Thi sĩ Phạm Hầu trong phong trào thơ mới 1932 - 1945

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 12, 2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> THI SĨ PHẠM HẦU TRONG PHONG TRÀO THƠ MỚI 1932 ­ 1945<br /> Hoàng Sĩ Nguyên<br /> Trường THPT Phạm Phú Thứ, Điện Bàn, Quảng Nam<br /> <br /> Trong  Thi  nhân   Việt  Nam,   Phạm   Hầu   đượ c   con   mắt   tinh   đời   của   Hoài <br /> Thanh "ngó" đến với hơn một trang sách giới thiệu và in hai bài thơ. Trong  Việt <br /> Nam thi nhân tiền chiến,  nhà thơ xứ Quảng này lại đượ c Nguyễn Tấn Long giới <br /> thiệu kỹ  hơn và in 13 bài thơ. Chừng đó cũng đủ  làm "vốn liếng" để  Phạm Hầu  <br /> "neo" đượ c trong lòng bạn đọc hơn 60 năm nay. Với ý thức tìm kiếm và lưu giữ <br /> đầy trách nhiệm, sau bao nhiêu năm xuôi ngược, ông Hoàng Minh Nhân đã bướ c <br /> đầu giới thiệu  Tuyển tập Phạm Hầu  với 25 bài thơ (không tính một bài còn nghi <br /> vấn tác giả) và 19 ý kiến, bài viết xung quanh gia đình, cuộc đời và tác phẩm của <br /> thi sĩ. Như vậy, đến nay chúng ta có thể nhận diện đượ c rõ hơn gươ ng mặt Phạm  <br /> Hầu trong phong trào Thơ mới 1932 ­ 1945:<br /> 1. Những vần thơ nhức nhối nỗi buồn, cô đơn<br /> Trên đỉnh Ngũ Hành Sơn ­ danh thắng của Đà Nẵng ­ có một Vọng Hải đài. <br /> Nơi đây, bên cạnh trùng khơi đại dương, giữa mênh mông mây gió còn tấm bia đá rêu <br /> phủ  với dòng Hán tự  ba chữ  Vọng ­ Hải ­ Đài. Chắc hẳn Phạm Hầu đã có lần lên  <br /> đây, như Đỗ Phủ từng "Đăng Cao" vậy! Hoài Thanh nhận ra  Vọng hải đài  là một ẩn <br /> ngữ ­ "Lòng người là một vọng hải đài". [1/155]. Không gian điểm nhìn là hồn người <br /> cô quạnh, ở đó thừa gió chiều, mây sớm, chỉ thiếu con người. Nỗi buồn luôn là cấp  <br /> số nhân khi không có người chia sẻ. Đây là lời "trách yêu" hay ghi nhận chua chát sự <br /> đơn côi:<br /> Chỉ biết mình tôi thương nhớ tôi<br /> Không cần ai phải nhớ thương tôi <br /> (Riêng tây)<br /> Trong 25 bài thơ của Phạm Hầu thì 24 bài đã nói đến buồn, cô đơn hoặc mang <br /> âm hưởng buồn, cô đơn. Thi nhân đã sớm mang mối sầu tình:<br /> Ao ước ngày mai sắc nàng thơm<br /> (Lý tưởng)<br /> Tình câm lặng, tình tuyệt vọng khiến nhà thơ cay đắng đổ lỗi cho mộng hờ <br /> Đời tôi nếu rụng bao nhiêu sắc<br /> Cũng bởi vì tôi quá mộng hờ<br /> (Lý tưởng)<br /> Nỗi đớn đau thường canh cánh, nức nở, hành hạ nhà thơ:<br /> Tiếng rên xiết giờ tàn khi chấm hết<br /> Cảnh thường xuyên đêm sáng đổi thay màu.