thần thoại sisyphus: phần 2 - nxb trẻ

SÁNG TẠO PHI LÝ<br /> <br /> <br /> TRIẾT HỌC VÀ HƯ CẤU<br /> Mọi sinh mệnh kiên trì sống trong bầu không khí phi lý tinh lọc sẽ không<br /> trụ lâu được nếu không có những tư duy thường trực và sâu sắc tiếp sức<br /> mạnh cho chúng. Chỉ riêng sự trung thành với phi lý là không đủ. Con người<br /> tỉnh thức đã hoàn thành nghĩa vụ của mình giữa những cuộc chiến tranh ngu<br /> xuẩn nhất mà không tin rằng có sự mâu thuẫn. Bởi lẽ quan trọng là không<br /> được trốn tránh điều gì. Chịu đựng được sự phi lý của thế giới là niềm vinh<br /> dự siêu hình. Chinh phục hay diễn xuất, hay trải nghiệm nhiều cuộc tình,<br /> cuộc nổi dậy phi lý là cống vật mà con người dâng cho phẩm giá của mình<br /> trong một chiến dịch anh ta đã bị đánh bại tử đầu.<br /> Đây đơn thuần là vấn đề trung thành với nguyên tắc của trận chiến. Suy<br /> nghĩ đó có lẽ đủ để giúp nuôi dưỡng một tâm trí, nó đã chống đỡ và bây giờ<br /> vẫn chống đỡ cho các nền văn minh. Không thể phủ nhận chiến tranh. Phải<br /> sống cùng nó hay chết vì nó. Như vậy sự phi lý ở đây là: phải sống cùng nó<br /> để nhận ra những bài học từ nó và giành lại xương thịt con người, về mặt<br /> này, niềm vui phi lý cao nhất là sự sáng tạo. Như Nietzsche nói: “Nghệ thuật<br /> và không có gì ngoài nghệ thuật, chúng ta có nghệ thuật để không phải chết<br /> vì sự thật.”<br /> Trong trải nghiệm mà tôi đang cố gắng mô tả và làm rõ bằng nhiều cách<br /> thức, một điều chắc chắn rằng hễ một nỗi đau khổ bị dập tắt thì nỗi đau khổ<br /> mới sẽ sinh ra. Cuộc truy tìm ngây ngô theo sau sự lãng quên, lời kêu cầu<br /> được thỏa mãn giờ không tiếng vọng. Nhưng sự căng thẳng thường trực<br /> khiến con người phải đối mặt với thế giới, cơn cuồng nhiệt tuân theo mệnh<br /> lệnh thúc giục anh ta phải lĩnh hội mọi thứ khiến anh ta rơi vào một cơn sốt<br /> khác. Trong vũ trụ này, tác phẩm nghệ thuật trở thành cơ may duy nhất để<br /> anh ta giữ được ý thức và sắp đặt những chuyến phiêu lưu của nó. Sáng tạo<br /> là sống nhiều gấp hai lần. Những dọ dẫm, cuộc kiếm tìm đầy bất an của<br /> Proust, những tỉ mẩn nhặt nhạnh nào hoa, nào giấy dán tường, và cả những<br /> nỗi lo âu của ông ta, chẳng hàm nghĩa điều gì khác cả. Nó cũng không nhiều<br /> ý nghĩa hơn sự sáng tạo liên tục dù khó thấy nơi người diễn viên, kẻ chinh<br /> phục, và mọi con người phi lý trong cuộc sống hàng ngày của họ. Tất cả bọn<br /> họ đều đang thử đóng kịch, lặp lại, và tái tạo cái thực tại của họ. Đến tận<br /> cùng ta luôn đến bước đường đối mặt với sự thật. Toàn bộ tồn tại của một<br /> con người vốn ngoảnh mặt trước sự bất diệt chính là vở kịch lớn không lời<br /> dưới lớp mặt nạ phi lý. Sáng tạo là vở kịch câm vĩ đại.