Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung Hưng (1533-1788)

Chia sẻ: ViMoscow2711 ViMoscow2711 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

53
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết khảo sát tình hình sáng tác, số lượng thơ đi sứ của Nguyễn Huy Oánh, nhà thơ - sứ thần tiêu biểu thời Lê Trung hưng (1533 - 1788). Từ kết quả khảo sát, bài viết phân tích ba đặc điểm nổi bật của thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong vận động thơ sứ trình thời Lê Trung Hưng: Đối thoại văn hoá và giao tình văn chương qua thơ xướng hoạ; vẻ đẹp mĩ lệ, giàu chất thơ của bức tranh thiên nhiên, con người, cuộc sống; sự hình thành xu hướng thơ kỷ sự.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung Hưng (1533-1788)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-0008 Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 3, pp. 44-51 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn THƠ ĐI SỨ NGUYỄN HUY OÁNH TRONG DÒNG THƠ SỨ TRÌNH THỜI LÊ TRUNG HƯNG (1533 - 1788) Đỗ Thị Thu Thủy Khoa Viết văn - Báo chí, Trường Đại học Văn hoá Hà Nội Tóm tắt. Bài viết khảo sát tình hình sáng tác, số lượng thơ đi sứ của Nguyễn Huy Oánh, nhà thơ - sứ thần tiêu biểu thời Lê Trung hưng (1533 - 1788). Từ kết quả khảo sát, bài viết phân tích ba đặc điểm nổi bật của thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong vận động thơ sứ trình thời Lê Trung hưng: đối thoại văn hoá và giao tình văn chương qua thơ xướng hoạ; vẻ đẹp mĩ lệ, giàu chất thơ của bức tranh thiên nhiên, con người, cuộc sống; sự hình thành xu hướng thơ kỷ sự. Từ khóa: Sứ thần, thơ đi sứ, Nguyễn Huy Oánh, Lê Trung Hưng. 1. Mở đầu Nguyễn Huy Oánh (1713 - 1789) là nhà văn hoá, nhà thơ, nhà giáo dục học, nhà khảo cứu tiêu biểu của Việt Nam nửa sau thế kỉ XVIII. Ông còn là nhà ngoại giao tài ba dưới triều Lê Cảnh Hưng (1740 - 1786), từng sang sứ Trung Hoa năm 1766 - 1767. Như nhiều sứ thần, trong thời gian đi sứ, Nguyễn Huy Oánh cũng làm thơ xướng hoạ với văn nhân các nước, đề vịnh phong cảnh núi sông hoặc biểu lộ tấm lòng nhớ nước, nhớ quê. Các bài thơ này được tập hợp trong Phụng sứ Yên đài tổng ca/ Phụng sứ Yên Kinh tổng ca (tính nhật kí) và Thạc Đình di cảo, chiếm một phần đáng kể trong “gia tài” thơ văn của ông. Đã có nhiều công trình khảo cứu, nghiên cứu về thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh của Lại Văn Hùng, Trần Hải Yến, Phạm Văn Ánh [2, 3], Nguyễn Thanh Tùng [5, 7], Nguyễn Thanh Chung [1], Hà Thị Thanh Nga [4]... nhằm khẳng định cống hiến của ông trong giao lưu văn hoá Việt - Triều, Việt - Nhật hoặc những sáng tạo nghệ thuật thơ qua các thi tập. Tuy nhiên, nhìn trong vận động thơ đi sứ trung đại, những thành tựu và đóng góp của thơ Nguyễn Huy Oánh chưa được đề cập một cách đầy đủ, hệ thống. Bài viết của chúng tôi bổ sung thêm vấn đề này qua việc khảo sát tình hình sáng tác và phân tích những đặc điểm nổi bật của thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình Lê Trung hưng. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Tình hình sáng tác thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh Năm Cảnh Hưng 26, triều vua Lê Hiển Tông (1765), sứ bộ Đại Việt do Nguyễn Huy Oánh làm chánh sứ, Lê Doãn Thân (1720 - 1773) và Nguyễn Thưởng (? - ?) làm phó sứ phụng chỉ triều Ngày nhận bài: 12/12/2014 Ngày nhận đăng: 20/4/2015 Liên hệ: Đỗ Thị Thu Thủy, e-mail: thuydothithu@gmail.com 44
Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung hưng (1533 - 1788) đình sang sứ nhà Thanh, Trung Hoa. Theo ghi chép của tác giả ở 470 câu thơ lục bát chữ Hán phần Tổng ca, tập Phụng sứ Yên đài tổng ca/ Phụng sứ Yên Kinh tổng ca (tính nhật kí), đoàn sứ bộ bắt đầu khởi trình từ Thăng Long vào tháng Giêng năm Bính Tuất, Cảnh Hưng 27 (1766) theo hướng Bắc qua Bắc Ninh, Bắc Giang tới Lạng Sơn. Trải qua hành trình từ Quảng Tây - Hồ Nam - Hồ Bắc - Giang Tây - An Huy - Giang Tô - Sơn Đông - Hà Bắc, sứ bộ tới Yên Kinh vào tháng Mười Hai. Sau khi hành lễ tiến biểu (dâng biểu chương/tờ trình tuế cống), triều kiến (bái kiến vua Kàn Long), triều hạ (mừng năm mới) và dự yến tiệc thết đãi của nhà vua, ngày 16 tháng Hai, Cảnh Hưng 28, Đinh Hợi (1767), sứ bộ phụng chỉ hồi trình, tháng Mười Một cùng năm về tới Thăng Long kết thúc chuyến đi. Như vậy, thời gian đi và về của sứ đoàn kéo dài trong khoảng gần hai năm, hành trình tương đối suôn sẻ, thuận lợi, không gặp phải thiên tai, bệnh dịch hoặc binh biến trên đường đi. Cũng theo Tổng ca (câu 109 - 114) thì đây là chuyến đi “tuế cống” (dâng cống phẩm/cống lễ tới vua Trung Hoa), một trong hai hoạt động chủ đạo của những chuyến Hoa trình phản ánh quan hệ bang giao Việt - Trung thời trung đại. Thạc Đình di cảo có 21 bài xướng hoạ, trong đó ngoài 19 bài với quan nhân nhà Thanh trên suốt lộ trình còn có một bài tặng sứ thần Triều Tiên (Tặng Cao Ly sứ), một bài tiễn sứ thần Nhật Bản (Tiễn Nhật Bản sứ hồi trình). Đây là lí do tạo nên nội dung cảm hứng phong phú trong những bài thơ của Nguyễn Huy Oánh, có ý nghĩa quan trọng trong vận động thơ đi sứ và thơ ca đương thời. 2.1.1. Văn bản thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh Như đã đề cập, thơ đi sứ của Nguyễn Huy Oánh tập hợp chủ yếu trong Phụng sứ Yên đài tổng ca/ Phụng sứ Yên Kinh tổng ca (tính nhật kí) và Thạc Đình di cảo. Về tập Phụng sứ Yên Kinh tổng ca, hiện trong Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm có 2 bản chép tay với các kí hiệu: A.373 (156 trang, khổ 31 x 22) và VHv.1182 (76 trang, khổ 26 x 15), trong đó bản A.373 là bản đầy đủ hơn gồm hai phần: - Mở đầu: phần Tổng ca có 470 câu thơ lục bát chữ Hán mang tính chất một nhật kí thơ thuật kể lại chi tiết, cụ thể hành trình sứ bộ từ Thăng Long tới Yên Kinh và “hồi trình” từ Yên Kinh về Thăng Long trong khoảng thời gian gần hai năm, từ 1766 - 1767. - Phần cuối: có 137 bài thơ Đường luật chữ Hán ghi chép lại những điều “mắt thấy tai nghe” nơi sứ bộ đi qua, đồng thời thể hiện “hứng thú núi sông” và tâm trạng nhà thơ những ngày xa xứ. Ngoài hai bản trên, tại Thư viện quốc gia Việt Nam hiện cũng lưu giữ một bản thơ đi sứ của Nguyễn Huy Oánh nhan đề Phụng sứ Yên đài tổng ca, kí hiệu: R.1375. Theo tác giả Đinh Khắc Thuân, “sách do con trai của Nguyễn Huy Oánh là Nguyễn Huy Tự chép, người tổ chức khắc in là đệ tử Nguyễn Huy Vượng người làng Hồng Lục, làng nghề khắc in nổi tiếng ở Hải Dương” [3, tr.8], hiện được bảo tồn nguyên vẹn từ tờ bìa cho tới trang cuối sách. Tiến hành so sánh, đối chiếu giữa hai bản chúng tôi nhận thấy, thực chất đây là hai tên gọi khác nhau của cùng một tập thơ (sau đây thống nhất chung nhan đề là: Phụng sứ Yên đài tổng ca). Tuy nhiên so với bản A.373, phần Tổng ca bằng lục bát (470 câu) ở bản R.1375 không tách biệt riêng thành một phần độc lập mà sắp xếp xen kẽ với các bài thơ Đường luật chữ Hán, kèm theo lời dẫn bằng văn xuôi, có nội dung tương đối thống nhất. Số lượng bài thơ Đường luật cũng nhiều hơn ba bài: Hựu sà giang ổn phiếm dụng ngũ ngôn bài luật, Phủ giang kỷ kiến, Đề Hợp Giang đình y Tùng Tuyền khắc thạch vận, tổng: 140 bài. Vì vậy, có thể khẳng định đây là bản đầy đủ nhất về thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh tính đến thời điểm hiện tại, được nhóm tác giả Lại Văn Hùng – Nguyễn Thanh Tùng với sự cộng tác của Phạm Văn Ánh, Trần Hải Yến biên dịch trọn vẹn, sát với nguyên tác [3]. Về tập Thạc Đình di cảo (bản A.3135, Thư viện Viện nghiên cứu Hán Nôm), đây là tập thơ văn thứ hai của Nguyễn Huy Oánh, phần lớn là sáng tác trong nước gồm 127 bài thơ, một số bài 45
