liïåu cuãa Viïån Viïîn Àöng Baác thïë àêy khöng phaãi laâ nhûäng têëm aãnh àún thuêìn vïì cöí Phaáp (EFEO) àûúåc hònh thaânh theo thúâi phong caãnh Viïåt Nam maâ laâ hònh aãnh mang tñnh gian tûâ nhiïìu nguöìn tû liïåu khaác nhau, do thöng tin hoùåc coá tñnh chêët khoa hoåc àûúåc thûåc hiïån caác nhaâ nghiïn cûáu cung cêëp, hoùåc tûâ quaâ tùång cuãa theo chuã àïì àaä àûúåc lûåa choån trûúác. khaách du lõch, thúå aãnh nghiïåp dû hay chuyïn viïn Chiïëm àaåi àa söë laâ caác bûác aãnh chuåp vïì cöng trònh cuãa caác böå ngaânh thuöåc chñnh phuã Phaáp. Phöng kiïën truác, khai quêåt khaão cöí, nghi lïî tön giaáo, hiïån aãnh liïåu naây giúái thiïåu cho chuáng ta möåt Viïåt Nam vêåt baão taâng, in êën taâi liïåu vaâ aãnh chuåp tûâ khöng khaác biïåt so vúái caách nhòn rêåp khuön truyïìn thöëng, trung. Trong lônh vûåc dên töåc hoåc, lêîn trong söë rêët khaác vúái nhûäng hònh aãnh vïì phong caãnh rêët àeåp nhiïìu hònh aãnh laâ möåt vaâi chên dung nhên hoåc, thûúâng thêëy vïì Viïåt Nam. Chùèng haån nhû chuåp chuåp trûåc diïån vaâ chuåp nghiïng, dêëu vïët maâ möåt söë möåt moãm àaá vöi nöíi bêåt trïn àöìng luáa xanh, ghe, nhaâ nhên hoåc tûâng coá yá àõnh phên loaåi chuãng töåc(1) thuyïìn neo àêåu trïn bïën caãng hay thön laâng nhoã àïí laåi. Phöng tû liïåu aãnh cöí naây heá löå cho chuáng ta cuãa ngûúâi dên töåc Thaái vúái nhûäng ngöi nhaâ saân thêëy thïë naâo laâ Àöng phûúng hoåc cöí àiïín vaâ àêu laâ êín mònh trong thung luäng. Loaåt aãnh êën haânh naây nhûäng khuynh hûúáng khoa hoåc nöíi bêåt àûúng thúâi. àûúåc trñch tûâ nhûäng thûúác phim kñnh vaâ vi baãn cuãa Vöën chuá troång löëi tûúâng thuêåt, caác nhaâ nghiïn thúâi kyâ êëy nay coân lûu laåi. Chuáng khöng chuá yá àïën cûáu vaâo cuöëi thïë kyã thûá XIX thûúâng thñch mang theo phong caãnh maâ têåp trung vaâo àöëi tûúång nghiïn bïn mònh möåt cuöën söí ghi cheáp, mùåc duâ hoå cuäng àaä cûáu. Àiïìu naây khöng hùèn laâ boã quïn tñnh thêím myä quen vúái nhûäng bûác veä kyä thuêåt vöën laâ nhûäng hònh cuãa hònh aãnh maâ chuá troång hún àïën viïåc khai thaác aãnh duy nhêët àûúåc chêëp nhêån in keâm vúái caác baâi taåp tñnh hûäu duång vïì thöng tin khoa hoåc cuãa chuáng. chñ chuyïn ngaânh(2). Hoå mö taã caác chi tiïët thöng Nhiïëp aãnh gia khöng chuá yá àïën nhûäng cêy àa qua nhûäng kyá hoåa giaãn lûúåc khi khöng thïí phoá thaác gùæn liïìn vúái maái àònh laâng cöí kñnh, àïën mùåt nûúác viïåc naây cho thúå veä phuå taá cuãa Viïån. Àêy