Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 5

Chia sẻ: Asddd Afaf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:47

Thêm vào BST

Báo xấu

153
lượt xem 55
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 5', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 5

§Þnh h−íng: Bµi ca dao thø ba kh«ng thuéc chñ ®Ò than th©n mµ thuéc chñ ®Ò yªu th−¬ng t×nh nghÜa. Cô thÓ ë ®©y lµ t×nh yªu løa ®«i bÞ lì dë nªn ®au ®ín, chua xãt, nªn cµng th−¬ng nhí, ®îi chê. M« tÝp më ®Çu th−êng gÆp ë c¸c c©u: trÌo lªn c©y b−ëi h¸i hoa, trÌo lªn c©y g¹o cao cao... víi lèi høng th−êng ®−îc sö dông ®Ó g©y c¶m xóc, d¾t dÉn t©m tr¹ng. Trß chuyÖn, than thë víi c©y khÕ nh− mét ®èi t−îng tr÷ t×nh nh−ng còng chÝnh lµ trß chuyÖn víi lßng m×nh. Tõ ai phiÕm chØ, kh«ng hoµn toµn cã ý nghÜa nh− tõ ai ë bµi 1, 2 (chñ yÕu chØ c¸c chµng trai − nh÷ng ng−êi ®µn «ng mµ c« g¸i ®ang mong ®îi. Tõ ai ë ®©y chØ nh÷ng ng−êi chia rÏ mèi t×nh duyªn, xÐt cho cïng, cã nhiÒu lÝ do, nh÷ng cã thÓ quy vÒ lÔ gi¸o, x· héi phong kiÕn bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng. KhÕ chua, lßng ta còng bao chua xãt (ch¬i ch÷). Nh−ng 4 c©u tiÕp l¹i kh¼ng ®Þnh mét ý nguyÖn kh«ng ®æi thay, m¹nh mÏ, thuû chung. H×nh ¶nh so s¸nh víi mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sao H«m, sao Mai, sao V−ît mang tÇm vãc vò trô phi th−êng, m·i m·i. C¸ch nãi còng døt kho¸t, triÖt ®Ó h¬n; ®iÖp ng÷ so s¸nh víi tÝnh tõ bæ sung: ch»ng ch»ng (kh¨ng khÝt, kh«ng thÓ t¸ch rêi). TiÕng gäi m×nh ¬i vµ c©u hái cña chµng trai víi c« g¸i kh¼ng ®Þnh t×nh c¶m son s¾t cña anh. H×nh ¶nh sao V−ît chê tr¨ng gi÷a trêi cßn cho thÊy sù c« ®¬n, v« väng trong ®îi chê cña chµng trai. III. Bµi 4 − HS ®äc diÔn c¶m, chó ý nhÞp th¬: v·n 4 vµ lôc b¸t (2 c©u cuèi). − GV nªu vÊn ®Ò th¶o luËn: Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh tõng viÕt: §äc hai c©u cuèi cßn cã thÓ hiÓu ®−îc. Nh−ng ®äc hai c©u ®Çu th× chØ thÊy hay mµ kh«ng hiÓu hay nh− thÕ nµo? V× sao hay? Theo em, ý kiÕn trªn cña nhµ phª b×nh cã chÝnh x¸c kh«ng? T¹i sao ®©y l¹i ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng bµi ca dao hay nhÊt cña ng−êi ViÖt nãi vÒ t×nh yªu vµ nçi nhí? − HS bµn luËn vµ ph¸t biÓu tù do. §Þnh h−íng: NghÖ thuËt ®éc ®¸o cña bµi ca dao lµ ë chç diÔn t¶ t×nh c¶m nhí th−¬ng cña t×nh yªu løa ®«i khi xa c¸ch lµ b»ng nh÷ng h×nh ¶nh biÓu t−îng Èn dô − nh©n ho¸ − ho¸n dô rÊt quen thuéc mµ ®Çy kh¬i gîi. 189
§ã lµ c¸c h×nh ¶nh: kh¨n, ®Ìn, m¾t (ho¸n dô) kÕt hîp víi c¸c tõ ai phiÕm chØ, c¸c c©u hái tu tõ, c¸ch cÊu tróc c©u trïng ®iÖp, lÆp l¹i,... C« g¸i hái kh¨n, hái ®Ìn, hái m¾t m×nh chÝnh lµ tù hái lßng m×nh, bµy tá t©m tr¹ng m×nh, mçi lóc mét thªm nång nhiÖt, kh¾c kho¶i. T¹i sao hái kh¨n ®Çu tiªn? V× kh¨n th−êng lµ vËt trao duyªn (S½n ®©y kh¨n gÊm, qu¹t quú − Víi cµnh thoa Êy tøc th× ®æi trao (KiÒu), vËt kØ niÖm nhí ng−êi th−¬ng xa c¸ch: Göi kh¨n, göi ¸o, göi lêi. Göi ®«i chµng m¹ng cho ng−êi ë xa. Nhí khi kh¨n më, trÇu trao; MiÖng th× c−êi nô biÕt bao nhiªu t×nh. C¸i kh¨n lu«n quÊn quýt bªn ng−êi con g¸i, lóc r¬i xuèng ®Êt, lóc v¾t lªn vai, lóc chïi n−íc m¾t... víi nh÷ng hµnh ®éng tù nhiªn nh− lµ v« c¶m, v« thøc víi c¸i kh¨n (BiÕt ®©u lµ kØ niÖm cña chµng?!) ®· diÔn t¶ t©m tr¹ng nhí th−¬ng da diÕt, mái mßn ®Õn ®au khæ, mô mÞ, ngæn ngang tr¨m mèi t¬ vß cña c« g¸i. Nhí ®Õn møc kh«ng cßn tù chñ ®−îc c¶ ®Õn b−íc ®i d¸ng ®øng. Nçi nhí tr¶i ra theo kh«ng gian nhiÒu chiÒu. §ã lµ sù bån chån, th¾c thám, lo l¾ng nh− ®øng ®èng löa, nh− ngån ®èng than, ra ngÈn vµo ng¬... Vµ cuèi cïng oµ vì thµnh nh÷ng dßng n−íc m¾t giµn giôa trªn m¸: Nhí ai em nh÷ng khãc thÇm, Hai hµng n−íc m¾t ®Çm ®Çm nh− m−a. H×nh ¶nh Èn dô ngän ®Ìn ch¸y trong ®ªm kh«ng t¾t c¸i ¸nh s¸ng cña t×nh yªu v−ît thêi gian. Cuèi cïng lµ h×nh ¶nh con m¾t chong chong kh«ng ngñ v× th−¬ng nhí mái mßn. − GV hái tiÕp: Hai c©u cuèi cã g× kh¸c l¹ so víi 10 c©u trªn? − HS so s¸nh, lÝ gi¶i. §Þnh h−íng: Hai c©u cuèi ®ét ngét chuyÓn thÓ lôc b¸t kÐo dµi nh− th¸o cëi nh÷ng dån nÐn, tøc t−ëi bªn trªn. Ho¸ ra nhí ®Õn thÕ v× qu¸ lo phiÒn, v× kh«ng yªn mét bÒ. Mét bÒ nµo ®©y? Kh«ng yªn v× sao? Bµi ca kh«ng nãi râ. Nh−ng ng−êi ®äc còng cã thÓ ®o¸n ®−îc: cã thÓ lµ cha mÑ kh«ng −ng, cã thÓ nói s«ng c¸ch trë, cã thÓ gia c¶nh qu¸ nghÌo tóng... cã biÕt bao nhiªu c¸i lo phiÒn, kh«ng yªn ¸m ¶nh ®eo ®¼ng trong lßng c« g¸i... ChØ biÕt r»ng nhí th−¬ng, lo phiÒn cø trén lÉn vµo nhau ®Ó lµm bËt ra nh÷ng lêi th¬ dån nÐn. 190