<br /> <br /> Những kẻ nói trên biết cách bắt đầu, và sau đó toàn bộ nỗ lực của họ là<br /> để kiểm nghiệm, để phóng chiếu, và làm phong phú thêm hòn đảo phù du họ<br /> vừa đáp xuống. Nhưng trước hết họ phải biết đã. Vì cuộc khám phá phi lý<br /> trùng hợp với đoạn ngừng khi mà những đam mê trong tương lai được chuẩn<br /> bị và hợp thức hóa. Ngay cả những người không theo phúc âm nào vẫn có<br /> 61<br /> ngọn Núi Oliu của riêng mình . Không được phép ngủ quên trên đó. Vì đối<br /> với con người phi lý, điều quan trọng không phải là lý giải và giải quyết, mà<br /> là trải nghiệm và mô tả. Tất cả khởi đầu với sự dửng dưng sáng suốt.<br /> Mô tả, đó là tham vọng tối hậu của một suy nghĩ phi lý. Cũng như khoa<br /> học, một khi đă đi đến tận cùng những nghịch lý của nó, thì sẽ ngừng đưa ra<br /> gợi ý lý giải tiếp, để chiêm ngắm và phác họa cảnh quan muôn đời trinh<br /> nguyên của các hiện tượng. Từ đó trái tim học được rằng, cảm xúc làm lòng<br /> ta rộn ràng khi nhìn thấy các khía cạnh của thế giới này không phải xuất phát<br /> từ sự sâu sắc, mà là từ sự đa dạng của chúng. Lý giải chẳng ích gì, cảm thụ<br /> vẫn còn mãi, và ứng với nó là những những lời mời gọi liên tục từ một vũ trụ<br /> vô cùng tận về số lượng. Từ đây có thể hiểu được vị trí của tác phẩm nghệ<br /> thuật.<br /> Tác phẩm nghệ thuật ghi dấu đồng thời cái chết của một kinh nghiệm lẫn<br /> sự nhân lên của nó. Nó là một hình thức lặp lại đơn điệu mà đầy đam mê<br /> những chủ đề đã được hòa phối bởi thế giới: cơ thể, những thánh tượng trơ<br /> 62<br /> trơ không biết mệt trụ trên trán tường các đền thờ, các hình thái hay màu<br /> sắc, con số hay nỗi đau buồn. Như vậy khi một lần nữa đọ những chủ đề<br /> chính của tiểu luận này trong thế giới tuyệt vời và tươi non của người sáng<br /> tạo, kết luận không hề dửng dưng. Thật sai lầm khi tìm một biểu tượng trong<br /> nó và cho rằng tác phẩm nghệ thuật rốt cuộc là nơi trú ẩn cho sự phi lý. Bản<br /> thân nó là một hiện tượng phi lý, và ở đây ta chỉ quan tâm đến sự mô tả của<br /> nó. Tác phẩm nghệ thuật không là lối thoát cho căn bệnh trí tuệ. Mà nó là<br /> một trong những triệu chứng của căn bệnh ảnh hưởng toàn bộ tư duy của<br /> một con người. Nhưng tác phẩm nghệ thuật đã khiến lần đầu tiên tâm trí<br /> bước ra ngoài chính nó và đặt nó đối diện với những tâm trí khác; không<br /> phải để nó lạc lối mà là để chỉ rõ cho nó con đường cụt mà tất cả đều đã dấn<br /> vào. Nói theo lập luận phi lý, thì sự sáng tạo theo đuổi sự dửng dưng lẫn<br /> khám phá. Nó đánh dấu nơi những đam mê phi lý bung nở và lý lẽ dừng<br /> chân. Địa vị của nó trong tiểu luận này sẽ được biện luận theo hướng này.