quaã laâ in boáng ngöi àònh maâ têåp trung hún vaâo nhûäng chi möåt cöng viïåc khoá khùn vò àïí veä bùçng than cêìn phaãi tiïët chaåm tröí, khung keâo hoùåc chuá yá hún vaâo gûúng coá oác quan saát, hoa tay vaâ àùåc biïåt laâ phaãi coá thúâi mùåt baâ àöìng. Caái nhòn cuãa hoå coá veã bõ thu huát búãi gian. Viïåc sûã duång aãnh giuáp vûúåt qua àûúåc nhûäng caác chi tiïët vöën laâ muåc tiïu cuãa nhaâ nghiïn cûáu. Hoå trúã ngaåi naây àöìng thúâi thoaát khoãi caác chuêín mûåc goâ chuåp cêån caãnh con ngûúâi vaâ sûå vêåt. Chùèng haån nhû boá cuãa höåi hoåa àïí thïí hiïån thûåc tïë vúái àöå chñnh xaác khoaãnh khùæc thúå rêåp laâm tranh dên gian hay phên nhû mong muöën. Caác nhaâ khaão cöí hoåc vaâ dên töåc tñch quy trònh kyä thuêåt cuãa ngûúâi thúå àuác àöìng. Vò (Xem tiïëp trang 62) cöång saãn vúái viïåc Höì Chñ Minh nguä sang vúái chñnh quyïìn Viïåt de M. Deveâze du 26 Octobre 1921). trúã thaânh Chuã tõch nûúác Viïåt Minh. Theo taác giaã Gunn, àêy 4. ANOM; HCI; SPCE 364 Note Nam Dên chuã Cöång hoâa ngaây laâ möåt àiïìu maâ tònh baáo Phaáp de la Prefecture de Police de 20 Juin 2 thaáng 9. ÚÃ laåi Viïåt Nam töíng luác àoá khöng nghi ngúâ. � 1922, “Surveillance exerceáe aâ l’egard cöå n g 4 nùm cho àïë n thaá n g 4 d’Annamites et Japonais suspecte”. nùm 1946 öng àûúå c taá i ngöå Lï Àöî Huy 5. University of California Press, vúái Höì Chñ Minh, sûå hiïån thûåc (dõch) Berkeley. Los Angeles. London, hoáa tïn cuöën saách cuãa öng àaä 1995. àûúåc dõch vaâ àùng trïn baá o úã CHUÁ THÑCH: 6. M a s a y a S h i r a i s h i , “ L a Haâ Nöå i nùm 1941. Àoá laâ vaâ o Preásence Japonaise en Indochine möå t ngaâ y thaá n g 9 nùm 1945 1. h t t p s : / / a p j j f . o r g / 2 0 2 1 / 7 / (1940-1945)”, trong L’Indochine taåi truå súã cuãa Chñnh phuã lêm Gunn.html Francaise, 1940-1945, ed. Paul thúâi Viïåt Nam Dên chuã Cöång 2. Lacouture, Jean. 1968. Ho Isoart (Paris, 1982), 222. Kiyoko hoâa (theo Komatsu tuyïín têåp, Chi Minh: A Political Biography, Kurusu Nitz, “Independence tr. 594). Cuöåc gùåp naây hùèn laâ Random House, New York. without nationalists? The Japanese àöå n g lûå c cho vai troâ tñch cûå c 3. ANOM; HCI; SPCE 364 and Vietnamese nationalism during cuãa Komatsu trong viïåc höî trúå Notes confidentielles des agents du the Japanese period, 1940-45”, binh sô Nhêå t mang suá n g àaâ o service des renseignements; Note 1940-1945... 18 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021