Nh−ng còng cã ý kiÕn cho r»ng, bµi ca dao nªn kÕt thóc ë c©u thø m−êi, thªm 2 c©u lôc b¸t vµo h×nh nh− bít ®i søc gîi. Bµi ca trë nªn qu¸ thËt thµ. Vµ ý kiÕn cña nhµ phª b×nh Hoµi Thanh kh«ng chøng tá søc hiÓu biÕt vµ ph©n tÝch h¹n chÕ cña «ng mµ chØ chøng minh mét ph−¬ng ph¸p phª b×nh chØ dÉn vµ nãi lªn sù bÊt lùc cña b¶n th©n ®Ó ng−êi ®äc tù do vµ tiÕp tôc kiÕm t×m c¶m nhËn tõ nh÷ng gîi ý rÊt tinh tÕ cña «ng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, NguyÔn Khoa §iÒm dùa ý bµi ca dao trªn ®Ó viÕt mét c©u th¬ rÊt hay trong tr−êng ca MÆt ®−êng kh¸t väng: §Êt n−íc lµ n¬i em ®¸nh r¬i chiÕc kh¨n trong nçi nhí thÇm. (HÕt tiÕt 25, chuyÓn tiÕt 26) IV. Bµi 5 − HS ®äc vµ tr¶ lêi c©u hái: C¸i hay cña bµi nµy lµ ë ®©u? H×nh ¶nh s«ng hÑp mét gang vµ chiÕc cÇu b»ng d¶i yÕm gîi cho em c¶m nhËn g×? − HS ph©n tÝch, t−ëng t−îng. §Þnh h−íng: + ¦íc mong cña c« g¸i trong t×nh yªu thËt ®éc ®¸o vµ t¸o b¹o. Tõ m«t tÝp c¸i cÇu cã thùc − n¬i gÆp gì, tá t×nh, t©m t×nh, n¬i chia tay cña løa ®«i: qua cÇu ng¶ nãn tr«ng cÇu... ®Õn ®©y chiÕc cÇu ®· ®−îc b¾c kh«ng ph¶i b»ng cµnh hoa hång, cµnh c©y trÇm, còng kh«ng ph¶i b»ng ngän mång t¬i mÒm m¹i trong v−ên, mµ b»ng d¶i yÕm cña em, mµ muèn b¾c ®−îc cÇu Êy th× dßng s«ng ph¶i co l¹i, thu l¹i chØ hÑp b»ng mét gang tay mµ th«i. M¬ −íc thËt t¸o b¹o, h×nh ¶nh thËt ®éc ®¸o. §ã lµ dßng s«ng vµ c©y cÇu t×nh yªu vµ m¬ −íc mµ ng−êi con g¸i ®· chñ ®éng b¾c ®îi ng−êi yªu v−ît lªn mäi to¶ chiÕt, rµng buéc cña lÔ gi¸o phong kiÕn cæ hï, hµ kh¾c. Cßn h¬n c¶ cµnh hång, cµnh trÇm hay ngän mång t¬i. V× tÊt c¶ nh÷ng h×nh ¶nh ®ã ®Òu lµ vËt bªn ngoµi. Cßn ë ®©y nã chÝnh lµ mét bé phËn rÊt gÇn gòi cña c« g¸i. ChiÕc cÇu d¶i yÕm nãi lªn mét c¸ch t¸o b¹o, bÊt ngê vµ m·nh liÖt t×nh yªu cña em dµnh cho anh. + M« tÝp c¸i cÇu vµ ®i liÒn víi nã lµ m« tÝp d¶i yÕm cã lÏ lµ kÕt tinh ®Ñp ®Ï nhÊt, t¸o b¹o nhÊt trong nh÷ng m« tÝp cña ca dao tr÷ t×nh giao duyªn cæ truyÒn ViÖt Nam. V. Bµi 6 HS ®äc l¹i bµi ca, nhËn xÐt vÒ thÓ th¬ víi nh÷ng biÕn thÓ s¸ng t¹o cña nã. §inh h−íng: ThÓ th¬ song thÊt lôc b¸t (7 − 7 − 6 − 8) cã biÕn thÓ s¸ng t¹o ë c©u 8, t¨ng thªm ®Õn 13 tiÕng. 191
− GV hái: H×nh ¶nh gõng vµ muèi trong bµi ca ®−îc sö dông víi nghÜa Èn dô nh− thÕ nµo? − HS liªn hÖ, suy luËn, ph¸t biÓu. §Þnh h−íng: + Muèi vµ gõng vèn lµ hai gia vÞ quen thuéc trong b÷a ¨n cña con ng−êi ViÖt Nam: Tay b−ng chÐn muèi, ®Üa gõng Gõng cay, muèi mÆn xin ®õng quªn nhau. + Th¬ NguyÔn Khoa §iÒm ph¸t triÓn ý ca dao: Cha mÑ th−¬ng nhau b»ng gõng cay muèi mÆn. Ng−êi b×nh d©n t×m thÊy ë ®©y nh÷ng ®Æc tÝnh riªng cña tõng h×nh ¶nh vµ sù g¾n bã tù nhiªn cña c¸c h×nh ¶nh mang ý nghÜa t−îng tr−ng cho sù g¾n bã, t×nh c¶m thuû chung cña ng−êi ViÖt. §Æc biÖt ®ã lµ t×nh c¶m vî chång th¾m thiÕt, keo s¬n g¾n bã trän ®êi. − GV hái: Em hiÓu c¸ch nãi Ba v¹n s¸u ngh×n ngµy míi xa nh− thÕ nµo? − HS tù nªu c¸ch c¶m nhËn. §Þnh h−íng: Ba v¹n s¸u ngh×n ngµy lµ thêi gian cña mét tr¨m n¨m − mét ®êi ng−êi. Mét ®êi ng−êi míi xa nhau − nghÜa lµ ®Õn chÕt, chØ cã c¸i chÕt míi cã thÓ chia l×a ®−îc hai ng−êi. Sù më réng c©u th¬ ®Õn 13 tiÕng gãp phÇn thÓ hiÖn ®iÒu nµy. Ho¹t ®éng 5 H−íng dÉn tæng kÕt vµ luyÖn tËp 1. T¹i sao gäi ba bµi ®Çu lµ tiÕng h¸t than th©n? Ba bµi sau lµ tiÕng h¸t yªu th−¬ng nghÜa t×nh? §ã lµ nh÷ng t×nh c¶m g×? Cña ai? Sù kh¸c biÖt trong nghÖ thuËt biÓu hiÖn cña ca dao tr÷ t×nh víi th¬ tr÷ t×nh nh− thÕ nµo? (c¸c m« tÝp nghÖ thuËt − h×nh ¶nh biÓu t−îng, lèi trïng ®iÖp, so s¸nh, c¶m xóc, t©m tr¹ng mang tÝnh céng ®ång, thÓ th¬) 2. §äc l¹i néi dung Ghi nhí trong SGK. 3. Lµm c¸c bµi tËp 1, 2 trong SGK. 4. §äc thªm c¸c ®o¹n, bµi viÕt tham kh¶o sau: T×m hiÓu c¸i hay kh«ng hiÓu (1) NÕu chØ cã hai c©u sau cïng th× ta ®· thÊy bµi ca hay råi nh−ng lµ c¸i hay cã thÓ hiÓu ®−îc. Cßn hai c©u ®Çu th× hay ®Õn møc c¬ hå kh«ng hiÓu 192
®−îc, kh«ng râ h¼n lµ nãi g× mµ vÉn thÊy hay. T«i xem ®ã lµ mét trong nh÷ng c©u ca dao hay nhÊt cña ViÖt Nam. (Hoµi Thanh, Mét vµi suy nghÜ vÒ ca dao, trong V¨n nghÖ, sè 1, ngµy 2 − 1− 1982) * (2) Lµ mét ng−êi sµnh th¬, Hoµi Thanh cã së tr−êng thÈm th¬ theo lèi ®iÓm xuyÕt, chØ lÈy ra mét vµi c©u thËt hay råi ®−a ra mét lêi b×nh ®éc ®¸o, tinh tÕ ®Ó khªu gîi, chø kh«ng vµ thËm chÝ cßn tr¸nh viÖc ph©n tÝch, gi¶ng gi¶i kÜ. Trong ca dao tr÷ t×nh, mçi bµi mçi vÎ, dï chØ dïng ®i dïng l¹i ch÷ nhí, ch÷ th−¬ng: Giã sao giã m¸t sau l−ng D¹ sao th−¬ng nhí ng−êi d−ng thÕ nµy! Th−¬ng ai råi l¹i nhí ai. MÆt buån r−êi r−îi nh− khoai míi trång Nhí ai bæi hæi båi håi Nh− ®øng ®èng löa nh− ngåi ®èng than. Trong bµi ca dao nµy hai tõ th−¬ng nhí ®−îc dïng liÒn nhau, g¾n víi ®¹i tõ ai t¹o thµnh côm tõ ®iÖp ®Õn 5 lÇn mµ mçi lÇn nghe ®Òu thÊy hay, kh«ng biÕt ch¸n. Bëi v× mçi lÇn ®iÖp th−¬ng nhí ai l¹i g¾n víi mét chñ ng÷ riªng vµ mét c©u hái míi. Chñ ng÷ kh¨n − ®Ìn − m¾t kh¸c nhau nh−ng chñ thÓ chØ lµ mét. C©u hái thay ®æi nh−ng c©u tr¶ lêi vÉn gi÷ nguyªn. C¸i ®éc ®¸o cña bµi ca dao nµy lµ ë chç ®ã. Nãi chung, trong ca dao truyÒn thèng, th−¬ng g¾n liªn víi yªu, nh−ng ë ®©y, cßn g¾n víi nçi lo lín: nçi lo ch−a yªn mét bÒ. * (3) Sinh ra trong mét ®Êt n−íc nhiÒu s«ng ngßi, kªnh r¹ch, ca dao ViÖt Nam chÞu nhiÒu ¶nh h−ëng theo suy nghÜ, t− duy cña con ng−êi vïng s«ng n−íc, trong néi dung còng nh− h×nh thøc nghÖ thuËt. Nh÷ng h×nh ¶nh vµ chi tiÕt nghÖ thuËt cã liªn quan víi s«ng, cÇu, thuyÒn, bÕn... xuÊt hiÖn kh¸ liªn tôc trong ca dao cña nhiÒu thêi, nhiÒu vïng kh¸c nhau trong c¶ n−íc, tõ B¾c chÝ Nam. Dï trong nh÷ng lêi quan hä B¾c Ninh hay trong lêi h¸t vÝ ë NghÖ An, hß HuÕ, hß gi· g¹o B×nh TrÞ Thiªn hoÆc hß §ång Th¸p, hß cÊy Gß C«ng − Nam Bé, ta dÔ dµng t×m thÊy nh÷ng h×nh ¶nh vµ chi tiÕt nghÖ thuËt nãi trªn: 193
− Yªu nhau cëi ¸o cho nhau, VÒ nhµ dèi mÑ qua cÇu giã bay. Giã bay cÇu thÊp cÇu cao Giã bay cÇu nµo con chØ mÑ coi? − Qua cÇu ng¶ nãn tr«ng cÇu CÇu bao nhiªu nhÞp d¹ sÇu bÊy nhiªu. − Anh vÒ xÎ v¸n cho dÇy B¾c cÇu s«ng C¸i cho thÇy mÑ sang. − Muèn sang th× b¾c cÇu kiÒu Muèn con hay ch÷ th× yªu lÊy thÇy. Ca dao kh«ng chØ nãi ®Õn cÇu tre, cÇu v¸n, cÇu ®¸, cÇu x©y... lµ nh÷ng lo¹i cÇu cã thùc vµ phæ biÕn trong c¶ n−íc, ca dao cßn s¸ng t¹o c¶ nh÷ng lo¹i cÇu ch−a cã hoÆc kh«ng bao giê cã thÓ cã trong thùc tÕ, nh− cÇu mång t¬i, cÇu sîi chØ, cÇu cµnh hång, cÇu d¶i yÕm... Ca dao Nam Bé: − S«ng c¸ch s«ng, thñy c¸ch thuû Em xe sîi chØ, em b¾c c©y cÇu §Ó cho anh sang mµ gi¶m mèi sÇu t−¬ng t−. − GÇn nhµ mµ ch¼ng sang ch¬i §Ó anh b¾c ngän mång t¬i lµm cÇu. − §«i ta c¸ch mét dßng s«ng Muèn sang, anh ng¶ cµnh hång cho sang... Nh−ng hay vµ ®Ñp nhÊt, nªn th¬ vµ gîi c¶m nhÊt vÉn lµ chiÕc cÇu d¶i yÕm trong c©u ca dao tõ l©u ®· trë thµnh tµi s¶n chung cña tÊt c¶ mäi miÒn ®Êt n−íc: ¦íc g× s«ng hÑp mét gang B¾c cÇu d¶i yÕm cho chµng sang ch¬i. Tõ hÑp ë vÕ thø nhÊt, cã dÞ b¶n ghi thµnh tõ réng. Nh−ng khi ®· cã mét con sè, ®ång thêi còng lµ mét h×nh ¶nh x¸c ®Þnh, cô thÓ (mét gang) còng kh«ng lµm cho bÒ ngang cña dßng s«ng thay ®æi (NghÜa lµ dï réng hay hÑp còng chØ cã mét nghÜa, mét néi dung thèng nhÊt. §ã lµ bÒ ngang cña con s«ng mµ th«i!). KiÕn tróc s− v« danh vµ thiªn tµi ®· thiÕt kÕ nªn chiÕc cÇu d¶i yÕm ®éc ®¸o nµy lµ mét c« g¸i ViÖt Nam kh«ng râ ë lµng nµo, huyÖn nµo, tØnh nµo, nh÷ng ch¾c sèng c¸ch chóng ta vµi ba thÕ kØ vµ ®ang ë ®é tuæi m−êi t¸m ®«i 194
m−¬i, t×nh yªu chím në, søc t−ëng t−îng dåi dµo, phong phó. ChiÕc cÇu d¶i yÕm kh«ng chØ tån t¹i ©m thÇm trong trÝ t−ëng t−îng cña t¸c gi¶. Nã ®· ®−îc c«ng bè thµnh lêi ca dao mµ ng−êi ®Çu tiªn nghe chÝnh lµ ng−êi yªu cña c«. Nãi c¸ch kh¸c, chiÕc cÇu ®Æc biÖt chØ ®−îc thiÕt kÕ, ®−îc b¾c riªng cho mét ng−êi sang ch¬i. Nhê cã t×nh yªu víi ng−êi Êy mµ t¸c gi¶ míi thiÕt kÕ vµ thi c«ng ®−îc c©y cÇu tuyÖt diÖu nµy. Khi ng−êi con g¸i nãi vËy th× lµ nãi thËt hay nãi ®ïa? T«i nghÜ ®ã lµ lêi nãi thËt vµ suy nghÜ thËt. Nh−ng ®ã lµ c¸i thËt cña m¬ −íc, kh¸t väng, chø kh«ng ph¶i lµ c¸i thËt cña hiÖn thùc cuéc ®êi. Cho nªn nã kh«ng phï hîp víi l« gÝch th«ng th−êng vµ xa thùc tÕ. Lµm chi cã dßng s«ng nµo hÑp chØ mét gang? Anh chµng sang ch¬i ph¶i thu m×nh nhá l¹i ®Õn chõng nµo míi cã thÓ ®i trªn cÇu Êy? Råi nh÷ng chiÕc cÇu t−ëng t−îng rÊt nªn th¬... ®Òu lµ s¶n phÈm cña sù b«ng ®ïa, hµi h−íc hay sao? Kh«ng! §ã lµ s¶n phÈm cña t− duy h×nh t−îng nghiªm tóc b¾t nguån tõ nh÷ng kh¸t väng yªu ®−¬ng ch¸y báng vµ ch©n thµnh cña con ng−êi trong tuæi yªu ®−¬ng. Khi yªu, khi say, con ng−êi th−êng tho¸t li nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ suy nghÜ mét c¸ch tù do, bay bæng theo kh¸t väng tr¸i tim. Khi tØnh hoÆc khi hÕt yªu, ta th−êng ng¹c nhiªn, khã hiÓu víi chÝnh b¶n th©n m×nh. (Hoµng TiÕn Tùu, B×nh gi¶ng ca dao, s®d) TiÕt 27 TiÕng ViÖt §Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ nãi vμ ng«n ng÷ viÕt A. KÕt qu¶ cÇn ®¹t 1. KiÕn thøc: Ph©n biÖt ®−îc ng«n nãi vµ ng«n ng÷ viÕt. 2. TÝch hîp víi V¨n qua bµi Ca dao than th©n, yªu th−¬ng t×nh nghÜa; víi Lµm v¨n qua c¸c bµi ®· häc. 3. KÜ n¨ng: RÌn luyÖn kÜ n¨ng sö dông cã hiÖu qu¶ ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt. 195