<br /> Ớ đây cần xem xét một số chủ đề chung của người sáng tạo và nhà tư<br /> tưởng để chỉ ra trong các tác phẩm nghệ thuật mọi mâu thuẫn trong tư duy<br /> liên quan đến sự phi lý. Thật ra, không có nhiều kết luận đồng nhất chứng<br /> minh sự liên quan của tâm trí bằng kết luận về các mâu thuẫn chung. Như<br /> <br /> vậy nó gắn với tư duy và sáng tạo. Có lẽ tôi không cần phải nói rằng cùng<br /> một nỗi thống khổ đã thúc con người hướng tới hai điều đó. Tâm trí và sáng<br /> tạo trùng nhau ở điểm khởi đầu là đây. Nhưng tôi thấy rằng rất hiếm tư<br /> tưởng bắt nguồn từ sự phi lý trụ lại được trong quá trình sáng tạo. Và chính<br /> giữa những sự chệch hướng lẫn bất trung (so với tư tưởng phi lý ban đầu) đó,<br /> tôi lượng được điều gì thuộc về sự phi lý. Tôi cũng tự hỏi: Liệu có thể nào<br /> thực hiện tác phẩm nghệ thuật phi lý được không?<br /> <br /> <br /> ***<br /> <br /> <br /> Không thể nào quá khăng khăng một hướng về bản chất dễ đổi dời của<br /> sự đối lập xưa cũ giữa nghệ thuật và triết học. Nếu khẳng định sự đối lập đó<br /> theo nghĩa quá bó hẹp, thì hẳn nhiên sẽ sai. Còn nếu chỉ nói rằng hai lĩnh vực<br /> đó, mỗi lĩnh vực đều có môi trường riêng biệt của chúng, thì có lẽ đúng<br /> nhưng vẫn còn mơ hồ. Luận cứ duy nhất khả dĩ chấp nhận được căn cứ trên<br /> mâu thuẫn giữa người triết gia được bao bọc bên trong hệ thống của chính<br /> ông ta và người nghệ sĩ khi được đặt trước tác phẩm của mình. Nhưng luận<br /> cứ đó chỉ thỏa đáng khi áp dụng trong một số hình thức nghệ thuật và triết<br /> học nhất định, mà ở đây ta coi là thứ yếu. Ý tưởng cho rằng có thứ nghệ<br /> thuật tách rời khởi người sáng tạo ra nó không chỉ là đã quá lỗi thời, mà còn<br /> sai lầm. Trái với người nghệ sĩ, chưa có triết gia nào sáng tạo được nhiều hệ<br /> thống. Nhưng thật ra cho đến nay, cũng chưa có nghệ sĩ nào diễn tả được<br /> nhiều hơn một chủ đề dù dưới nhiều khía cạnh khác nhau. Trong nghệ thuật<br /> có sự toàn hảo tức thời và luôn cần đổi mới, đúng thế, nhưng chỉ dựa trên<br /> một khái niệm định trước. Vì tác phẩm nghệ thuật cũng như một công trình<br /> xây dựng, và ai cũng biết các nghệ sĩ sáng tác vĩ đại “nhất điệu” đến thế nào.<br /> Với lý do tương tự như các nhà tư tưởng, người nghệ sĩ gắn bó và hóa thân<br /> trong tác phẩm họ tạo ra. Sự thẩm thấu đó làm dấy lên những vấn đề quan<br /> trọng nhất trong mỹ học. Hơn nữa, với những ai tin vào tính đơn mục đích<br /> của tâm trí, thì sự phân biệt dựa trên phương pháp và đối tượng sáng tạo quả<br /> là vô ích. Giữa những môn nghệ thuật mà con người đặt ra cho chính mình<br /> nhằm thông hiểu và yêu thương, không hề có rào cản nào. Chúng đan cài vào<br /> nhau, và được nối kết bởi cùng một mối lo âu.<br /> Đầu tiên cần nói rõ điều này. Việc thực hiện một tác phẩm nghệ thuật phi<br /> lý đòi hỏi một tư tưởng sáng suốt nhất. Nhưng đồng thời đó không được là<br /> một tư tưởng rõ ràng hiển nhiên, ngoại trừ do trí tuệ tự điều hòa. Mâu thuẫn<br /> này có thể được giải thích theo sự phi lý. Tác phẩm nghệ thuật ra đời khi trí<br /> <br /> tuệ khước từ suy luận về điều chắc chắn cụ thể. Nó đánh dấu chiến thắng của<br /> xúc cảm trần