Khóa Bác sĩ đầu tiên ở Việt Nam Hoàng Văn Sơn C aách àêy 100 nùm, Trûúâng Y khoa Àöng Dûúng àaä àaâo taåo khoáa baác sô àêìu tiïn úã Viïåt Nam vaâ cuäng laâ úã Àöng Dûúng (Viïå t Nam, Cao Miïn, Laâo). Khoáa àaâo taåo baác sô 1921 – 1927 chó coá 2 sinh viïn. Ngaâ y 1-3-1902, Trûúâ n g Y khoa Àöng Dûúng khai giaãng úã êë p Thaá i Haâ , Haâ Nöå i , hiïå u trûúã n g laâ Baá c sô Alexandre Yersin àïën nùm 1904, tiïëp àïën Baác sô Cognacq laâm hiïåu trûúãng túái nùm 1921. Saáu thêìy ngûúâi Phaáp laâ caác Baác sô Le Roy des Barres, Degorce, Bertin Capus, dûúåc sô Duveigne, caác cûã nhên Jacquet, Gallois. Ngûúâ i Viïå t duy nhêët laâ thêìy Lï Vùn Chónh Các giảng viên đầu tiên của Trường Y khoa Đông Dương. Hàng đầu, từ trái, các laâm phuå giaãng. Trong 20 nùm BS: Lê Văn Chỉnh, B.Capus, Degorce, Le Roy des Barres. Nguồn ảnh: Internet 1902 – 1921, trûúâ n g chó àaâ o taåo y sô. Hoåc sinh hoåc 3 nùm, tûâ cuöëi nùm 1902 keáo daâi thaânh 4 nùm. Khoáa àêìu tiïn coá 29 hoåc sinh, göìm 15 ngûúâi úã Bùæc kyâ, 5 úã Trung kyâ, 8 úã Nam kyâ, 1 ngûúâi úã Cao Miïn. Cuöë i nùm 1902, trûúâng chuyïín vïì phöë Bobillot (nay laâ Lï Thaánh Töng). Nghõ àõnh ngaâ y 7-1-1919 quy àõnh hoåc sinh phaãi coá chûáng chó Lyá - Hoá a - Sinh (Sciences Physiques, Chimiques et Naturelles, PCN) thò múái àûúåc vaâo Àaåi hoåc Y. Do àoá, hai ngûúâi àaä àöî tuá taâi toaân phêìn vaâ àaä coá chûáng chó PCN laâ hai ngûúâi àêì u tiïn àûúå c vaâ o Trûúâ n g Y khoa Àöng Dûúng niïn khoá a 1921-1922 àïí hoåc baác sô laâ caác öng Àùå n g Vuä Laå c vaâ Hoaâ n g Thuåy Ba. Theo sùæc lïånh ngaây Bằng Bác sĩ Y khoa của ông Hoàng Thụy Ba (bảo vệ luận án năm 1927) 30-8-1923, Trûúâ n g Y khoa Àöng Dûúng àûúå c nêng lïn SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021 19
Sinh viên Hoàng Thụy Ba (hàng đầu, thứ 4 từ trái sang) và Đặng Vũ Lạc (hàng thứ 2, thứ 3 từ trái sang) và các học sinh y sĩ tại Trường Y khoa Đông Dương thaânh Trûúâng Y Dûúåc toaân cêëp (saãn-phuå khoa), Henri Coppin haânh taåi Bïånh viïån Baão höå, do Àöng Dûúng giöëng nhû úã Phaáp. (nöåi khoa), Naudin (lêm saâng Baác sô Le Roy des Barres laâm Cuâng vúái viïåc àaâ o taå o baá c sô, cú súã), Casaux (nhaän khoa), De giaám àöëc. Bïånh viïån coá àuã caác coâ n coá caá c khoa àaâ o taå o y sô Raymond (bïå n h ngoaâ i da vaâ khoa: ngoaåi, phuå-saãn, nöåi, nöåi vöën coá tûâ khi khai giaãng, dûúåc hoa liïîu)... Sinh viïn nùm thûá nhi, ung thû, ngoaâi da