B. ThiÕt kÕ d¹y − häc Ho¹t ®éng 1 H×nh thµnh kh¸i niÖm chung vÒ ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt − GV dÉn vµo bµi: 1. Theo c¸c nhµ ng«n ng÷ häc th× h×nh thøc giao tiÕp ®Çu tiªn cña x· héi loµi ng−êi lµ giao tiÕp b»ng lêi nãi vµ h×nh thøc giao tiÕp nµy sÏ tån t¹i vÜnh cöu cïng víi sù tån t¹i cña x· héi loµi ng−êi, nghÜa lµ cho dï sau nµy cã ch÷ viÕt th× con ng−êi vÉn lu«n cã nhu cÇu giao tiÕp b»ng lêi nãi. §ång thêi, giao tiÕp b»ng lêi nãi còng lµ h×nh thøc giao tiÕp mang tÝnh phæ cËp cao nhÊt, tøc lµ c¶ ng−êi mï ch÷ lÉn ng−êi cã ch÷ ®Òu cã thÓ giao tiÕp mét c¸ch cã hiÖu qu¶ b»ng h×nh thøc giao tiÕp nµy. 2. T−¬ng øng víi h×nh thøc giao tiÕp b»ng lêi nãi, chóng ta cã ng«n ng÷ nãi vµ t−¬ng øng víi h×nh thøc giao tiÕp b»ng v¨n b¶n, chóng ta cã ng«n ng÷ viÕt. A-mi-si, nhµ ng«n ng÷ ng−êi ý cho r»ng: "Sù kh¸c nhau gi÷a viÕt vµ nãi nh¾c ta nhí ®Õn sù kh¸c nhau gi÷a ®i vµ ch¹y", nghÜa lµ gi÷a hai h×nh thøc ng«n ng÷ nµy sÏ cã nh÷ng ®iÓm chung c¬ b¶n vµ mét sè ®iÓm kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh. ViÖc ph©n biÖt chóng chØ cã ý nghÜa t−¬ng ®èi, kh«ng nªn tuyÖt ®èi ho¸ ranh giíi gi÷a chóng mét c¸ch cùc ®oan. Cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: a) Ph©n biÖt ®i vµ ch¹y: − "®i": ho¹t ®éng rêi chç, b»ng ch©n, tèc ®é b×nh th−êng, t− thÕ b×nh th−êng, hai bµn ch©n kh«ng ®ång thêi nhÊc khái mÆt ®Êt... − "ch¹y": ho¹t ®éng rêi chç, b»ng ch©n, tèc ®é kh«ng b×nh th−êng, t− thÕ kh«ng b×nh th−êng, hai bµn ch©n cã thÓ ®ång thêi nhÊc khái mÆt ®Êt... * NhËn xÐt: − Gièng nhau (c¬ b¶n): ho¹t ®éng rêi chç, b»ng ch©n. − Kh¸c nhau: tèc ®é vµ t− thÕ b) Ph©n biÖt gi÷a ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt: − Ng«n ng÷ nãi: sö dông vèn ng«n ng÷ chung cña céng ®ång víi 3 thuéc tÝnh c¬ b¶n (tÝnh quy −íc, tÝnh s½n cã, tÝnh b¾t buéc); ®−îc hiÖn thùc ho¸ trong giao tiÕp d−íi d¹ng c¸c biÕn thÓ vÒ tõ vùng, có ph¸p, phong c¸ch; cã sù hç trî cña c¸c yÕu tè phi ng«n ng÷ (®iÖu bé, cö chØ, nÐt mÆt, ng÷ ®iÖu...) − Ng«n ng÷ viÕt: sö dông vèn ng«n ng÷ chung cña céng ®ång víi 3 thuéc tÝnh c¬ b¶n (...); ®−îc hiÖn thùc ho¸ trong giao tiÕp d−íi d¹ng c¸c v¨n b¶n 196
chuÈn mùc vÒ tõ vùng, có ph¸p, phong c¸ch; kh«ng cã sù hç trî cña c¸c yÕu tè phi ng«n ng÷... * NhËn xÐt: − Gièng nhau: sö dông vèn ng«n ng÷ chung cña céng ®ång víi 3 thuéc tÝnh c¬ b¶n. − Kh¸c nhau: biÕn thÓ vµ chuÈn mùc. ë ph−¬ng §«ng nãi chung, ViÖt Nam nãi riªng, c¸c bËc tóc nho x−a cho r»ng ®Êng nam nhi sèng trong trêi ®Êt ph¶i khæ luyÖn ®Ó ®¹t cho k× ®−îc hai c¸i tèi quan träng lµ "lËp ng«n" (nãi) vµ "tr−íc t¸c" (viÕt), trong ®ã "tr−íc t¸c" khã h¬n "lËp ng«n" mét bËc. "LËp ng«n" lµ nãi cho cã ®Çu cã ®u«i, nãi cho cã "sinh khÝ" vµ quan träng nhÊt lµ nãi cho ng−êi ta hiÓu ®−îc m×nh, chÞu nghe m×nh; cßn "tr−íc t¸c" lµ viÕt cho bµi b¶n, chÆt chÏ, s©u s¾c, kÝn ®¸o ®Ó ng−êi kh¸c hiÓu nh−ng kÎ xÊu kh«ng thÓ xuyªn t¹c, bãp mÐo ®−îc. Nãi vµ viÕt ®Òu khã bëi nãi th× "Lêi nãi ®äi m¸u", cßn viÕt th× "Bót sa gµ chÕt"! ThÕ cho nªn, c¶ nãi vµ viÕt ®Òu ph¶i thËn träng nh− nhau. 3. Ph©n lo¹i ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt: a) Ng«n ng÷ nãi: + Ng«n ng÷ nãi khÈu ng÷ + Ng«n ng÷ nãi v¨n ho¸ héi tho¹i (SGV gäi lµ lo¹i "trung gian" gi÷a ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt) b) Ng«n ng÷ viÕt: + ViÕt v¨n b¶n khoa häc + ViÕt v¨n b¶n chÝnh luËn + ViÕt v¨n b¶n hµnh chÝnh + ViÕt v¨n b¶n nghÖ thuËt (Xem l¹i bµi 1 − Ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷) Ho¹t ®éng 2 X¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ nãi − GV yªu cÇu HS ®äc kÜ phÇn I trong SGK vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái: 1. Ph−¬ng tiÖn chñ yÕu dïng ®Ó nãi lµ g×? 2. Khi nãi, ng−êi nãi vµ ng−êi nghe cã quan hÖ víi nhau nh− thÕ nµo? 3. Tõ ng÷ vµ c©u ®−îc sö dông ®Ó nãi cã g× ®¸ng chó ý? − GV gîi dÉn HS trao ®æi, th¶o luËn vµ tr¶ lêi: 197
1. Ph−¬ng tiÖn chñ yÕu dïng ®Ó nãi lµ "lêi nãi", tøc lµ chuçi ©m thanh ng«n ng÷ mµ con ng−êi cã thÓ nhËn biÕt b»ng thÝnh gi¸c. Ngoµi lêi nãi, cßn cã c¸c ph−¬ng tiÖn hç trî nh− ®iÖu bé, cö chØ, ¸nh m¾t, gËt hoÆc l¾c ®Çu... 2. Khi nãi, ng−êi nãi vµ ng−êi nghe th−êng cã quan hÖ trùc tiÕp víi nhau, cô thÓ: − Cïng cã mÆt trong mét kh«ng gian, thêi gian (nh×n thÊy mÆt nhau ë nh÷ng cù li xa hoÆc gÇn nhÊt ®Þnh). − Lu©n phiªn ®æi vai cho nhau ®Ó võa nãi, võa nghe vµ cã thÓ ®iÒu chØnh b»ng nh÷ng c©u hái phô nh−: "B¹n cã hiÓu kh«ng nhØ?", "B¹n nh¾c l¹i xem, m×nh nghe ch−a râ l¾m!", "Sao b¹n to tiÕng thÕ?"... 3. Tõ ng÷ vµ c©u nãi chung tho¸t li c¸c chuÈn mùc ng«n ng÷, tøc lµ kh¸ tù do tho¶i m¸i, kh«ng bËn t©m l¾m vÒ sù ®óng sai. VÝ dô: Tõ ng÷ chuÈn mùc: Tõ ng÷ trong ng«n ng÷ nãi: − X−ng h«: anh − t«i, anh − em, b¹n − m×nh... − mµy − tao, ®¹i ca − tiÓu ®Ö, «n con − tao... − Kh¼ng ®Þnh, phñ ®Þnh: cã − kh«ng − xong − ®Õch − Gäi tªn: qu¸n, nhµ, tr¨m ngh×n, hai, bÞ thua − vßm, c©n (lÝt), ngçng, mãm,... lç,... − Hµnh ®éng: ®i, ch¹y, trèn, ¨n... − tÐ, ph¾n, lñi, ®íp... − Tr¹ng th¸i: thÝch l¾m, c¨m uÊt, næi khïng, rÊt − m¸u l¾m, tøc sÆc tiÕt, ®iªn m¸u, ®«ng ¬i lµ ®«ng, ®iÖu qu¸... ®«ng, ®iÖu r¬i ®iÖu rông... C©u chuÈn mùc: + Anh cã ®i ®−îc kh«ng? + TÐ chø? + Em cã thÊy ngon kh«ng? + Ngon kh«ng? + Bè mÑ em ®Òu lμ GV. + Gi¸o tuèt! ... Ho¹t ®éng 3 X¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ viÕt − GV yªu cÇu HS ®äc kÜ phÇn II trong SGK vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái: 1. Ph−¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó viÕt lµ g×? 2. §iÒu kiÖn ®Ó giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ viÕt? 3. Tõ ng÷ vµ c©u trong ng«n ng÷ viÕt cã g× ®¸ng chó ý? 198