<br /> 69<br />  Tim nhói lên nức nở những ban đầu<br /> Những giờ cuối rơi rơi thầm tuyệt vọng<br /> (Mãi dâng trọn hồn vui)<br /> Cũng như  dòng chảy của Thơ  mới 1932 ­ 1945, tình yêu trong thơ  Phạm Hầu <br /> nhẹ  nhàng, vấn vương xao xuyến. Ý yêu đương gắn với những nỗi buồn man mác,  <br /> ngậm ngùi:<br /> Nhớ bạn tình xa tôi mỉm cười<br /> Nụ cười lạnh lẽo khóc đầu môi<br /> Chân tôi vô ý đưa trên cỏ<br /> Tay khẽ một vài chiếc lá rơi<br />              (Trên đồi)<br /> Nếu các nhà thơ đương thời, và đặc biệt Xuân Diệu đến với tình yêu bằng những khao  <br /> khát hưởng thụ, chủ động "ôm", "quấn", "riết" trong say đắm của "bến mê ly", "trời phóng  <br /> đãng", thì ngược lại, cung bậc tình yêu của Phạm Hầu có khác. Những khao khát, đắm đuối <br /> biểu lộ qua tiếng nói âm thanh: <br /> Chàng ngả hồn trong ánh mắt si<br /> Của nàng khi nhạc riết mê ly<br />               (Dạ nhạc)<br /> Thi nhân là kẻ thất bại, thường ở thế "cầu xin":<br /> ­ Tôi đã dám cầu xin hai giọt lệ<br /> Trên mi nàng huyền bí vẻ say mê<br /> ­ Cho tôi được nghiêng kề nàng thỏ thẻ<br /> Vì lời yêu rên xiết ấn trong tôi.<br />                 (Chiều buồn)<br /> ­Chàng xin tay ngọc thôi ve vuốt<br /> Đến phím sau cùng là biệt ly<br />                   (Dạ nhạc)<br /> Thi nhân làm một cuộc đuổi bắt người đẹp, nhưng chỉ thấy " quanh tôi là mộng  <br /> hay bươm bướm/ quanh tôi là mộng hay nắng sớm " (Vọng lâu), nên trái tim luôn se <br /> sắt :<br /> Lòng tôi e cũng cô đơn thế<br /> Sẽ chín yêu thương bởi mọi người<br />                  (Trái xanh)<br /> Thiên nhiên trong thơ Phạm Hầu thật gần gũi. Đó đây là những chùm sim dại,  <br /> những lá hổ  ngươi, trái bù đường, hoa chuối rừng mà đã có những lần " ...hai đứa  <br /> tranh nhau hút/ Hoa chuối rừng thơm ngọt lạ  đời" (Trên đồi). Bài thơ  Nơi thôn dã <br /> nồng ấm một tình quê mộc mạc, cảm động. Có cái yên tĩnh, trong trẻo của vùng đất <br /> Gò Nổi quê ông. Chúng ta gặp ở đây chất thơ  của Nguyễn Bính, Đoàn Văn Cừ, Anh <br /> Thơ. Có khác là  ở  Phạm Hầu ngổn ngang một cảnh sắc thiên nhiên trong màu tươi <br /> của hương vị cuộc sống lao động, những bức tranh tả thực mà sâu gợi như điệu hồn  <br /> thiêng mãi ngân trong lòng thi sĩ:<br /> ... Bãi dâu xanh, cánh đồng phơi cỏ rác<br /> <br /> 70<br />      Sau những ngày gặt hái đã vừa qua<br /> Con sông gần lơ, sắc núi xa xa <br /> Dưới cầu gỗ phơi sương màu đã bạc<br /> ... Áo cộc trắng, quần đen da tắm nắng<br />     Giỏ dâu tròn còn trống ở sau vai<br /> Lũ gái quê mộc mạc buổi ban mai<br /> Xa còn để tiếng nói cười văng vẳng...<br /> Yêu cái đẹp, nhà thơ xót thương cho cành hoa rụng. Bài Tám hoa là lời ai điếu <br /> cho tang lễ xác hoa, thổn thức quặn đau một nỗi mất mát quá lớn của cái Đẹp trong  <br /> cõi vô định.<br /> Cứ mỗi ngày đi qua<br /> Lại có một hoa rụng<br /> ... Mà ngờ đâu dưới huyệt<br /> Không tìm thấy tám hoa.