vaâ hoa sô Àöng Dûúng,... Trûúâng àûúåc ba thi ngoaåi truá, nùm thûá nùm liïîu, têm thêìn, àiïån quang vaâ coi laâ chi nhaá n h cuã a Àaå i hoå c thi nöåi truá. Chó coá sinh viïn àaä àiïå n trõ liïå u , phoâ n g khaá m àa Y khoa Paris taåi Àöng Dûúng, àöî nöåi hoùåc ngoaåi truá múái coá thïí khoa, khoa dûúå c , caá c phoâ n g bùçng töët nghiïåp baác sô giaá trõ àiïì u trõ bïå n h nhên. Viïå c naâ y xeát nghiïåm hoáa sinh, vi sinh... nhû bùçng cuãa nûúác Phaáp. Thúâi àaä nêng cao chêë t lûúå n g sinh Khu bïånh truyïìn nhiïîm úã Cöëng kyâ àoá khöng coá giaáo sû úã Phaáp viïn roä rïåt. Cú súã thiïët yïëu cuãa Voång, nùm 1932 trúã thaânh Bïånh sang Viïåt Nam hûúáng dêîn sinh trûúâng y laâ bïånh viïån thûåc haânh viïån Reneá Robin, múã röång, hoaân viïn laâm luêån aán, nïn sinh viïn cho sinh viïn. Khi àoá, úã Haâ Nöåi chónh nùm 1941 thaâ n h Bïå n h hoåc hïët nùm thûá tû phaãi sang coá 2 bïånh viïån cuãa ngûúâi Phaáp viïån Baåch Mai hiïån nay. Phaáp hoåc hai nùm nûäa röìi baão laâ Bïånh viïån Lanessan (nay laâ Khoáa baác sô y khoa àêìu tiïn vïå luêån aán töët nghiïåp baác sô taåi Bïånh viïån 108) vaâ Bïånh viïån úã Viïåt Nam caách àêy 100 nùm Phaá p . Tûâ nùm 1935 múá i baã o Saint Paul (nay goå i laâ Bïå n h chó coá hai sinh viïn laâ Àùång Vuä vïå luêån aán taåi Haâ Nöåi. Nhiïìu viïå n Xanh Pön). Bïå n h viïå n Laåc vaâ Hoaâng Thuåy Ba. böå mön múái trûúác chûa coá àaä Nhaâ Chung cuãa Cöng giaáo nùm Öng Àùå n g Vuä Laå c laâ möå t àûúå c giaã n g daå y nhû: mö hoå c , 1904 àöíi tïn thaânh Bïånh viïån trong nhûä n g Nho sinh àêì u giaãi phêîu bïånh hoåc, phêîu thuêåt Baã n xûá , sau àoá goå i laâ Bïå n h tiïn chuyïín sang Têy hoåc. Öng thûåc haânh, y hoáa hoåc, vi truâng viïå n Baã o höå (Bïå n h viïå n Viïå t àaä vaâo àïën tam trûúâng taåi kyâ hoåc, kyá sinh truâng, sinh lyá hoåc. Àûác hiïån nay). Bïånh viïån thûåc thi Hûúng cuöëi cuâng úã Bùæc kyâ Caác böå mön y hoåc cú baãn naây àaä haânh cuãa trûúâng xêy dûång àêìu nùm 1915, röì i laå i ài hoå c caá c nêng cao trònh àöå cuãa sinh viïn. tiïn úã êëp Thaái Haâ, röìi chuyïín trûúâng Puginier, trung hoåc Baão Tûâ cuöëi nùm 1920, giaãng viïn tûâ êëp Thaái Haâ vïì phöë Armand höå (trûúâ n g Chu Vùn An hiïå n laâ caá c Baá c sô Degorce (ngoaå i Rousseau (Loâ Àuá c hiïå n nay). nay), Albert Sarraut vaâ àöî tuá lêm saâng), Le Roy des Barres Àïën nùm 1923, sinh viïn thûåc taâi toaân phêìn. Öng sinh ngaây 20 SỐ 531 THÁNG 5 NĂM 2021