− GV gîi dÉn HS tr¶ lêi: 1. Ph−¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó viÕt lµ "ch÷ viÕt", tøc lµ hÖ thèng kÝ hiÖu cña ng«n ng÷, nã ®−îc ng−êi ®äc nhËn biÕt b»ng thÞ gi¸c. 2. §iÒu kiÖn lµ c¶ ng−êi viÕt lÉn ng−êi ®äc ®Òu ph¶i biÕt ch÷, tøc lµ cã ®i häc, kh«ng thuéc diÖn mï ch÷; thËm chÝ ph¶i rÊt tinh th«ng vÒ ng«n ng÷ cña céng ®ång. Nãi cô thÓ h¬n: − C¶ ng−êi viÕt vµ ng−êi ®äc ®Òu ph¶i cã mét tr×nh ®é chuyªn m«n nhÊt ®Þnh vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã cña ®êi sèng hoÆc khoa häc, tr×nh ®é nµy lµm nªn "néi dung giao tiÕp". − Ng−êi viÕt ph¶i biÕt tæ chøc v¨n b¶n, dïng tõ, ®Æt c©u theo nh÷ng nguyªn t¾c ng÷ ph¸p vµ chÝnh t¶ nhÊt ®Þnh. − Ng−êi ®äc ph¶i biÕt luËn gi¶i ý nghÜa cña v¨n b¶n theo nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i v¨n b¶n nhÊt ®Þnh, ch¼ng h¹n ®äc v¨n b¶n khoa häc sÏ kh¸c víi ®äc t¸c phÈm v¨n häc. 3. Tõ ng÷ vµ c©u ph¶i b¸m s¸t c¸c chuÈn mùc cña ng«n ng÷ céng ®ång. − GV l−u ý HS ph©n biÖt: Ng«n ng÷ nãi ®−îc ghi l¹i b»ng ch÷ viÕt trong Ng«n ng÷ viÕt trong v¨n b¶n ®−îc tr×nh bµy l¹i v¨n b¶n: b»ng lêi nãi miÖng: §ã lµ c¸c cuéc pháng vÊn ®−îc ghi l¹i ®Ó ®¨ng §ã lµ c¸c diÔn v¨n, c¸c b¸o c¸o tæng kÕt, c¸c b¸o, biªn b¶n c¸c cuéc häp hoÆc héi th¶o tham luËn héi th¶o... ®· ®−îc chuÈn bÞ d−íi khoa häc ®−îc c«ng bè, nh÷ng b¶n ghi tèc kÝ d¹ng v¨n b¶n viÕt vµ ®−îc chuyÓn thµnh lêi nãi c¸c cuéc ®µm ph¸n... miÖng trong thùc tÕ. Trong tr−êng hîp nµy, "b¶n nãi" th−êng ®· Trong tr−êng hîp nµy, v¨n phong cña "b¶n ®−îc söa ch÷a, gät giòa (biªn tËp) gÇn víi v¨n nãi" b¸m s¸t c¸c chuÈn mùc cña "b¶n viÕt phong cña "b¶n viÕt". s½n"; ng−êi tr×nh bµy cã thÓ sö dông mét c¸ch hîp lÝ c¸c yÕu tè phi ng«n ng÷ nh− ®iÖu bé, cö chØ, nÐt mÆt, ng÷ ®iÖu. Ng«n ng÷ viÕt trong v¨n b¶n ®−îc ®äc thµnh tiÕng, tøc lµ ph¸t thµnh chuçi ©m thanh cã thÓ tiÕp nhËn b»ng thÝnh gi¸c: Ng−êi ®äc ph¶i trung thµnh víi néi dung, thËm chÝ lµ tõng dÊu chÊm dÊu phÈy cña v¨n b¶n viÕt; nh−ng cã thÓ sö dông cao ®é, tr−êng ®é... ®Ó thÓ hiÖn c¶m xóc cña m×nh khi ®äc mét v¨n b¶n viÕt nµo ®ã. − GV chØ ®Þnh 3 HS lÇn l−ît ®äc chËm, râ Ghi nhí trong SGK. 199
Ho¹t ®éng 4 H−íng dÉn luyÖn tËp Bµi tËp 1: Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ viÕt thÓ hiÖn trong ®o¹n trÝch: ë ®©y ph¶i chó ý ba kh©u: Mét lµ ph¶i gi÷ g×n vµ ph¸t triÓn vèn ch÷ cña tiÕng ta (t«i kh«ng muèn dïng ch÷ "tõ vùng"). Hai lµ nãi vµ viÕt ®óng phÐp t¾c cña tiÕng ta (t«i muèn thay ch÷ "ng÷ ph¸p"). Ba lµ gi÷ g×n b¶n s¾c, tinh hoa, phong c¸ch cña tiÕng ta trong mäi thÓ v¨n (v¨n nghÖ, chÝnh trÞ, khoa häc, kÜ thuËt...). (Ph¹m V¨n §ång) * NhËn xÐt: − Dïng thuËt ng÷: vèn ch÷, tõ vùng, ng÷ ph¸p, phong c¸ch, thÓ v¨n, v¨n nghÖ, chÝnh trÞ, khoa häc. − T¸ch dßng ®Ó t¸ch luËn ®iÓm. − Dïng c¸c tæ hîp sè tõ ®Ó ®¸nh dÊu luËn ®iÓm vµ thø tù tr×nh bµy. − Dïng dÊu phÈy ®Ó t¸ch vÕ c©u, dÊu chÊm ®Ó ng¾t c©u, dÊu ba chÊm biÓu thÞ ý nghÜa liÖt kª cßn cã thÓ tiÕp tôc Bµi tËp 2: Ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ nãi ®−îc ghi l¹i trong ®o¹n v¨n sau: Chñ t©m h¾n còng ch¼ng cã ý chßng ghÑo c« nµo, nh−ng mÊy c« g¸i l¹i cø ®Èy vai c« ¶ nµy ra víi h¾n, c−êi nh− n¾c nÎ: − K×a anh Êy gäi! Cã muèn ¨n c¬m tr¾ng mÊy giß th× ra ®Èy xe bß víi anh Êy! ThÞ cong cín: − Cã khèi c¬m tr¾ng mÊy giß ®Êy! Nµy, nhµ t«i ¬i, nãi thËt hay nãi kho¸c ®Êy? Trµng ngo¸i cæ l¹i vuèt må h«i trªn mÆt c−êi: − ThËt ®Êy, cã ®Èy th× ra mau lªn! ThÞ vïng ®øng dËy, ton ton ch¹y l¹i ®Èy xe cho Trµng. − §· thËt th× ®Èy chø sî g×, ®»ng Êy nhØ. − ThÞ liÕc m¾t, c−êi tÝt. (Kim L©n) 200