tục. Chính tư tưởng sáng suốt khuấy động nó, nhưng chính<br /> trong hành động đó tư tưởng chối bỏ nó. Nó sẽ không đầu hàng trước nỗi<br /> cám dỗ chấp nhận thêm thứ được mô tả là một chiều ý nghĩa sâu sắc hơn, mà<br /> nó biết là không hợp lý. Tác phẩm nghệ thuật là hiện thân của một vở kịch<br /> của trí tuệ, chỉ là nó chứng tỏ điều này theo lối gián tiếp. Tác phẩm nghệ<br /> thuật phi lý đòi hỏi người nghệ sĩ ý thức được những hạn chế này cũng như<br /> một môn nghệ thuật trong đó cái cụ thể biểu hiện không gì khác hơn là chính<br /> nó. Nó không thể là mục đích, ý nghĩa, hay niềm an ủi cho cuộc đời. Sáng<br /> tạo hoặc không sáng tạo đều không thay đổi điều gì. Người sáng tạo phi lý<br /> không đề cao đánh bóng tác phẩm của mình. Anh ta có thể chối bỏ tác phẩm<br /> của mình. Và trên thực tế đã có những trường hợp như vậy. Cứ xét trường<br /> 63<br /> <br /> hợp của Rimbaud trong thời kỳ ông ở Abyssinia cũng đủ rõ.<br /> Đồng thời ta cũng thấy được một nguyên tắc thẩm mỹ trong nghệ thuật.<br /> Những tác phẩm nghệ thuật thực thụ luôn là thước đo nhân văn. Về cơ bản<br /> đó là những tác phẩm phản ánh “ít hơn”. Giữa toàn bộ trải nghiệm của người<br /> nghệ sĩ và tác phẩm phản ánh trải nghiệm đó có mối liên hệ nhất định, như<br /> giữa diễn tiến của nhân vật Wilhelm Meỉster với sự trưởng thành của Goethe.<br /> Mối quan hệ sẽ trở xấu khi muốn bày toàn bộ trải nghiệm lên những trang<br /> giấy đẹp đẽ có họa tiết viền quanh trong một tác phẩm văn chương có tính lý<br /> giải. Còn mối quan hệ đó tốt đẹp khi tác phẩm chỉ là một mảnh cát từ kinh<br /> nghiệm, một mặt của khối kim cương trong đó ánh rực rỡ từ bên trong tỏa ra<br /> không giới hạn. Trong trường hợp đầu tiên, có sự quá tải lẫn kỳ vọng hướng<br /> đến vĩnh cửu. Trong trường hợp thứ hai, tác phẩm phong phú giàu có vì toàn<br /> bộ kinh nghiệm ẩn hàm trong đó, với độ sâu dày khôn dò. Vấn đề của người<br /> nghệ sĩ phi lý là phải đạt tới trình độ savoir-vivre (ở đây tạm dịch là biết xử<br /> lý tác phẩm), vốn vượt cao hơn savoir-faire (khả năng xử lý tác phẩm). Và<br /> cuối cùng, trên tất cả, các nghệ sĩ vĩ đại trong môi trường này là những hiện<br /> hữu sống tuyệt vời, khái niệm “sống” ở đây ngang ngửa với trải nghiệm lẫn<br /> phản ánh. Do đó tác phẩm thể hiện vở diễn của trí tuệ. Tác phẩm phi lý minh<br /> họa sự chối từ của tư duy trước danh giá gán cho nó, nó từ chối không trở<br /> thành thứ gì hơn là một trí tuệ mô tả tỉ mỉ những vẻ ngoài và vỏ bọc bằng<br /> những hình ảnh không chứa lý giải lý trí nào trong đó. Nếu thế giới này rõ<br /> ràng dễ hiểu, nghệ thuật sẽ không tồn tại.