<br /> Nếu làm thống kê, chúng ta sẽ  thấy những từ  : buồn, sầu, lệ, cô đơn, xuất <br /> hiện dày đặc ở  thơ Phạm Hầu. Chỉ riêng bài Chiều Buồn và Vọng lâu, mỗi bài 20 <br /> câu thơ mà buồn, sầu, lệ, cô đơn xuất hiện đến 11 lần. Cũng như cái tôi tiểu tư  sản  <br /> trong thơ  mới 32 ­ 45 nói chung, cái tôi cô đơn Phạm Hầu "càng đi sâu  càng thấy  <br /> lạnh" [1/52]:<br /> ­ Tôi buồn cô độc, ôi lầu vọng<br /> ­ Tôi buồn rưng rức bên lầu vọng <br /> ­ Lầu dựng buồn cao ngập ý thơ<br />         (Vọng Lâu)<br /> Đó là những biểu hiện "vọng hải đài", của lòng mình, của chính mình khi đã  <br /> dựng trong lòng cảnh "vọng lâu" (Vọng đài).<br />  Đúng là một nỗi buồn, một nỗi đau chân thành của  "cái khát vọng được thành thực"  <br /> [1/14] Chính nỗi đau buồn đích thực này đã "làm thức tỉnh ý thức con người và vì thế, nó  <br /> mang trong mình tính dự báo xã hội" [6.7].<br /> 2. Những vần thơ chứa nhiều tín hiệu nghệ thuật mới lạ<br /> "Mới chỉ trong cái tuổi đôi mươi mà thi sĩ Phạm Hầu đã quyết định mang theo bên  <br /> mình một hoài bão to lớn"  [2/73]. Hoài bão trước hết, có lẽ, là việc Phạm Hầu chọn cho  <br /> mình một con đường sống có trách nhiệm với đồng loại. Bài thơ  Tấm lòng son đề tặng <br /> anh chị ruột như một sự giải bày quan điểm sống và ý muốn thoát ly khỏi gia đình quyền  <br /> quý để lên đường theo tiếng gọi của đất nước. Đây là bài thơ dài nhất của Phạm Hầu,  <br /> như cảm xúc tuôn trào một mạch không dứt. Con chim không chịu học tiếng người, không <br /> chịu ở lồng son mà chỉ muốn trở về với dòng suối trong, cánh đồng mênh mông, cỏ thơm,  <br /> trời thẳm, với: <br /> ... ước và mong <br /> Một quãng đời trong sạch <br />          (Tấm lòng son)<br /> <br /> <br /> 71<br />  Tâm tr ạ ng c ủa con chim trong bài th ơ  là lờ i đồ ng vọ ng v ới tâm tr ạ ng c ủ a <br /> con h ổ  trong  Nh ớ  r ừng  c ủ a Th ế  L ữ, là tiế ng nói chung c ủa m ộ t th ế  h ệ  thi sĩ  <br /> Th ơ  m ới 32­45 trong c ảnh n ướ c m ất nhà tan.<br /> Là con người thi sĩ, Phạm Hầu tự hào về nghiệp của mình, có ý thức trau dồi rõ  <br /> nét. Bên cạnh tiếng nói mạnh dạn xưng danh thi sĩ của Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Xuân <br /> Diệu... có tiếng nói của Phạm Hầu.<br /> ­ Thuở nhỏ đêm nằm mơ thấy bướm <br /> Giờ không mơ bướm lại mơ thơ                 <br />                (Lý tưởng)<br /> ­ Cái cây thi sĩ vô tình đã <br /> Biên những dòng "thơ là" bẽ bàng            <br />                   (Y Lan)<br /> Trong số  25 bài thơ  đăng trong tuyển tập của Phạm Hầu, có 16 bài theo thể <br /> thơ 7 chữ, 5 bài thể thơ 8 chữ, 2 bài thể thơ 5 chữ, 1 bài thể thơ 4 chữ, 1 bài lục bát.  <br /> Xét về thể thơ, chúng tôi thấy phương thức biểu hiện của thơ Phạm Hầu nằm trong  <br /> xu thế vận động cơ bản của thể thơ 7, 8 chữ giai đoạn này. <br /> Điều này dễ  lý giải; bởi trong Thơ mới 32 ­ 45, thể thơ 7, 8 chữ đã đạt đến  <br /> "một phẩm chất cổ  điển" (cổ  điển với nghĩa hoàn hảo về  thể  loại ­ Nguyễn Bá <br /> Thành). Dấu ấn đậm nét của Phạm Hầu là ở khía cạnh góp phần cách tân dòng thơ,  <br /> câu thơ. Thơ  Phạm Hầu có nhiều câu ngắt dòng, vắt dòng, dòng dài hơn câu, đặc <br /> biệt thán từ với dấu chấm than dày đặc ở một số khổ thơ... là điều ít thấy ở các nhà <br /> thơ đương thời: <br /> ­ Chao ôi ! Chết cả lời thơ<br /> Chao ôi ! Điếng cả tim thờ quạnh hiu <br /> Gió ôi ! Dâng ngọn thủy triều <br /> Mau đi rửa sạch tiêu điều dáng thu <br />                          (Thu)<br /> ­ Ôi bạn ngọc ! ôi em của anh <br /> Ôi chim! ôi bướm ! ôi ngày xanh !<br /> Đã bay đi hết, bay đi hết<br /> Ghê gớm, tôi như một khổ hình <br />                     (Riêng tây)<br /> Con người tâm trạng sầu vương muôn nẻo và nỗi buồn  khi " theo tư tưởng vô cùng  <br /> tận ­ chỉ gặp vô cùng nỗi quạnh hiu" (Lý tưởng) đã tạo cho thơ Phạm Hầu những tiếng <br /> kêu, lời than đứt quãng, những nỗi đau đứt đoạn rỉa rói tâm can !<br /> Phạm Hầu quả  là ngườ i có năng lực cảm thụ cái đẹp. Nhà thơ  đã từng khóc <br /> hoa rụng (Tám hoa), tiếc nhạc dừng (D ạ nh ạc) t ừ cái lạ hoá của cảm xúc thi nhân <br /> bất tận:<br /> Trời là trang giấy rộng như mơ<br /> Ghi chép hồn cây phải một tờ<br /> Khốn nỗi bao người lơ đãng quá<br /> Vô tình không hiểu đó là thơ!<br /> <br /> 72<br />                  (Y Lan)<br /> Nhà thơ thấy mình như đã sống hàng ngàn vạn năm cùng vũ tru:û<br /> Tuổi tôi, màu lá: ai sinh trước<br /> Hiu hắt đôi bên lúc đọ màu<br />            (Vọng lâu)<br /> Phạm Hầu có một cái "vẫy ngoài vô tận", "một cái nhìn hương" mà trong Thơ mới <br /> chưa ai dùng. Chừng  ấy cũng đã là ngọc, góp phần làm sáng hơn kho tàng thi ca đất <br /> nước.<br /> ­ Đưa tay ta vẫy ngoài vô tận<br /> Chẳng biết xa lòng có những ai<br />        (Vọng hải đài)<br /> ­ Ngập ngừng ai vẫn qua êm nhẹ<br /> Một cái nhìn hương, chỉ thế thôi!<br />               (Mộng Cù lao)<br /> Phạm Hầu quan niệm nghệ thuật phải đưa ta đến sự vô biên, tuyệt đích. Cái lạ <br /> của hồn thơ Phạm Hầu cũng chính là ở chỗ đó. Nhắc đến Phạm Hầu người ta nhắc  <br /> đến  Vọng hải đài. Nếu Vọng ­ Hải ­ Đài  thật thì cũng còn cái hữu hạn của tầm <br /> nhìn. Đằng này là "đài lòng"; mà "đài lòng" thì đúng là vô tận, ngoài vô tận nữa, quả <br /> là mênh mông, xa ngái!<br /> Phạm Hầu thường nhắc đến cõi vô cùng tuyệt đích:<br /> ­ Ta đợi người đây, tuyệt đích ơi!<br /> ­ Tôi theo tư tưởng vô cùng tận.<br />                                   (Lý tưởng) <br /> Đó là cứu cánh hay khát vọng cao cả  mà Phạm Hầu luôn có ý thức dâng hiến.  <br /> Thi nhân tự nguyện nhận hết đau thương cho cuộc đời đẹp:<br /> Nếu tôi đau, trời đẹp. Nếu tôi đau<br /> Mà muôn đời mưa nắng hiểu lòng nhau        <br />            (Mãi dâng trọn hồn vui)<br /> ... "Ôi! Thơ của những con người như thế, cầm lên tay một câu, một chữ  nặng  <br /> cả một cuộc đời người" [3/103].<br /> Phạm Hầu đã để  lại sâu đậm một dấu  ấn trong phong tràoThơ  mới 1932 ­ <br /> 1945.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Hoài Thanh ­ Hoài Chân, Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học tái bản 2000.<br /> 2. Nguyễn Tấn Long, Việt Nam thi nhân tiền chiến, NXB Văn học, 1996. <br /> 3. Hoàng Minh Nhân (sưu tầm ­ biên soạn), Vẫy ngoài vô tận, NXB Thanh Niên, <br /> 2001.<br /> 4. Huỳnh Hùng, "Gò nổi, đất học ­ đất anh hùng", Báo Quảng Nam tháng 3/1996.<br /> 5. Hoàng Phủ  Ngọc Tường, "Đứa con của Phù sa" ­ Tuyển tập Hoàng Phủ  Ngọc  <br /> Tường, NXB Phương Nam, 2001.<br /> <br /> 73<br />  6. Giáo sư  Lê Đình Kỵ, Thơ  mới những bước thăng trầm, NXB TP Hồ  Chí Minh,  <br /> 1993.<br /> 7. Hồng Nhu, Bài phát biểu hội thảo văn học ở Bình Trị Thiên, Báo văn nghệ TW số <br /> ra ngày 23/1/1988.<br /> 8. Nguyễn Bá Thành, Tư  duy thơ và tư  duy thơ Việt Nam hiện đại, NXB Văn học,  <br /> 1988.<br /> 9. Tuyển tập Tác giả ­ tác phẩm Thơ mới 1932 ­ 1945, NXB Hội nhà văn, 2001.<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Phạm Hầu là một trong 41 nhà thơ được Hoài Thanh ­ Hoài Chân giới thiệu trong Thi  <br /> nhân Việt Nam. Thơ và tư  liệu về  Phạm Hầu mới được sưu tầm thêm một số. Chưa nhiều  <br /> nhưng cũng tạm đủ để nhận diện gương mặt Phạm Hầu trong làng "Thơ mới 1932 ­ 1945".  <br /> Bài viết xoay quanh một số nét về con người Phạm Hầu, làm bật nổi "những vần thơ nhức  <br /> nhối nỗi buồn, cô đơn", "những vần thơ chứa đầy khát vọng" mà thi nhân để  lại cho chúng  <br /> ta. Qua đó, làm sáng tỏ thêm tài năng của Phạm Hầu, thi sĩ xứng đáng là nhà thơ của nhiều  <br /> thời, có công góp phần tỏa sáng thi ca Việt Nam.<br /> <br /> <br /> THE PORTRAIT OF PHAM HAU IN "NEW POETRY" 1932 ­ 1945<br /> Hoang Si Nguyen<br /> Pham Phu Thu High School <br /> <br /> SUMMARY<br /> Pham Hau was one of   fourty ­ one new poets who was introduced to "Thi Nhan Viet  <br /> Nam" by Hoai Thanh and Hoai Chan. Some of Pham Hau's poems and his information have  <br /> been collected recently. Although they are not redundant but enough to identify him in "Tho moi  <br /> 1932   ­   1945"   village.   This   writing   mainly   focused   on   Pham   Hau's   characteristics   and  <br /> dominated "painful, sad and lonely poems" and fully hopeful poems which he left for us. <br /> Thanks to them, we understand and admire his talent more and more. He was worthy to  <br /> be the poet of many periods and contributed many achievements to Vietnamese poetry.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 74<br />