* NhËn xÐt: − C¸c tõ ng÷ h« gäi th−êng dïng h»ng ngµy: k×a, nµy, nhµ t«i ¬i, ®»ng Êy nhØ. − C¸c tõ ng÷ t×nh th¸i biÓu thÞ th¸i ®é: cã khèi, ®Êy, thËt ®Êy. − C¸c tõ ng÷ khÈu ng÷ th©n mËt suång s·: mÊy, nãi kho¸c, sî g×. Bµi tËp 3: Ch÷a lçi cho phï hîp víi v¨n phong ng«n ng÷ viÕt: a) Trong th¬ ca ViÖt Nam th× ®· cã nhiÒu bøc tranh mïa thu ®Ñp hÕt ý. Bá "th×, ®·", thay "hÕt ý" b»ng "rÊt": Trong th¬ ca ViÖt Nam ®· cã nhiÒu bøc tranh mïa thu rÊt ®Ñp. b) Cßn nh− m¸y mãc, thiÕt bÞ do n−íc ngoµi ®−a vµo gãp vèn th× kh«ng ®−îc kiÓm so¸t, hä s½n sµng khai vèng lªn ®Õn møc v« téi v¹. Thay "khai vèng lªn" b»ng "khai qu¸ møc thùc tÕ" hoÆc "khai khèng mét c¸ch phi lÝ", thay "®Õn møc v« téi v¹" b»ng "mét c¸ch tïy tiÖn" hoÆc "®Õn møc kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc". c) C¸, rïa, ba ba, Õch nh¸i, chim ë gÇn n−íc th× nh− cß, v¹c, vÞt, ngçng... th× c¶ èc, t«m, cua... chóng ch¼ng chõa ai sÊt. C©u v¨n lñng cñng, tèi nghÜa, ph¶i viÕt l¹i: Chóng tËn diÖt kh«ng th−¬ng tiÕc c¸c loµi sèng ë d−íi n−íc vµ sèng gÇn n−íc nh− c¸, rïa, ba ba, Õch nh¸i, t«m, cua, èc... vµ ngay c¶ c¸c loµi chim quen kiÕm ¨n trªn s«ng n−íc nh− cß, v¹c, vÞt, ngçng..., chóng còng ch¼ng bu«ng tha! Tham kh¶o: G¾n liÒn víi sù ph©n biÖt néi dung hai tªn gäi "diÔn ng«n" vµ "v¨n b¶n" lµ sù ph©n biÖt "ng«n ng÷ nãi" vµ "ng«n ng÷ viÕt" (lêi miÖng vµ lêi viÕt, s¶n phÈm ng«n ng÷ nãi vµ s¶n phÈm ng«n ng÷ viÕt). Cã thÓ nãi r»ng chÝnh sù khã ph©n biÖt gi÷a ng«n ng÷ nãi víi ng«n ng÷ viÕt ®· kÐo theo c¸ch hiÓu vµ c¸ch dïng kh«ng ph¶i bao giê còng ph©n minh hai tªn gäi "diÔn ng«n" (hiÓu lµ nãi) vµ "v¨n b¶n" (hiÓu lµ viÕt). VÒ kinh nghiÖm thùc tiÔn th× mét c¸ch s¬ bé vµ dÔ nhËn biÕt, vÊn ®Ò ph©n biÖt ng«n ng÷ nãi víi ng«n ng÷ viÕt cã thÓ ®−îc xem xÐt ë ba ph−¬ng diÖn: − Ph−¬ng diÖn chÊt liÖu. − Ph−¬ng diÖn hoµn c¶nh sö dông. − Ph−¬ng diÖn bªn trong hÖ thèng ng«n ng÷. NÕu hiÓu ng«n ng÷ nãi theo nghÜa hÑp lµ ng«n ng÷ ©m thanh dïng trong héi tho¹i tù nhiªn, cßn ng«n ng÷ viÕt ®−îc hiÓu réng, bao gåm c¶ nh÷ng lêi 201
ph¸t biÓu trªn c¬ së mét bµi viÕt s½n, th× cã thÓ tãm l−îc c¸c ®iÓm ph©n biÖt ë ba ph−¬ng diÖn trªn nh− trong b¶ng ®èi chiÕu sau ®©y: Ng«n ng÷ nãi Ng«n ng÷ viÕt 1. VÒ chÊt liÖu: 1. VÒ chÊt liÖu: ©m thanh cña ng«n ng÷ tr¶i ra trong thêi gian Ch÷ viÕt, tr¶i ra trong kh«ng gian (ph¶n ¸nh mét h−íng vµ mét chiÒu. Sö dông ng÷ ®iÖu. tÝnh tuyÕn thêi gian). Cã hÖ thèng dÊu c©u ®Æc thï. Cã thÓ dïng c¸c ph−¬ng tiÖn kÌm ng«n ng÷. 2. VÒ hoμn c¶nh sö dông: 2. VÒ hoμn c¶nh sö dông: Cã tÝnh chÊt tøc thêi, kh«ng ®−îc dµn dùng Cã ®iÒu kiÖn dµn dùng, cã c¬ héi gät giòa, tr−íc, kh«ng cã c¬ héi gät giòa, kiÓm tra. Cã kiÓm tra. Th−êng kh«ng cã ng−êi nghe trùc tiÕp. ng−êi nghe trùc tiÕp (mÆt ®èi mÆt). 3. MÆt bªn trong hÖ thèng ng«n ng÷: 3. MÆt bªn trong hÖ thèng ng«n ng÷: a) VÒ ch÷ viÕt: a) VÒ ng÷ ©m: ViÕt ®óng chuÈn chÝnh t¶ thèng nhÊt toµn d©n Sö dông ®óng vµ tèt hÖ thèng ng÷ ©m cô thÓ (tr¸nh ph¶n ¸nh ®Æc thï ng÷ ©m cña ®Þa (cè g¾ng tr¸nh ®Æc thï ng÷ ©m ®Þa ph−¬ng hÑp − ®−îc coi lµ "ngäng" khi kh«ng cÇn thiÕt). ph−¬ng hÑp, nÕu kh«ng cÇn thiÕt). ViÕt ®óng quy c¸ch con ch÷, dïng tèt dÊu c©u. Dïng tèt ng÷ ®iÖu. Tu©n thñ nghiªm ngÆt nh÷ng quy ®Þnh h×nh thøc cña c¸c v¨n b¶n ph¸p quy. b) VÒ tõ ng÷: b) VÒ tõ ng÷: Cho phÐp sö dông chung nh÷ng tõ ng÷ cña Tr¸nh dïng nh÷ng tõ ng÷ cña riªng phong riªng phong c¸ch héi tho¹i th−êng gÆp nh− c¸ch héi tho¹i, khi kh«ng cÇn thiÕt. "nghØ x¶ h¬i", "t¾m mét c¸i ®·", "®Ñp hÕt s¶y"... CÇn chän dïng c¸c tõ ng÷ phï hîp víi phong c¸ch chøc n¨ng cña v¨n b¶n ®−îc t¹o lËp (tr¸nh dïng tõ ng÷ l¹c phong c¸ch chøc n¨ng). c) VÒ c©u: c) VÒ c©u: Cã thÓ dïng c©u ghÐp dµi, nhiÒu bËc. Cã thÓ Th−êng dïng c©u ng¾n gän. Cã thÓ dïng c©u dïng c©u tØnh l−îc chñ ng÷ vµ bæ ng÷. Tr¸nh tØnh l−îc nhiÒu bé phËn, kÓ c¶ viÖc tØnh l−îc dïng c©u tØnh l−îc ®ång thêi c¶ chñ ng÷ vµ vÞ ®ång thêi c¶ chñ ng÷ lÉn vÞ ng÷. ng÷ mµ kh«ng cã t¸c dông tu tõ häc. NhiÒu khi còng dïng tõ ng÷ lÆp thõa trong c©u mµ kh«ng nh»m môc ®Ých diÔn ®¹t s¾c th¸i tu tõ. Trong thùc tÕ, nãi vµ viÕt lµ hai d¹ng tån t¹i cña ng«n ng÷, trong ®ã d¹ng nãi lµ d¹ng nguyªn cÊp, d¹ng viÕt lµ d¹ng thø cÊp. Chóng ta nãi r»ng ch÷ viÕt 202
®−îc dïng ®Ó ghi l¹i lêi nãi, ®iÒu ®ã kh«ng sai. Tuy nhiªn, cÇn x¸c nhËn thªm r»ng, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña riªng m×nh, ch÷ viÕt ®· dÇn dÇn h×nh thµnh cho m×nh mét hÖ thèng riªng, cã phÇn kh¸c biÖt víi ng«n ng÷ nãi, khiÕn cho d¹ng viÕt cã ®−îc c¸i cèt c¸ch (phong c¸ch) riªng so víi d¹ng nãi vµ ¶nh h−ëng tÝch cùc lªn d¹ng nãi. Trong ®ã, xu thÕ chung lµ n©ng ng«n ng÷ nãi lªn cao dÇn trªn c¸i thang cña tr×nh ®é ng«n ng÷ cã v¨n ho¸. MÆt kh¸c, ®iÒu võa nãi kh«ng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ng«n ng÷ viÕt "x©m thùc" ng«n ng÷ nãi, tr¸i l¹i, ng«n ng÷ nãi vÉn sèng ®éng vµ ph¸t triÓn, vÉn lµ nguån sinh lùc dåi dµo cung cÊp "n¨ng l−îng" sèng vµ s¸ng t¹o cña nh©n d©n cho ng«n ng÷ viÕt ph¸t triÓn. NÕu chóng ta thõa nhËn − vµ cã c¬ së ®Ó thõa nhËn nh− vËy − r»ng ng«n ng÷ viÕt ph¶n ¸nh râ nÐt h¬n tÝnh hÖ thèng cña ng«n ng÷, cßn ng«n ng÷ nãi ph¶n ¸nh râ nÐt h¬n sù ho¹t ®éng cña ng«n ng÷ trong t−¬ng t¸c (nãi nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ ng«n ng÷ nãi cã cÊu tróc kÐm h¬n ng«n ng÷ viÕt), th× mèi quan hÖ gi÷a chóng cã thÓ thÊy râ trong c¸ch nãi cña