Đỗ Thị Thu Thủy tản văn, kí. . . Tuy nhiên, trong số sáng tác này có ít nhất 21 bài thơ Đường luật chữ Hán viết trong các cuộc giao lưu, gặp gỡ với quan lại - nhân sĩ Trung Hoa và sứ thần Triều Tiên, Nhật Bản. Căn cứ vào nhan đề, nội dung, mục đích sáng tác. . . có thể khẳng định gần như chắc chắn đây là những bài được Nguyễn Huy Oánh viết trong dịp đi sứ, cùng thời điểm ra đời với các bài thơ trong tập Phụng sứ Yên đài tổng ca. Trong số 21 bài trên, riêng bài Tặng Cao Ly sứ xếp riêng trong mục thơ ngũ ngôn trường thiên (14 câu), 20 bài còn lại viết theo thể thất ngôn luật tập hợp chung trong mục Hoàng hoa tặng đáp phụ lục ở ngay đầu tập thơ, hầu hết là thơ “trình” (1 bài), “tạ” (8 bài), “tặng” (7 bài), “tống”/tiễn (4 bài). Như vậy, ngoài 470 câu thơ lục bát phần Tổng ca, tổng số thơ đi sứ của Nguyễn Huy Oánh trong hai tập thơ trên là 161 bài, chủ yếu là thơ Đường luật chữ Hán. 2.2. Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ đi sứ thời Lê Trung hưng Sau thành tựu đầu mùa dưới thời Trần - Hồ (1225 - 1407), Lê sơ (1428 - 1527), Mạc (1527 - 1592), thơ đi sứ thời Lê Trung hưng (1533 - 1788) bước vào thời kì “bội thu” với hàng loạt thi tập tiêu biểu của Phùng Khắc Khoan - Mai Lĩnh sứ hoa thi tập, Nguyễn Quý Đức - Hoa trình thi tập, Đinh Nho Hoàn - Mặc Ông sứ tập, Nguyễn Công Cơ - Sứ hoa thi tập, Ngô Đình Thạc - Hoàng Hoa nhã vịnh, Lê Hữu Kiều - Bắc sứ hiệu tần thi, Nguyễn Tông Khuê - Sứ hoa tùng vịnh, Sứ trình tân truyện, Lê Quý Đôn - Liên châu thi tập, Đoàn Nguyễn Thục - Hải An sứ vịnh, Hồ Sĩ Đống - Hoa trình khiển hứng tập, Lê Quang Viện - Hoa trình ngẫu bút lục, Trịnh Xuân Chú - Sứ hoa học bộ thi tập. . . Diện mạo thơ đi sứ Việt Nam đến giai đoạn này không chỉ phong phú, bề thế về số lượng mà còn đa dạng về khuynh hướng, bút pháp, thể hiện những đặc trưng nghệ thuật của thơ sứ trình so với các kiểu/loại thơ sáng tác trong nước. Xuất hiện ở chặng gần cuối thời Lê Trung hưng, thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh là sự kết tinh đặc điểm, thành tựu thơ đi sứ thời này ở những khía cạnh tiêu biểu nhất: đối thoại văn hoá và giao tình văn chương qua thơ xướng hoạ; vẻ đẹp mĩ lệ của bức tranh thiên nhiên, con người, cuộc sống; sự hình thành xu hướng thơ kỷ sự. 2.2.1. Đối thoại văn hoá và giao tình văn chương qua thơ xướng hoạ Dưới thời Lê Trung hưng, cùng với sự khởi sắc của hoạt động bang giao, tư tưởng “ngoại giao văn chương/ngoại giao thơ ca” được ý thức như một lợi thế nhằm “xiển dương” văn hoá Đại Việt, đồng thời thể hiện quan hệ hữu hảo, bình đẳng với các nước trong khu vực. Nhìn vào 21 bài xướng hoạ, thù tạc, tặng tiễn trong Thạc Đình di cảo, ta thấy những hoạt động giao lưu, gặp gỡ sôi nổi của Nguyễn Huy Oánh với quan lại Trung Hoa và sứ thần các nước. Trong số này, đáng chú ý nhất là hai bài viết tặng sứ thần Cao Ly/Triều Tiên, nhan đề: Tặng Cao Ly sứ và sứ thần nước Lưu Cầu/Ryukyu (nay là một phần lãnh thổ Nhật Bản), nhan đề: Tiễn Nhật Bản sứ hồi trình. Đáng chú ý trước hết là bởi trong lịch sử bang giao Đại Việt, sau Phùng Khắc Khoan, Nguyễn Huy Oánh là trường hợp thứ hai (có lẽ là trường hợp cuối cùng) có giao lưu, xướng hoạ thơ với văn nhân - sứ thần của cả ba nước trong khu vực Đông Á. Chính nhờ vậy mà thông qua “kênh” ngôn ngữ và thơ ca, vị sứ thần triều Lê đã thể hiện một cách phong phú tư tưởng, cảm hứng chính trị - bang giao đặc sắc của thời đại ông cũng như của các triều đại Việt Nam nói chung: tinh thần bình đẳng, hoà hiếu giữa các quốc gia dựa trên sự hiểu biết, tôn trọng lẫn nhau; ý thức khẳng định chủ quyền và văn hiến dân tộc. Trong bài Tặng Cao Ly sứ, bằng tri thức uyên bác, sâu rộng, Nguyễn Huy Oánh đã định vị không gian riêng trong sự tồn tại đầy tự chủ, thống nhất của các quốc gia từ cương vực, vị trí địa lí tới cội nguồn lịch sử, ngôn ngữ, phong tục tập quán. Tuy nhiên, song song với ý niệm phân định ranh giới quốc gia, vị sứ thần Việt Nam cũng nỗ lực tìm kiếm những điểm tương đồng 46
Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung hưng (1533 - 1788) gần gũi giữa hai dân tộc tuy có nhiều khác biệt nhưng cùng nằm trong khu vực “đồng văn”, cùng ảnh hưởng và hấp thu một sinh quyển văn hoá chung: “Vũ trụ đồng bao quát,/ Cơ tâm tự bức viên./ Thành Thang quân viễn tổ,/ Viêm Đế ngã gia tiên./ Đảo tự phân chư quốc,/ Tinh hà cộng nhất thiên” - “Vũ trụ này bao trùm tất cả,/ Cõi lòng này tự tu dưỡng cho tròn đầy./ Thành Thang là ông tổ xa của ngài,/ Viêm Đế là tổ tiên của tôi./ Đảo lớn nhỏ phân ra thành các nước,/ Nhưng đều cùng dưới một trời sao này.”. Ở đây, chất “đồng văn” như một yếu tố văn hoá vùng vốn là tư tưởng - cảm hứng chủ đạo, xuyên suốt trong những bài thơ xướng hoạ - bang giao của sứ thần nói chung. Xét trong quan hệ giữa các nước “đồng cảnh” vốn bị xem là “ngoại biên”, “phiên thuộc” trong “trật tự thế giới kiểu Trung Hoa” như Việt Nam, Triều Tiên, Nhật Bản, đồng văn là một đối thoại văn hoá mang ý nghĩa tích cực kiến tạo truyền thống bang giao hữu hảo, tốt đẹp đậm chất Đông Á theo tinh thần “tứ hải giai huynh đệ”, “đại hữu tương đồng xứ”. Mặt khác, điều này còn ngầm thể hiện chủ ý đối thoại, phản biện tư tưởng Hoa - Di (tư tưởng phân biệt nước lớn, nước nhỏ) của “thiên triều” Trung Hoa, khẳng định Việt Nam và các nước khác trong khu vực là những dân tộc có nền văn minh, văn hiến lâu đời chứ không phải là “di quốc”. Phủ nhận Hoa - Di cũng chính là một cách hạn chế bớt những đặc quyền chính trị và áp đặt văn hoá của các triều vua Trung Hoa, đưa các dân tộc xích lại gần nhau dựa trên sự tôn trọng, hiểu biết và bình đẳng. Tinh thần này tiếp tục được Nguyễn Huy Oánh thể hiện trong bài thơ Tiễn Nhật Bản sứ hồi trình song thiên về bày tỏ tình cảm một cách tự nhiên, dung dị, gửi gắm niềm yêu mến và tâm trạng lưu luyến, bịn rịn khi chia tay với người bạn sứ phương xa. Đây cũng là điểm khác biệt của bài thơ này so với những bài thơ bang giao Việt - Nhật của Phùng Khắc Khoan và Lý Văn Phức. Một điểm độc đáo thú vị nữa là: xét ở phương diện từ vựng học, theo như phân tích, diễn giải của Nguyễn Thanh Tùng, “Nguyễn Huy Oánh đã sử dụng những từ có trong các bản từ vựng Nhật - Hán để sáng tác bài thơ tặng sứ giả Nhật Bản” [3]. Như vậy là ngay cả khi Hán tự đóng vai trò như một ngôn ngữ/văn tự thông dụng và chính thống ở các quốc gia “đồng văn” thì với mong muốn/tham vọng có được “chiếc chìa khoá vạn năng” để “mở cửa vào cuộc sống nội tâm của một dân tộc”, Nguyễn Huy Oánh đã có ý thức học và sử dụng thành thạo “ngoại ngữ” (tiếng Nhật) để giao tiếp. Điều này chứng tỏ kĩ năng, sự “chuyên nghiệp” và tầm nhìn của vị sứ thần này trong hoạt động ngoại giao của bản thân hướng tới lợi ích tối cao của dân tộc. 2.2.2. Vẻ đẹp mĩ lệ, giàu chất thơ của bức tranh thiên nhiên, con người, cuộc sống Như chúng tôi đã từng khẳng định, thơ đi sứ không chỉ là thơ văn bang giao mà còn là thơ kí sự, hoạ cảnh, tâm tình trên đường đi của sứ thần, từ đó tạo nên nội dung trữ tình phong phú và giá trị văn chương đặc sắc. Xét ở phương diện này, thơ thiên nhiên là một trong những nét nổi bật làm nên dấu ấn riêng của thơ đi sứ thời Lê Trung hưng. Do lộ trình sứ bộ chủ yếu là “sơn trình” và “thuỷ trình” nên thơ sứ thần không hiếm bài miêu tả vẻ kì thú của cảnh núi non, sông nước song chưa ở đâu khung cảnh ấy lại hiện lên với vẻ mĩ lệ, diễm tình như trong thơ của Nguyễn Tông Khuê, Lê Quý Đôn, Hồ Sĩ Đống, Đoàn Nguyễn Thục. . . Phụng sứ Yên Kinh tổng ca của Nguyễn Huy Oánh phản ánh đặc điểm nổi trội trong bút pháp miêu tả thiên nhiên của thơ đi sứ thời này: xu hướng diễm lệ hoá thiên nhiên. Thơ ông thường xuất hiện những tứ thơ tân kì, độc đáo diễn tả vẻ tuyệt mĩ của bức tranh thiên nhiên, tạo vật. Đây là những câu thơ miêu tả vẻ đẹp thác Lục Hiệp: “Bạch ngọc thuỳ tương xuyến nhất điều,/ Khanh hanh kha bội hưởng sơn yêu./ Dịch phi Chức Nữ tao vân kiển,/ Định thị tiên nhân bộc phúng tiêu./ Thanh đoạt Ngân Hà thôn nguyệt kính,/ Lương phân Lục Hiệp tẩm hồng kiều.” - “Ngọc trắng ai đem xâu từng chuỗi,/ Tiếng vàng tiếng ngọc vang lưng núi./ Nếu chẳng phải Chức Nữ kéo mây làm kén,/ Thì hẳn là người tiên hong tơ./ [Nước] trong hơn cả Ngân Hà, nuốt luôn gương trăng,/ Mát chia Lục Hiệp, ướt đẫm cầu vồng.” (Kinh Lục Hiệp than). Vẫn là những cảnh sắc quen thuộc của suối, của thác, tiếng nước chảy, bóng trăng trong 47