<br /> Ở đây tôi không nói đến các môn nghệ thuật của hình thái hay màu sắc,<br /> 64<br /> <br /> trong đó sự mô tả thắng thế trong sự giản dị tuyệt vời của nó . Sự biểu lộ bắt<br /> đầu nơi mà tư tưởng kết thúc. Những xác ướp thiếu niên với hốc mắt trống<br /> rỗng được người ta đưa vào đền thờ và viện bảo tàng – triết lý của họ thể<br /> hiện trong cử chỉ. Đối với con người phi lý, điều đó còn dạy họ nhiều điều<br /> <br /> hơn mọi thư viện trên đời. Điều này cũng đúng cho âm nhạc, ở một khía<br /> cạnh khác. Nếu có môn nghệ thuật không chứa đựng bài học nào, thì đó hẳn<br /> là âm nhạc. Nó liên quan quá mật thiết với toán học đến nỗi không phải vay<br /> mượn sự vô vị lợi của môn này. Trò chơi tâm trí tự bày ra cho nó tuân theo<br /> những quy luật định sẵn và nhịp nhàng này, diễn ra trong tầm âm vang ta<br /> nghe được, và xa hơn đó những rung chấn gặp nhau trong một vũ trụ phi<br /> nhân. Không còn cảm thụ nào tinh thuần hơn thế. Những ví dụ này quá dễ<br /> thấy. Con người phi lý nhìn nhận những hòa âm và hình thái ấy là của mình.<br /> Tôi muốn nói đến một dạng tác phẩm nghệ thuật mà trong đó nỗi cám dỗ<br /> lý giải vẫn mạnh nhất, ảo tưởng tự động phơi lộ, và việc đi đến kết luận hầu<br /> như không thể tránh khỏi. Đó chính là sáng tạo hư cấu. Hãy thử tìm xem<br /> trong đó sự phi lý có trụ được không.<br /> <br /> <br /> ***<br /> <br /> <br /> Việc tư duy, về cơ bản là sáng tạo ra một thế giới (Hoặc rào chắn thế giới<br /> riêng của mình, cả hai đều dẫn đến cùng một kết quả). Quá trình đó phát sinh<br /> từ mối bất đồng cơ bản tách rời con người khỏi kinh nghiệm để tìm ra một<br /> điểm chung tùy theo nỗi hoài vọng của nó, một vũ trụ được rào giậu bởi lý lẽ<br /> hay được thắp sáng bởi các phép loại suy, nhưng chính nó, dù trong trường<br /> hợp nào đi nữa, đều chừa lại một cơ hội để hủy bỏ cuộc phân ly khôn kham<br /> 65<br /> <br /> đó. Người triết gia, bao dù ông ta có là Kant đi chăng nữa, cũng là một<br /> người sáng tạo. Triết gia có những nhân vật, những biểu tượng, và hành<br /> động được che đậy. Ông còn có sẵn các kết cục khác nhau cho cốt truyện của<br /> mình. Ngược lại, sự vượt lên của thể loại tiểu thuyết so với thơ ca và tiểu<br /> luận đơn thuần tượng trưng cho lượng trí thức hóa nghệ thuật lớn hơn, mặc<br /> dù nhìn bề ngoài khó thấy điều đó. Xin đừng nhầm lẫn, ở đây tôi chỉ đang<br /> nói đến những tiểu thuyết vĩ đại nhất. Sự giàu có và tầm quan trọng của một<br /> thể loại văn học thường được đo lường bằng lượng “sản phẩm rác” trong đó,<br /> nhưng không thể vì số lượng tiểu thuyết tồi mà quên giá trị của những kiệt<br /> tác. Những kiệt tác này thực sự đã mang theo cả một vũ trụ trong chúng.<br /> Tiếu thuyết có logic riêng, lập luận riêng, trực giác riêng, và những định đề<br /> 66<br /> riêng. Nó cũng có đòi hỏi riêng về mức độ rõ ràng .<br /> Sự đối lập kinh điển mà tôi có nhắc bên trên thậm chí còn ít chính đáng<br /> hơn trong trường hợp cụ thể này. Tác phẩm có giá trị lâu dài khi dễ dàng<br /> tách rời triết lý khỏi tác giả của nó. Ngày nay, khi tư duy đã không còn đòi<br /> <br />