F. de Saussure: "... vÒ ph−¬ng diÖn lÞch sö, sù kiÖn cña lêi nãi bao giê còng ®i tr−íc". VÒ sù ph©n biÖt ng«n ng÷ nãi víi ng«n ng÷ viÕt cÇn l−u ý lµ møc ®é ph©n biÖt gi÷a chóng kh«ng ngang nhau trong nh÷ng ng«n ng÷ kh¸c nhau (gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng ng«n ng÷ ®ang nãi ®Õn ë ®©y cïng thuéc vÒ mét tr×nh ®é ph¸t triÓn chung): tån t¹i nh÷ng ng«n ng÷ trong ®ã sù kh¸c biÖt nµy lín h¬n hoÆc cã nh÷ng quy ®Þnh nghiªm ngÆt h¬n, cßn ë nh÷ng ng«n ng÷ kh¸c th× sù kh¸c biÖt nhá h¬n, Ýt tÝnh quy ®Þnh vÒ h×nh thøc, Ýt ra lµ ë c¸i thêi k× ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt xa nhau nhÊt. Trong c«ng viÖc t×m kiÕm nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt gi÷a ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt, mét nhµ ng«n ng÷ häc ®· ®−a ra nh÷ng c¸ch thøc lµm viÖc vµ ®· ghi l¹i mét sè kÕt qu¶... (Theo DiÖp Quang Ban, V¨n b¶n vµ liªn kÕt trong tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998) 203
TuÇn 10 TiÕt 28 V¨n häc Ca dao hμi h−íc A. KÕt qu¶ cÇn ®¹t 1. KiÕn thøc − t− t−ëng: C¶m nhËn ®−îc tiÕng c−êi l¹c quan trong ca dao qua nghÖ thuËt trµo léng th«ng minh, hãm hØnh cña ng−êi b×nh d©n cho dï cuéc sèng cña hä cßn nhiÒu vÊt v¶, lo toan; tr©n träng vµ yªu quý t©m hån l¹c quan yªu ®êi vµ tiÕng c−êi cña hä trong ca dao. 2. TÝch hîp víi c¸c bµi ca dao vui ®· häc ë THCS, víi Lµm v¨n ë bµi LuyÖn tËp viÕt ®o¹n v¨n tù sù. 3. RÌn kÜ n¨ng tiÕp cËn vµ ph©n tÝch ca dao hµi h−íc. B. ChuÈn bÞ cña thÇy vμ trß S−u tÇm thªm mét sè lêi ca dao hµi h−íc kh¸c cïng chung chñ ®Ò. C. ThiÕt kÕ d¹y − häc Ho¹t ®éng 1 Tæ chøc kiÓm tra bµi cò (H×nh thøc: vÊn ®¸p) 1. §äc thuéc lßng c¶ 6 bµi ca dao t×nh c¶m ®· häc. Ph©n tÝch mét bµi mµ em thÝch nhÊt. 2. Nh÷ng h×nh ¶nh vµ c¸ch nãi v« lÝ mµ cã lÝ trong 6 bµi ca dao trªn. Ph©n tÝch, lÝ gi¶i. 3. §äc nh÷ng lêi ca dao mµ em ®· s−u tÇm ®−îc vÒ tõng chñ ®Ò. Kh¸i qu¸t c¶m nhËn cña em vÒ nh÷ng lêi ca dao ®ã. Ho¹t ®éng 2 DÉn vµo bµi míi TiÕng c−êi gi¶i trÝ, tiÕng c−êi tù trµo (tù c−êi m×nh), tiÕng c−êi ch©m biÕm, phª ph¸n x· héi cña ng−êi b×nh d©n ViÖt Nam x−a kh«ng chØ thÓ hiÖn 204
trong v¨n xu«i tù sù víi thÓ lo¹i truyÖn c−êi mµ cßn trong th¬ tr÷ t×nh d©n gian. §ã lµ nh÷ng bµi ca dao hµi h−íc, ca dao trµo phóng. TiÕng c−êi l¹c quan cña ng−êi lao ®éng ë ®©y sÏ ®−îc biÓu hiÖn rÊt gißn gi·, khoÎ kho¾n, phong phó vµ ®éc ®¸o. (HS nhí l¹i vµ ®äc l¹i nh÷ng bµi ca dao vui ®· häc ë ch−¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS. GV më réng, nãi thªm vÒ ca dao hµi h−íc, tù trµo, ch©m biÕm). Trong hoµn c¶nh sèng nghÌo, ®Çy rÉy khã kh¨n, trong luü tre xanh vÉn vang lªn tiÕng c−êi vui, khoÎ, trµn ®Çy tinh thÇn l¹c quan, yªu ®êi cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam. Ho¹t ®éng 3 H−íng dÉn ®äc, gi¶i thÝch tõ khã, t×m hiÓu tiÓu lo¹i 1. §äc + Bµi 1: ®äc theo h×nh thøc ®èi ®¸p nam n÷; giäng vui t−¬i, dÝ dám mang ©m h−ëng ®ïa cît. + Bµi 2, 3, 4: giäng vui, dÝ dám, chÕ giÔu, nhÊn m¹nh c¸c tõ ng÷: lµm trai, chång em, chång ng−êi, chång yªu vµ c¸c ®éng tõ. (C¸c nhãm HS nèi nhau ®äc. GV nhËn xÐt). 2. T×m hiÓu tiÓu lo¹i C¶ bèn bµi ®Òu lµ ca dao hµi h−íc nh−ng cã thÓ ph©n lo¹i cô thÓ h¬n: + Bµi 1: ca dao tù trµo. + Bµi 2, 3, 4: ca dao hµi h−íc, ch©m biÕm. Ho¹t ®éng 4 H−íng dÉn ®äc − hiÓu chi tiÕt I. Bµi 1: Ca dao hµi h−íc − tù trµo − GV hái: Em hiÓu thÕ nµo lµ ca dao tù trµo? VÒ h×nh thøc kÕt cÊu, bµi ca dao nµy cã g× ®Æc biÖt? − HS tr¶ lêi. §Þnh h−íng: + Ca dao tù trµo lµ nh÷ng bµi ca dao trong ®ã vang lªn tiÕng c−êi tù c−êi b¶n th©n m×nh. VÊn ®Ò lµ hä c−êi c¸i g×, v× sao c−êi vµ c−êi nh− thÕ nµo? + H×nh thøc kÕt cÊu: kiÓu ®èi ®¸p (trong diÔn x−íng d©n gian). − GV hái tiÕp: TiÕng c−êi trong bµi ca dao bËt ra nhê nh÷ng biÖn ph¸p nghÖ thuËt nµo?(trong lêi chµng trai, lêi c« g¸i) − HS ®äc, ph©n tÝch, ph¸t biÓu. 205
§Þnh h−íng: TiÕng c−êi tù trµo cuéc sèng nghÌo khæ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt trong c¶nh dÉn c−íi vµ th¸ch c−íi. + Lêi chµng trai vµ c« g¸i ®Òu sö dông chung nh÷ng biÖn ph¸p nghÖ thuËt trµo léng g©y c−êi: lèi nãi khoa tr−¬ng, phãng ®¹i, lèi nãi gi¶m dÇn, lèi ®èi lËp, sö dông nh÷ng chi tiÕt, h×nh ¶nh hµi h−íc,... + Cô thÓ: • Lêi chµng trai dÉn c−íi: − Lêi nãi khoa tr−¬ng, phãng ®¹i: dÉn voi, tr©u, bß, trong t−ëng t−îng lÔ c−íi linh ®×nh cña c¸c chµng trai ®ang yªu. Lêi nãi gi¶m dÇn: voi − tr©u − bß − chuét. Lêi nãi ®èi lËp gi÷a ý ®Þnh vµ viÖc lµm (ý ®Þnh: voi, tr©u, bß; thùc tÕ: chuét). LËp luËn, lÝ lÏ mang tÝnh gi¶ t−ëng, suy diÔn, hµi h−íc (dÉn voi − sî quèc cÊm; dÉn tr©u − sî hä m¸u hµn, kh«ng ¨n ®−îc; dÉn bß − sî hä ¨n vµo sÏ bÞ co g©n). Chi tiÕt h×nh ¶nh vµ c¸ch lËp luËn hµi