Đỗ Thị Thu Thủy lòng sông song trong cảm nhận của nhà thơ, thiên nhiên hiện lên thật sống động với vẻ tao nhã, thơ mộng, phảng phất phong vị Đường thi. Đây đó lại xuất hiện những tứ thơ vừa phóng khoáng, vừa hồn hậu diễn tả cái sống động, hữu tình của bức tranh thiên nhiên trong sự giao hòa giữa cảnh với người: “Sấn khư hiêu cổ độ,/ Tản võng náo hàng hôn./ Quần thúy dao trà uyển,/ Song lưu địch tửu tôn.” - “Người đi chợ làm rộn bến đò xưa,/ Tung lưới khiến hoàng hôn náo động./ Bầy chim trả làm xao động chén trà,/ Hai dòng [Trường Giang, Hán Khẩu] rửa sạch chén rượu.” (Hựu đề đô thiên am nhất luật ngũ ngôn luật). Ở các bài thơ khác như Tương Âm vãn diểu, Thuận phong ổn phiếm, Hựu đề đô Thiên Am nhất luật ngũ ngôn luật. . . , cảm hứng thiên nhiên hoà quyện với cảm hứng tôn giáo, tâm thi hài hoà cùng tâm Tiên, tâm Phật tạo nên những bức tranh tạo vật với vẻ đẹp nhẹ nhàng, thoát tục. Nếu đường đời là “sâu hiểm quanh co”, quan trường là tranh giành, cạm bẫy và thái độ nhà Nho thường là ẩn mình, thủ thế thì thiên nhiên chính là không gian trong trẻo, tinh khôi, thuần khiết để cái tôi nghệ sĩ trú ngụ và thăng hoa trong những cảm xúc phóng khoáng, sảng khoái nhất: “Chiêu Giang thuỷ cúc trà âu đạm,/ Oanh lĩnh phong phân khách tụ lương./ Ẩn kỷ văn cầm thanh giác cận,/ Đối hoa an tự cú lưu hương.” - “Múc nước Chiêu Giang pha âu trà đạm,/ Gió chia bên đỉnh Oanh Lĩnh áo khách se lạnh./ Tựa ghế nghe đàn, âm thanh bỗng thấy gần,/ Đối hoa định chữ câu thơ như lưu lại mùi hương” (Lữ thứ Đoan Dương); “Trung lưu chử mính thi hoài tráng,/ Tiểu chước phân hồ nhập khách bình” - “Giữa dòng đun trà, ngâm thơ hoài tráng,/ Múc một ít của mênh mang rót vào bình khách” (Thuận phong ổn phiếm). . . Trong thơ Nguyễn Huy Oánh, người đọc cũng luôn cảm nhận “chất thơ của không gian” gắn với chiều sâu văn hoá lịch sử. Ở đó, thiên nhiên không chỉ được tạo nên bởi những cái “của nó”, “ở bên trong nó” mà còn bởi những gì mà con người đã “in dấu vào nó” bằng tình yêu và khát vọng bất tử hoá cái đẹp. Chất văn hoá thấm đẫm trong mỗi bức tranh cảnh vật trên suốt chặng hành trình từ Nam Quan tới Yên Kinh thể hiện một cái tôi nghệ sĩ vừa tài hoa, vừa uyên bác. Đó là vẻ đẹp “thanh phong lục thuỷ” nơi đền Bạch Mã gắn với sự tích vị trạng nguyên Lương Tung được lưu truyền từ đời Ngũ đại; vẻ tráng lệ của toà thành Chiêu Bình nơi có bia mộ lưu tên ba người nghĩa liệt mà khí chất của họ khiến sông nước cũng như thêm mạnh mẽ (Tổng ca, câu 83 - 86); không gian thanh bình một buổi chiều tà với tiếng chuông chùa ngân nga vọng đến từ núi Giám chót vót chạm trời; cái thơ mộng, hữu tình của sắc xanh núi Độc Tú mờ ảo bên dòng Ly Giang, nơi huyện thành Linh Xuyên có miếu Phục Long thờ thừa tướng Gia Cát nhà Hán (Tổng ca, câu 143 - 150). Đó còn là vẻ đẹp mảnh đất Sơn Đông địa linh nhân kiệt, nơi sản sinh ra những bậc anh tài xuất chúng, “mũ áo nối đời” nên có “thế đất như hình rồng” và những nóc đền cao đứng nguy nga đầu thành gợi vẻ hùng vĩ, tráng lệ (Tổng ca, câu 329 - 332). .. Có thể nói việc cảm nhận, khám phá, miêu tả thiên nhiên không chỉ ở phương diện khách thể thẩm mĩ mà còn ở giá trị văn hoá - lịch sử là một biểu hiện của cảm hứng du kí đặc trưng trong thơ Nguyễn Huy Oánh. 2.2.3. Sự hình thành xu hướng thơ kỷ sự Sự hình thành xu hướng kỷ sự như một đặc điểm thuộc về phương pháp sáng tác trong thơ sứ thần từ thời Lê Trung hưng trở về sau xuất phát từ hai lí do. Thứ nhất là lí do thuộc về tâm thế và hoàn cảnh sáng tác. Đây là thơ viết trên đường đi, trước hết là những chuyến đi công vụ.dài ngày, hành trình xa xôi, không gian hải ngoại. Điều này tất yếu dẫn tới thói quen ghi chép sự việc, phong cảnh, con người trên đường đi, đồng thời thể hiện hứng thú và cảm nghĩ của tác giả trước mỗi phong cảnh, vùng đất, câu chuyện, sự việc mà mình sở kiến. Về điểm này có thể thấy xu hướng kỷ sự sớm đã hình thành trong những bài thơ đi sứ của Nguyễn Trung Ngạn từ TK XIII và tiếp tục được thể hiện ngày càng rõ rệt ở các thế kỉ sau, khi ý niệm “đi” được mở rộng, gắn với cả chuyện 48
Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung hưng (1533 - 1788) thăm thú, du ngoạn. Thứ hai, “kỷ sự” phản ánh đặc điểm của thơ ca và văn học Việt Nam trong các thế kỉ XVIII, XIX: ý thức về cái tôi cá nhân, trước hết ở phía chủ thể sáng tạo đã hình thành xu hướng “li tâm Nho giáo”, đưa văn chương trở về với cái đời thường, gần gũi, diễn tả hiện thực sinh động của cuộc sống và tâm trạng con người. Sự phát triển của thể kí văn xuôi chữ Hán và những thể loại có quy mô lớn như truyện thơ, tiểu thuyết chương hồi phản ánh xu hướng vận động trên của văn học. Trong thơ, bên cạnh nội dung trữ tình, các tác giả cũng có ý thức về việc ghi chép, phản ánh “những điều trông thấy” tạo nên nội dung hiện thực, thể hiện dấu ấn cá nhân người viết. Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh là điển hình cho xu hướng kỷ sự trong sáng tác thơ sứ thần và thơ ca đương thời. Điều này thể hiện rõ nét nhất ở sự đa dạng của thể thơ cùng kết cấu độc đáo trong các bài thơ/thi tập sứ trình của ông. Một là: hình thức thơ lục bát chữ Hán Trong kho tàng thơ văn bang giao người Việt có hai hiện tượng đặc biệt, nhìn từ phương diện hình thức thể loại. Đó là Sứ trình tân truyện của Nguyễn Tông Khuê và Phụng sứ Yên đài tổng ca của Nguyễn Huy Oánh. Cả hai tác phẩm này đều được viết bằng thơ lục bát, một thể tổ hợp giữa câu sáu và câu tám xuất hiện phổ biến trong ca dao người Việt. Tuy nhiên, so với Sứ trình tân truyện thì Phụng sứ Yên đài tổng ca gây một ngạc nhiên lớn hơn bởi sự kết hợp Việt - Hán trong hình thức thể thơ. Theo nhà nghiên cứu Lại Văn Hùng: “Nguyễn Huy Oánh có lẽ là một trong số các tác gia đầu tiên làm những bài lục bát chữ Hán dài trong lịch sử văn học dân tộc” [2;43]. Bài Tổng ca gồm 470 câu, xen kẽ với các bài thơ Đường luật cùng lời dẫn bằng văn xuôi có thể ví như một nhật ký thơ tổng thuật toàn bộ hành trình đi sứ Thanh năm 1766 - 1767 từ thời gian, địa điểm, lộ trình tới chuyện gặp gỡ, thù tiếp; các tên đất, tên sông, con người, phong tục những nơi sứ bộ đi qua. Cần thấy ở đây xu hướng kỷ sự như một đặc điểm nổi trội trong vận động thơ đi sứ các thế kỉ này cũng đã tạo nên tính chất nhật kí ở các bài thơ chữ Hán Đường luật. Tuy nhiên, với ưu thế một thể thơ có chức năng tự sự và có âm điệu, nhịp điệu gần gũi với người Việt, những nội dung mang tính nhật kí ở đây được thể hiện một cách hệ thống và mang tính chỉnh thể hơn trong kết hợp hài hoà giữa yếu tố tự sự và chất trữ tình. Những con người, cảnh vật, câu chuyện, sự việc được tác giả đề cập luôn hiện lên một cách sống động, cho thấy tâm thế một người ưa quan sát, thích tìm hiểu, hào hứng trước cái mới lạ, kì thú. Nhiều câu thơ của Nguyễn Huy Oánh có thi tứ độc đáo, diễn tả cảm xúc bay bổng, phóng khoáng của tâm hồn nghệ sĩ tài hoa trước thiên nhiên tạo vật: “Ổn tòng Đông Bắc thuận lưu,/ Quá tam Giang khẩu, trực xu Thái Bình./ Nhị thiên dĩ biệt Tân Ninh,/ Thanh trừu vạn nhẫn, phong khinh nhất phàm./ Lược chu yến ngữ ni nam,/ Chướng tuỳ vũ tẩy, sơn hàm nguyệt lai.” - “Thuận dòng thuyền theo hướng Đông Bắc,/ Qua cửa Tam Giang đến thẳng Thái Bình./ Hai ngày đã tạm biệt Tân Ninh,/ Vạn khoảnh xanh mênh mông, một lá buồm gió nhẹ./ Quanh thuyền tiếng chim hót líu lo,/ Mưa gột hết lam chướng, trăng ngậm núi mà đến.” (câu 31 - 36); “Trà âu phân chước Chiêu Giang,/ Thư long hữu vũ, hệ nang hữu phù.” - “ Bến Chiêu Giang pha trà, rót rượu,/ Rồng vẽ phun nước, túi buộc treo bùa” (câu 91 - 94). Hai là: sự xuất hiện các đoạn thi tự và xu hướng phá vỡ mô hình kết cấu chuẩn mực của Đường thi Ngoài 470 câu lục bát chữ Hán