h−íc (MiÔn lµ cã thó bèn ch©n − DÉn con chuét bÐo mêi d©n mêi lµng). C¸ch nãi trang träng, c¸ch lËp luËn cã lÝ nh−ng vÉn tøc c−êi. TiÕng c−êi bËt lªn cµng vÒ sau cµng s¶ng kho¸i v× sù thËt, anh chµng n«ng d©n nghÌo kia lµm g× cã voi, tr©u, bß mµ dÉn c−íi. Nh−ng anh l¹i nãi nh− lµ anh cã ®ñ. ChØ v× sî nµy, sî nä mµ ®µnh kh«ng dÉn nh÷ng thø ®ã th«i! Nh−ng còng lµm g× cã ai dÉn c−íi b»ng chuét? Dï lµ chuét bÐo vµ to ®Õn ®©u ch¨ng n÷a còng lµm sao cã ®ñ thÞt ®Ó mêi d©n mêi lµng? Còng l¹i bÞa nèt. Nh−ng cã c¸i nµy lµ thËt: ®ã lµ t×nh c¶m cña chµng trai, lµ cuéc sèng nghÌo khæ vµ t©m hån vui vÎ, phãng kho¸ng cña anh. • Lêi th¸ch c−íi cña c« g¸i: Kh«ng ng¹c nhiªn tr−íc lÔ vËt dÉn c−íi ®Æc biÖt cña chµng trai. Khen lµ sang nh−ng kh«ng ph¸ ngang nh−ng vÉn nãi lêi th¸ch c−íi cña m×nh. Mét nhµ khoai lang lµ lÔ vËt ®¸m c−íi c« g¸i yªu cÇu nhµ trai. V× sao c« th¸ch nh− vËy? Cã lÏ c« biÕt râ chµng trai rÊt nghÌo, kh«ng thÓ lo næi lîn, gµ nh− nh÷ng lêi th¸ch c−íi cña ng−êi ta. Nh−ng kh«ng ph¶i lµ mét cñ, mét g¸nh mµ lµ mét nhµ khoai lang. Sè l−îng kh«ng Ýt lµm ta c−êi vµ còng lµm ta liªn hÖ ®Õn mong −íc mïa mµng béi thu ë n«ng th«n x−a. 206
C« g¸i gi¶i thÝch t¹i sao l¹i th¸ch nhiÒu nh− vËy mét c¸ch rÊt cô thÓ, theo trËt tù gi¶m dÇn: cñ to − mêi lµng, cñ nhá − hä hµng ¨n ch¬i, cñ mÎ − trÎ ¨n gi÷ nhµ; cñ rÝm, cñ hµ − nu«i sóc vËt trong nhµ. Qua ®©y, ta kh«ng chØ thÊy sù ®¶m ®ang, th¸o v¸t cña bµ chñ nhµ t−¬ng lai mµ cßn thÊy t×nh c¶m ®Ëm ®µ cña c« g¸i nghÌo víi hä hµng, lµng xãm, gia ®×nh vµ cuéc sèng sinh ho¹t ªm ®Òm, hoµ thuËn trong nhµ ngoµi xãm. II. Bµi 2, 3 − HS ®äc l¹i c¶ ba bµi víi giäng ®iÖu vui, hµi h−íc. − GV hái: VÒ h×nh thøc kÕt cÊu, ba bµi nµy cã ®iÓm g× chung vµ kh¸c víi bµi 1? T¹i sao kh«ng thÓ gäi ®©y lµ ca dao tù trµo? VÒ môc ®Ých, c¶ ba bµi ®Òu tËp trung chÕ giÔu lo¹i ng−êi nµo trong x· héi phong kiÕn ViÖt Nam x−a? − HS lÇn l−ît tr¶ lêi tõng ý. §Þnh h−íng: + VÒ kÕt cÊu: c¶ ba bµi ®Òu cã ®iÓm chung kh¸c víi bµi 1: lêi ng−êi vî nãi vÒ chång m×nh mang tÝnh ®éc tho¹i − ®¬n tho¹i. + Môc ®Ých: chÕ giÔu nh÷ng «ng chång − nh÷ng ng−êi ®µn «ng yªu quý cña m×nh. V× thÕ nã kh«ng ph¶i lµ ca dao tù trµo (c−êi b¶n th©n) mµ lµ ca dao hµi h−íc − tiÕng c−êi phª ph¸n trong n«i bé nh©n d©n nh»m nh¾c nhë nhau tr¸nh nh÷ng thãi h− tËt xÊu mµ ng−êi ®µn «ng th−êng m¾c ph¶i. − GV hái: BiÖn ph¸p nghÖ thuËt chung cña bµi 2, 3 lµ g×? TiÕng c−êi bËt ra tõ ®©u? Giäng ®iÖu cña ng−êi vî khi t¶ «ng chång m×nh ra tr−íc thiªn h¹ nh− thÕ nµo? + HS ph©n tÝch. §Þnh h−íng: + Cã chung m« tÝp ë c©u ®Çu: Lµm trai cho ®¸ng nªn (søc) trai. + §èi lËp bÊt ngê víi c©u sau: C¸i søc trai khoÎ m¹nh, c¸i nªn trai Êy, c¸i vai trß trô cét trong gia ®×nh, chç dùa v÷ng ch¾c cña ng−êi vî ®¸ng lÏ ph¶i lµ: − Xuèng ®«ng ®«ng tÜnh, lªn ®oµi ®oµi yªn − Phó Xu©n ®· tr¶i, §ång Nai còng tõng − ChÝ lµm trai Nam B¾c §«ng T©y − ChÝ lµm trai dÆm ngh×n da ngùa − Gieo Th¸i s¬n nhÑ tùa hång mao (Chinh phô ng©m) 207
Lµm trai xuèng biÓn lªn ngµn... Th× ë bµi 2 lµ: Khom l−ng chèng gèi, g¸nh hai h¹t võng. Võa phãng ®¹i c−êng ®iÖu võa nãi gi¶m, ®èi lËp. T− thÕ khom l−ng, chèng gèi lµ rÊt cè g¾ng, ra søc, cè hÕt søc nh−ng chØ ®Ó g¸nh hai h¹t võng. ThËt v« lÝ v× hai h¹t võng thËt qu¸ nhá bÐ. Sù thËt lµ bµi ca dao nh»m chÕ giÔu lo¹i ®µn «ng yÕu ®uèi, −¬n hÌn, kh«ng ®¸ng mÆt ®µn «ng, kh«ng chØ trãi gµ kh«ng chÆt mµ cßn yÕu ít h¬n nhiÒu. Trong bµi 3 lµ h×nh ¶nh anh chång l−êi biÕng chØ giái ¨n, quanh quÈn n¬i xã bÕp. §èi lËp gi÷a chång ng−êi ®i ng−îc vÒ xu«i lo toan viÖc lín, nu«i nÊng gia ®×nh vî con víi chång em Ìo uét, ¨n b¸m vî, v« tÝch sù, suèt ngµy ngåi bªn bÕp sê ®u«i mÌo, gièng nh− nh÷ng anh chång th¶m h¹i kh¸c: ngåi bÕp rang ng« ch¸y quÇn, hoÆc: − ¨n c¬m víi vî l¹i nµi vÐt niªu. − Vãt ®òa cho dµi ¨n vông c¬m con. − ¡n no råi l¹i n»m khoÌo Nghe tiÕng trèng chÌo bÕ bông ®i xem. III. Bµi 4 − HS ®äc diÔn c¶m. − GV hái: + Bµi nµy nh»m chÕ giÔu lo¹i ng−êi nµo trong gia ®×nh vµ x· héi? + Th¸i ®é cña nh©n d©n ®èi víi lo¹i ng−êi ®ã nh− thÕ nµo? + C¸ch nãi chång yªu chång b¶o nãi lªn dông ý g×? − HS bµn luËn, ph¸t biÓu. §Þnh h−íng: + Chª c−êi lo¹i ®µn bµ − ng−êi vî ®áng ®¶nh v« duyªn, ®o¶ng. + NghÖ thuËt c−êng ®iÖu, phãng ®¹i, so s¸nh, trïng lÆp ®Ó g©y c−êi, chÕ giÔu. Lç mòi m−êi t¸m g¸nh l«ng − r©u rång (h×nh d¸ng xÊu xÝ, th« kÖch). §i chî hay ¨n quµ − vÒ nhµ ®ì c¬m (thãi quen xÊu). §Çu tãc ®Çy r¬m, r¸c − hoa th¬m trªn ®Çu (luém thuém, bÈn thØu). + Th¸i ®é mua vui, gi¶i trÝ, g©y tiÕng c−êi s¶ng kho¸i, ®ång thêi ngÇm ý ch©m biÕm nhÑ nhµng víi lo¹i ®µn bµ ®áng ®¶nh, v« duyªn, ®o¶ng vÞ. Cã thÓ ®ã lµ tÝnh hä nh− thÕ, hä ch−a chÞu hoÆc ch−a biÕt c¸ch ®iÒu chØnh, söa m×nh 208