mang tính chất một bài tổng ca, thuật kể hành trình đi sứ, Nguyễn Huy Oánh còn để lại 161 bài thơ chữ Hán Đường luật tả cảnh thiên nhiên, đề vịnh di tích, thắng cảnh, bày tỏ nỗi lòng hoặc họa đáp, tặng tiễn quan nhân Trung Hoa và sứ thần các nước. Tuy nhiên ở các bài thơ đậm chất cổ điển này, ta thấy dấu hiệu của hình thức thơ kỷ sự trong kết cấu tác phẩm. Đó là sự xuất hiện các chú giải, nguyên dẫn, nguyên chú, tự chú (gọi chung là thi tự) làm nhiệm vụ “đề dẫn” trước mỗi bài thơ. Đây là hiện tượng phổ biến, thể hiện xu hướng thông tin hoá, nhật ký hoá thơ ca trong thơ đi sứ và thơ ca đương thời. Tuy nhiên so với thơ đi sứ của Lê Quý 49
Đỗ Thị Thu Thủy Đôn (chép trong Quế Đường thi vựng quyển), Đoàn Nguyễn Thục (Hải An sứ vịnh), Hồ Sĩ Đống (Hoa trình khiển hứng)..., thi tự trong thơ Nguyễn Huy Oánh thường có dung lượng dài, trữ lượng thông tin phong phú và cùng với đó là sự hiện diện đầy linh hoạt, biến hóa của chúng trong kết cấu tác phẩm. Khảo sát 470 câu thơ lục bát và 140 bài thơ Đường luật trong Phụng sứ Yên đài tổng ca, chúng tôi thấy sự xuất hiện của hàng trăm thi tự dưới hình thức những đoạn văn xuôi không chỉ có chức năng “đề dẫn” mà còn làm nhiệm vụ “kết nối” giữa đoạn thơ lục bát mang tính chất tổng ca với các bài thơ Đường luật nhằm thuật kể, mô tả một cách cụ thể, chi tiết toàn bộ hành trình. Hơn thế, hệ thống thi tự cũng hết sức đa dạng, bao gồm: - Loại thi tự dùng để chú thích các địa danh hoặc điển cố, nhân vật được nói tới trong bài thơ, thực chất là một dạng tự chú của tác giả. - Loại thi tự dùng để giải thích hoàn cảnh sáng tác hoặc thông tin có liên quan tới nội dung được đề cập trong bài thơ như: thời gian khởi hành, địa điểm đi và đến, phương tiện, thời tiết, cảnh vật, sự việc trên đường. Thông qua những thi tự này, tác giả thường giải thích rõ nguyên nhân sáng tác, chủ yếu là “cảm đăng nhất thiên”: cảm động (do gặp được cảnh hoặc người) mà viết nên một bài. Một số tự chú nói rõ hình thức thể thơ sử dụng trong bài. - Loại ghi chép về phong cảnh, đặc điểm tự nhiên, địa lí, khí hậu, văn hoá, lịch sử địa danh đoàn sứ bộ đi qua. Những ghi chép này thường rất cụ thể, tỉ mỉ, có dáng dấp như những đoạn tản văn khảo cứu địa - văn hoá... thể hiện vốn tri thức uyên bác và hứng thú du ngoạn của tác giả. Trong ba loại thi tự trên, Nguyễn Huy Oánh có cảm hứng và sở trường với loại thứ ba. Phụng sứ Yên Kinh tổng ca xuất hiện nhiều đoạn thi tự dài, ngoài trữ lượng thông tin khảo cứu phong phú thì điểm đặc biệt ở những thi tự này là việc tham gia đầy linh hoạt của chúng ở những vị trí khác nhau của bài thơ tạo nên kiểu kết cấu có sự đan xen giữa các đoạn văn xuôi và các bài thơ. Thậm chí trong nhiều trường hợp, sự đan xen này được lặp lại liên tục ở nhiều bài thơ và thi tự. Cấu trúc xen kẽ với số lượng từ 2 bài thơ kết hợp 2 đoạn thi tự trở lên lặp lại 21 lần với tổng số 100 bài thơ theo các thể thất ngôn luật, thất ngôn tuyệt cú, ngũ ngôn luật và 73 đoạn thi tự có qui mô dài, ngắn khác nhau. Cá biệt trong số đó những đề mục như Hựu chu trung mạn tác có sự kết hợp của 10 bài thất ngôn luật với 10 đoạn thi tự; mục Đề Phiếu Mẫu từ nhất tuyệt có tới 19 bài thơ xen kẽ 19 đoạn thi tự. Các bài thơ này có bài là thơ thất ngôn luật nhưng có bài lại là thơ thất ngôn tuyệt cú. Nhận xét về kiểu kết cấu này trong thơ Nguyễn Huy Oánh, Lại Văn Hùng cho rằng: “Kết cấu một đoạn văn đến một bài thơ là kết cấu tiêu biểu cho loại thơ kỷ sự của Nguyễn Huy Oánh và thơ kỷ sự nói chung của thế kỉ XVIII - XIX” [2;27]. Tuy nhiên theo chúng tôi, đặc tính kỷ sự trong Phụng sứ Yên đài tổng ca có những điểm độc đáo so với thi tập đi sứ trước đó cũng như với thi tập đương thời và sau này. Đó là loại kỷ sự nghiêng về du kí, tức là kiểu kỷ sự ghi chép về những chuyến đi không chỉ gắn với hành trình công vụ mà còn thể hiện tâm thế du ngoạn và sự hứng thú trước những điều mới mẻ nơi các vùng đất xa lạ, từ đó đem tới “khoái cảm” của thông tin, tri thức, cảm xúc về phong cảnh, phong tục, dân tình. Nhìn về cấu trúc hình thức, chúng có điểm tương đồng nhất định với một số sáng tác thuộc loại hình Ký chữ Hán đương thời mà Thượng kinh kí sự là một minh chứng rõ nét nhất. Vì vậy, sự xuất hiện dạng thức tác phẩm kỷ sự - du kí trong một số thi tập sứ thần cuối Lê Trung hưng, điển hình là thơ Nguyễn Huy Oánh phản ánh quá trình nới rộng biên độ thể loại của văn học để phù hợp với thực tế và nhu cầu phản ánh đời sống trước những vang động của thời đại. 50
Thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh trong dòng thơ sứ trình thời Lê Trung hưng (1533 - 1788) 3. Kết luận Sự hình thành và vận động của dòng thơ đi sứ phản ánh mối liên hệ mật thiết giữa hoạt động sáng tác văn chương với nhiệm vụ chính trị của triều đại và dân tộc. Tuy nhiên, hoàn cảnh và tâm thế người đi sứ đã khiến việc viết văn, làm thơ không chỉ dừng lại ở mục đích hữu dụng, nhất thời mà còn là nhu cầu được giãi bày, biểu hiện cảm xúc của chủ thể trữ tình trước cuộc sống rộng lớn, muôn hình nghìn vẻ. Vì thế, tuy ra đời trong không gian hải ngoại song thơ đi sứ vẫn là một bộ phận của văn học dân tộc với đặc điểm và ưu thế riếng, góp phần làm nên diện mạo phong phú của nền văn học dân tộc. Ở phương diện này, có thể khẳng định đóng góp quan trọng của Nguyễn Huy Oánh, trong tư cách một tác gia, đối với diễn trình thơ đi sứ và thơ ca trung đại nói chung. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Lại Văn Hùng (chủ biên) - Trần Hải Yến - Phạm Văn Ánh, 2005. Tuyển tập thơ văn Nguyễn Huy Oánh. Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. [2] Nguyễn Thanh Tùng, 2008. Nguyễn Huy Oánh, nhà ngoại giao. Kỉ yếu Hội thảo khoa học Danh nhân văn hoá Nguyễn Huy Oánh, Lại Văn Hùng cb, Hà Tĩnh, tr.172 - 190. [3] Lại Văn Hùng (chủ biên), 2014. Bản dịch Phụng sứ Yên Đài tổng ca, Lại Văn Hùng – Nguyễn Thanh Tùng dịch với sự cộng tác của Phạm Văn Ánh - Trần Hải Yến, Trần Thị Băng Thanh - Nguyễn Minh Tường đọc duyệt. Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. [4] Hà Thị Thanh Nga, 2014. Thơ du kí Nguyễn Huy Oánh trong Phụng sứ Yên Kinh tổng ca tính nhật ký. Kỉ yếu Hội thảo khoa học Nguyễn Huy Oánh và dòng văn Trường Lưu trong môi trường văn hóa Hà Tĩnh, Hà Tĩnh, tr.51 – 75. [5] Nguyễn Thanh Tùng, 2011. “Thơ bang giao Việt Nhật - diện mạo và đặc điểm”. Kỉ yếu hội thảo Văn học Việt Nam - Nhật Bản trong bối cảnh Đông Á, Trường ĐHKHXH&NV Tp Hồ Chí Minh, tháng 12/2011, tr. 369 - 383. [6] Nguyễn Thanh Tùng, 2012. “Giao hảo và cạnh tranh: về cuộc hội ngộ giữa sứ thần Đại Việt và sứ thần Joseon trên đất Trung Hoa năm 1766 - 1767”. Kỉ yếu hội thảo khoa học quốc tế Quan hệ Việt Nam - Hàn Quốc: quá khứ, hiện tại và tương lai (International Conference on Vietnam - Korea Relationship in the past, the present and the future), Trường ĐHKHXH&NV Tp Hồ Chí Minh tổ chức dưới sự tài trợ của Viện Nghiên cứu văn hoá trung ương Hàn Quốc (The Academy of Korean Studies), tháng 12/2012. [7] Nguyễn Thanh Chung, 2008. “Thiên nhiên trong thơ đi sứ Nguyễn Huy Oánh và Nguyễn Văn Siêu”. Kỉ yếu Hội thảo khoa học Danh nhân văn hoá Nguyễn Huy Oánh, Lại Văn Hùng chủ biên, Hà Tĩnh. ABSTRACT Envoy poetry by Nguyen Huy Oanh in the era of Le Trung hung (1533 - 1788) This paper investigates the composition and numbers of envoy poems written by Nguyen Huy Oanh - a typical poet and envoy ambassador representing the era of Le Trung hung (1533-1788). According to the result, the writing analyzes three characteristics of Nguyen Huy Oanh’s works in comparison to the developments of envoy poetry in this era, which are: cultural communication and literary relation through corresponding poems; the poetic and magnificent beauty of the nature, people and life; the formation of reporting poetry. Keywords: Envoy ambassador, envoy poetry, Nguyen Huy Oanh, Le Trung hung. 51